Tieng Viet SaiGon

[Vĩnh Long]

Trịnh Thanh Thuỷ
Cái chết của một ngôn ngữ: tiếng Việt Sài Gòn cũ

Vấn đề ngôn ngữ là vấn đề của muôn thuở, không riêng gì của người Việt. Trong bài viết này, tôi muốn bàn về một thực trạng của tiếng Việt mà đã đến lúc, chúng ta không thể không suy nghĩ về nó một cách nghiêm túc. Đó là nguy cơ diệt vong của một thứ tiếng Việt mà người miền Nam Việt Nam dùng trước năm 1975 hay còn được gọi là tiếng Việt Sài Gòn cũ. Thứ tiếng Việt đó đang mất dần trong đời sống hàng ngày của người dân trong nước và chẳng chóng thì chầy, nó sẽ biến thành cổ ngữ, hoặc chỉ còn tìm thấy trong tự điển, không còn ai biết và nhắc tới nữa. Điều tôi đang lo lắng là nó đang chết dần ngay chính trong nước chứ không phải ở ngoài nước. Người Việt hải ngoại mang nó theo hành trình di tản của mình và sử dụng nó như một thứ ngôn ngữ lưu vong. Nếu người Việt hải ngoại không dùng, hay nền văn học hải ngoại không còn tồn tại, nó cũng âm thầm chết theo. Nhìn tiếng Việt Sài Gòn cũ từ từ biến mất, lòng tôi bỗng gợn một nỗi cảm hoài. Điều tôi thấy, có lẽ nhiều người cũng thấy, thấy để mà thấy, không làm gì được. Sự ra đi của nó âm thầm giống như những dấu tích của nền văn hoá đệ nhất, đệ nhị cộng hoà VN vậy. Người ta không thể tìm ra nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi, Cổ Thành Quảng Trị, nghĩa trang Quận Đội, trường võ bị Thủ Đức, v.v... Tất cả đã thay đổi, bị phá huỷ hoặc biến đi như một sắp xếp của định mệnh hay một định luật của tạo hoá.

Nhắc đến tiếng Việt Sài Gòn cũ là nhắc tới miền Nam Việt Nam trước 1975. Vì cuộc đấu tranh ý thức hệ mà Nam, Bắc Việt Nam trước đó bị phân đôi. Sau ngày Việt Nam thống nhất năm 75, miền Nam thực sