Người họa sĩ VN

[Can Tho]

Tranh Thái Tuấn
Nguyễn Thị Hàm Anh

Đó là một ngày cuối năm, mùa mưa đã qua và mùa khô cũng đồng thời bắt đầu cho hoạt động mua bán tấp nập, các hoạt động văn nghệ chựng lại, dường như bị dẹp qua một bên nhường chỗ cho việc sửa soạn lễ Tết. Thế nhưng trong cái hối hả đó, một phòng tranh vẫn được long trọng khai mạc.
Tôi đi cùng với bà quả phụ Trần Lê Nguyễn -vợ của cố nhà thơ, kịch tác gia Trần Lê Nguyễn mà sau này là một người rất nổi tiếng trong giới sưu tầm tranh- đến khách sạn Festival ở số 31 Cao Thắng, quận Ba. Nơi đây hiện diện một phòng triển lãm do đôi vợ chồng họa sĩ Lê Triều Điển - nhà thơ Phan thị Quý chủ trì, nằm sâu sau khoảnh sân. Phòng triển lãm trong khuôn viên khách sạn dường như càng lọt thỏm giữa các tiệm bánh và shop quần áo chung quanh. Con đường Cao Thắng vốn chật chội đông đúc, thế nhưng bước vào phòng tranh khác hẳn, cánh cửa kính khép lại đã ngăn cách khung cảnh xô bồ bên ngoài và mở ra một thế giới hội họa, một không gian Thái Tuấn riêng biệt.

Thái Tuấn là khuôn mặt quen thuộc của làng hội họa Việt Nam. Ông sinh năm 1918 tại Hà Nội, tự học, đã sớm tìm được cho mình một lối đi và mau chóng thành công trong lối đi riêng này. Ở trong nhóm Sáng Tạo cùng với Duy Thanh, Nguyễn Sỹ Tế, Doãn Quốc Sỹ... Đặc biệt, ông còn được biết tới như một cây bút lý luận hội họa. Trước kia, quan điểm hội họa của ông thường được thể hiện ở các bài viết đăng trong tạp chí Bách Khoa, Văn, Văn hóa nguyệt san... và gần đây là báo Người Lao Động, Văn Hoá Phật giáo (Saigon). Định cư ở Pháp từ năm 1984, Thái Tuấn đi đi về về quê hương liên tục. Cứ mỗi lần về, ông thường ở lại dăm ba tháng. Với vóc dáng cao gầy, mái tóc bạc trắng, ở tuổi ngoài tám mươi, ông vẫn giữ được sự tinh nhanh nhưng giọng nói khàn đặc vì dây thanh quản bị chùng. Tôi lắng tai mãi mà không nghe được ông muốn nói gì, đành chỉ bắt tay chúc mừng ông vậy.

Đó là lần đầu tiên Thái Tuấn mở triển lãm tại Việt Nam từ sau năm 1975. Bên cạnh ba bức sơn dầu, cuộc triển lãm lần ấy chủ yếu giới thiệu hai mươi sáu bức tranh được vẽ hoàn chỉnh bằng máy vi tính trên giấy Canson Ivoire. Đó là những bản vẽ duy nhất và có chữ ký tay của tác giả, ông muốn thổi hồn qua computer để hình thành nên những tác phẩm mới mẻ.

Không có tranh tĩnh vật, không tranh phong cảnh. Trung thành với chủ đề con người và đối với con người, còn gì đẹp hơn người phụ nữ, Thái Tuấn không hề phai mòn những rung cảm trước vẻ đẹp Việt Nam, vẫn là những thiếu nữ quen thuộc, cô dâu trong chiếc áo dài thụng cưới cổ truyền cầm nón quai thao, thiếu phụ bế con ngồi trên chõng tre, cô gái yếm trắng đội rổ, thiếu nữ váy đen khỏa thân bên hồ sen hồng...

Em còn khỏa nước cầu ao
Xin đừng khỏa bóng tôi vào lãng quên (Nguyễn Lương Hiệu)

Có khăn chít mỏ quạ, thắt lưng buộc múi, có quạt mo, khăn tay, có bàn trà, giếng nước, mành trúc sau lưng, bình hoa trước mặt... Những vật dụng quen thuộc và người thiếu nữ Việt Nam muôn thuở. Những thiếu nữ của Thái Tuấn ngồi đó, như đã ngồi từ trăm năm trước và sẽ còn ngồi đến ngàn năm sau. Tranh ông không có màu sắc chói chan, rực rỡ. Toàn tím nhạt, hồng tro, xám bạc, xanh ngọc... Không có khối tròn, chiều sâu. Đôi hài mũi nhọn một màu, nền một màu. Chỉ là những mảng màu phẳng giản đơn trên một nền trống thênh thang và những cô gái rũ tóc gội đầu soi mình trước ngọn nến, có vạt lúa non tơ, áng mây trắng xốp... Tranh của Thái Tuấn rất tiết chế về đường nét, ông bỏ hết các chi tiết rườm rà, chú trọng đến đầu, mặt và bàn tay. Đôi bàn tay với các ngón thuôn dài, mềm mại, hiền ngoan như đang cầm giữ, gửi trao đến người niềm hạnh phúc êm đềm... Chỉ những phần tinh túy nhất được giữ lại thế mà bức tranh vẫn tỏa ra sự đầy ắp. Ông không những vẽ ra hình dáng người thiếu nữ Việt Nam mà còn biểu lộ được cá tính, tình cảm, tâm hồn người phụ nữ ấy, bộc lộ nên một vẻ đẹp Á đông trầm lắng, một nét đẹp Việt Nam thuần túy mà dù không yếm thắm, xống nâu cũng chẳng thể lầm lẫn với thiếu nữ của bất kỳ nơi nào khác. Đoan trang nét hạnh, thâm trầm dáng thơ là một câu thơ của Thanh Tâm Tuyền dường như được viết ra chỉ để dành riêng cho các thiếu nữ của Thái Tuấn.

Hôm khai mạc, phòng tranh Thái Tuấn khá đông. Thanh Châu nhỏ bé, lưng còng gánh nặng thời gian từ đầu kháng chiến chống Pháp đến giờ mới gặp lại cố tri, Mạnh Đan râu tóc bạc phơ nhưng vẫn quắc thước, trẻ hơn là Cù Nguyễn, Nguyễn Lâm, Hồ Hữu Thủ... Với Bùi Quang Ngọc khai từ và Thái Tuấn khào khào ngỏ lời cám ơn, bầu không khí ấm áp thân mật làm tôi liên tưởng đến một phòng tranh cũng rất dễ thương vào năm trước nữa của Đinh Cường, Nguyễn Lâm, Trịnh Cung, Nguyễn Trung, Mai Chửng, Cù Nguyễn... tại gallery Vĩnh Lợi. Đó là một dịp để những người bạn cũ gặp nhau, có Nguyễn Đức Sơn đầu đội bê-rê, khoác đầy túi thơ, có Dương Nghiễm Mậu hiếm hoi lắm vì tình bạn mới xuất hiện... nhưng lại vắng mặt Mai Chửng. Ngay tối hôm đó, tôi đến nhà thương Chợ Rẫy thăm ông nằm trên giường bệnh, nuớc da tái xám, mệt nhọc với đủ thứ dây ống lòng thòng chung quanh. Nhưng thôi, những bức tượng đã thay ông góp mặt với đời.

Phòng tranh Thái Tuấn mở cửa mấy tuần. Đôi khi đi ngang đường Cao Thắng, tôi lại tạt vào. Ngày khai mạc là để gặp người quen, còn ngày thường mới là lúc ngắm tranh. Trong căn phòng vắng vẻ, ánh sáng vàng ấm áp từ những ngọn đèn trên trần nhà chiếu xuống. Những dáng dấp thiếu nữ vẫn hiện diện đó, yên ả trú ngụ trong thế giới mơ màng của những bức tranh. Tuy nhiên, đối với tôi, dù tranh được vẽ bằng máy vi tính màu sắc rất phong phú vẫn thiếu sự huyền ảo của chất liệu sơn dầu mà chính nó mới gợi nên được sự rung cảm, xao xuyến nơi người xem tranh. Nên chi, để rồi cuối cùng tôi vẫn dừng lại trước các bức sơn dầu, dịu dàng một cách nồng nàn, tĩnh lặng mà sống động. Đóa môi hồng bạch thật ngây thơ, tinh khiết và ánh mắt đêm huyền của người trong tranh như thấu suốt thời gian, không gian. Cái màu xanh lá đặc biệt của Thái Tuấn, một màu xanh thăm thẳm mới khắc khoải, nhức lòng làm sao. Tôi như bị hút vào "Góc biển", "Dáng thơ"... những nàng thơ của cõi mộng hiện hình, không biết chọn bức nào hơn giữa những tấm tranh treo chốn Cầu Đông...

Nguyễn thị Hàm Anh

[Can Tho]

Duy Thanh, người họa sĩ cuối đời chỉ... nguệch ngoạc!
Wednesday, January 19, 2011

Du Tử Lê

Họa sĩ Duy Thanh trên đường phố San Francisco, 2011. (Hình: Trần Hoài Bắc)

Bị thôi thúc bởi ngọn lửa bập-bùng-náo-nức của T., cuối cùng, tôi cũng đã thực hiện được chuyến viếng thăm người họa sĩ nổi tiếng một thời của văn học, nghệ thuật miền Nam Việt Nam, 20 năm. Duy Thanh.

Tôi nói “cuối cùng” vì, sinh thời, nhà văn Mai Thảo nhiều lần rủ tôi:

“Hôm nào mình kéo nhau đi thăm thằng Duy Thanh đi. Nó ở gần đây lắm. San Francisco ấy mà...”

Tôi nhớ, luôn luôn sau câu nói nghiêm chỉnh pha chút bùi ngùi nhớ bạn, ông lại bôi xóa ngay giây phút... (yếu đuối?) bất thường của mình, bằng một lượng thuốc bồi khác:

“Nhưng nếu gặp nó mà nó bắt chúng ta đi bộ suốt ngày theo nó thì chắc... chết!”

Chừng sợ tôi hiểu khác, ông pha loãng hay làm “chệch hướng” màn khói khét do thuốc nổ tạo ra, bằng cái nheo mắt giễu cợt (rất Mai Thảo) và, nụ cười móm-mém-hóm-hỉnh:

“Thằng đó được lắm.”

Tuy nhiên, cách gì thì, tác giả “Ðêm Giã Từ Hà Nội” cũng rất chính xác khi nói “...gần đây lắm.” Khoảng cách từ phi trường John Wayne tới San Francisco, dù đi hãng máy bay nào cũng chỉ mất hơn một tiếng.

Ý niệm “gần đây lắm” của ông, càng chính xác hơn, khi rất thường, chúng tôi có những chuyến bay đi San Jose - Với nhiều lý do khác nhau. Mà, đôi khi... chẳng có lý do gì, ngoài “sự cố”:

“Tôi buồn quá... Bỏ đây vài ngày đi Lê...”

Bằng xe hơi, đoạn đường từ San Jose đi San Francisco chỉ mất từ bốn tới năm mươi phút. Nhưng những ngày ở San Jose, nắng ráo; những ngày San Jose, mưa dầm; những ngày San Jose, mùa Ðông, cuối năm lướt thướt, rét, chưa lần nào Mai Thảo nhắc nhở tôi đi thăm người bạn ông hằng muốn gặp!

Tôi không biết, có phải ông chỉ nghĩ tới chuyện gặp bạn, khi chung quanh ông không có ai? Hay đó là những đêm một mình? Chong đèn. Uống rượu. Lẩn trốn bóng mình bằng cách ngước nhìn bức tranh trên tường, của Duy Thanh. Bức tranh nhỏ, chứa những bệt mầu đỏ bầm. Tươi. Nẫu. Nối kết rồi đứt lìa. Như những mảnh đời chộn rộn, nổi trôi trong giới hạn nghiệt ngã trên nền đen đất/trời vô tận. Bức tranh Duy-Thanh-không-ngày-tháng. Không chữ ký.

Tranh Duy Thanh

Tôi cũng không biết, có phải đó là lúc ông cho rằng, “Thôi, để cho nó yên...” như thói quen thoái thác của ông, ở vài trường hợp khác.

Trong khi tôi từng có với ông chí ít hai lần thăm Ngọc Dũng ở Virginia. Nơi chúng tôi phải trả giá bốn lần bay dài lâu hơn San Francisco.

Bị thôi thúc bởi ngọn lửa bập-bùng-náo-nức của T., cuối cùng, tôi cũng đã thực hiện được chuyến viếng thăm người họa sĩ nổi tiếng một thời của văn học, nghệ thuật miền Nam Việt Nam, 20 năm...

Tôi nói, “cuối cùng” vì lần chót, khoảng hai năm trước khi từ trần, (1) một buổi sáng, rất sớm, tác giả “Ta thấy hình ta những miếu đền” gọi tôi ra nhà hàng Viễn Ðông.

“Có thằng Duy Thanh và cả thằng Thái Tuấn nữa. Bên Tây mới qua. Ra ngay nhé.”

Rồi không hiểu vì lẽ gì, ông hỏi:

“Nhớ Thái Tuấn không?”

Tôi nhớ chứ. Nhớ cuối năm 1973, Tân Ðịnh mưa tầm tã, vì đã hẹn trước, tôi lặn lội tìm căn nhà trong hẻm của họa sĩ Thái Tuấn. Hỏi xin ông một bức tranh, làm bìa cho cuốn “Ðời Mãi Ở Phương Ðông.” Kỷ niệm đáng kể đầu tiên tôi có với ông. Ðồng thời, nó lại là cuốn sách cuối cùng của tôi được in tại quê nhà.

Tôi nhớ, khi chúng tôi ra tới, “ba ông thần,” (cách nói của T.) đã ngồi sẵn.

Lần đầu tiên T. gặp hai họa sĩ mà tên tuổi họ gắn liền với tạp chí Sáng Tạo. Nhưng Mai Thảo không giới thiệu. Ông mặc nhiên coi như T. đã biết. Ông chỉ giới thiệu với họ, T. là ai.

Với nụ cười móm-mém-hóm-hỉnh, suốt buổi ăn sáng, tác giả “Căn nhà vùng nước mặn” thỉnh thoảng lại đùa nghịch, liệt kê “thành tích” hai bạn mình. Ông chỉ Duy Thanh, húi cua, vạm vỡ, bảo T.:

“Cô phải nhớ thằng này là... vô địch đi bộ ở San Francisco đấy. Nó leo đồi, xuống dốc cả trăm bận mỗi ngày... Mỹ già, Mỹ trẻ gì cũng đều ngán nó hết...”

Dù đã quen với cách nói “thậm xưng” của Mai Thảo, mỗi khi ông cao hứng, bày tỏ lòng yêu bạn, nhưng chẳng vì thế mà chúng tôi có thể nín cười. Ngay Thái Tuấn, bản chất vốn khoan thai, từ tốn, cũng không khỏi bật cười thành tiếng.

Trong khi chúng tôi cười ngặt nghẽo thì, Duy Thanh vẫn “trụ” vững. Như một pho tượng. Một khối đá. Ông có cười. Nhưng đó là nụ cười lơ mơ (nhiều phần lơ ngơ!) Như dợn sóng lăn tăn của một mặt nước gió đùa.

Cũng khởi tự lòng yêu bạn, khi quay sang Thái Tuấn lòng khòng, giấy mỏng, Mai Thảo dặn dò chúng tôi, có nói chuyện với “ông Tây” này, thì phải nhớ nói cho lớn:

“Nó điếc lặc, điếc lè. Và, nói nhiều lắm đấy!”

Vẫn nụ cười lơ mơ (nhiều phần lơ ngơ), Duy Thanh nhìn bạn. Thân ái. Im lặng.

Ra khỏi cuộc gặp gỡ, T. bảo tôi, T. có cảm tưởng:

“Anh Duy Thanh không vẽ bằng cọ mà, bằng một thanh củi tạ hoặc một cái... xẻng!”

Ba ngày sau, gặp lại nhau nơi căn phòng trong khu nhà dành cho người già, phía trong nhà hàng Song Long, đường Bolsa, T. rụt rè hỏi xin tác giả “Bản chúc thư trên đỉnh ngọn trời” bức tranh Duy Thanh, trên tường. Bức tranh nhỏ, chứa những bệt mầu đỏ bầm. Tươi. Nẫu. Nối kết rồi đứt lìa. Như những mảnh đời chộn rộn, nổi trôi trong giới hạn nghiệt ngã trên nền đen đất/trời vô tận. Bức tranh Duy-Thanh-không-ngày- tháng. Không chữ ký.

Mai Thảo bảo:

“Lấy đi!”

Rồi buồn bã tiếp:

“Chúng nó đi rồi!”

Một ngày khác, gặp lại tôi, bất ngờ, ông nhắc:

“Hôm nào mình đi thăm Duy Thanh đi! Thằng đó được lắm...!”

Lần ấy, hẹn hò về chuyến đi tới một nơi “gần đây lắm” của chúng tôi, cũng không thành.

Tôi không biết có phải vì những đêm thức trắng, tác giả “Ngọn hải đăng mù” không còn bức tranh gồm những bệt mầu đỏ bầm. Tươi. Nẫu... của bạn, để ngước nhìn? Hay ông đã có cho mình một ngước nhìn khác. Thí dụ: Hư vô, để lẩn trốn?

Tôi e, có thể đó là thời gian ông tự thổi tắt ngọn nến hẹn hò với một nơi “gần đây lắm!” Khi bản thân, cay đắng nhận ra, ông đã phải thuận cho T. dìu ông vào quán. Xốc nách ông đứng lên đôi lần, khi thình lình, ông té bổ chửng trên bậc thềm gần cửa phòng, những buổi tối chúng tôi đưa ông trở về nhập nhoạng giữa mê/tỉnh.

Ðó cũng là lúc những nụ cười móm-mém-hóm-hỉnh về “thằng đó được lắm!” của ông biến mất lúc nào, không ai biết!

Tôi muốn nói, đấy là những chỉ dấu cho thấy tác giả “Chuyến tầu trên sông Hồng” quy thuận lẽ vô thường! Trước khi “chuyến tầu” bị coi là ngạo mạn, trôi lần vào những vùi dập thác, ghềnh bệnh hoạn, qua những đợt vào/ra bệnh viện liên tiếp.

Trí nhớ bén, sắc của ông về bằng hữu, thi ca, thời gian, nơi chốn... cũng âm thầm chia tay ông. Không ít những người từng có thời gian dài gần cận với ông trong những năm, tháng quê người, tìm thăm ông; khi được hỏi có nhận ra ai? Ông im lặng. Nhìn trân trối, trước khi lắc đầu. Quay mặt chỗ khác.

Nhưng với những tình thân hữu cơ, đặc biệt, ông không chỉ nhận ra. Nhớ tên. Mà, còn biết nhờ cô cháu gái gọi điện thoại cho mấy người đó, vào những giờ cuối cùng đời ông.

Tôi tin trong số những hình ảnh, tên tuổi, kỷ niệm mà, ngọn lửa hư vô không thể thiêu sạch trong hồn, phách tác giả “Tháng Giêng Cỏ Non” có Duy Thanh.

Có “thằng đó được lắm.”

“Thằng đó,” người họa sĩ duy nhất (trong số ba họa sĩ gắn bó với tạp chí Sáng Tạo) khiến ông từng viết xuống: Duy Thanh, “Những ngón tay bắt được của Trời.”

Bị thôi thúc bởi ngọn lửa bập-bùng-náo-nức của T., cuối cùng, tôi cũng đã thực hiện được chuyến viếng thăm người họa sĩ có “những ngón tay bắt được của trời.” Người họa sĩ đã lâu, thôi vẽ! Ông chỉ còn nguệch ngoạc.

Du Tử Lê

(Thứ Năm, 27 tháng 1, 2011: “Duy Thanh, đầu mối đưa tới sự ra đời tạp chí Sáng Tạo?)

Chú thích:

(1): Nhà văn Mai Thảo mất ngày 10 tháng 1 năm 1998, tại Orange County California.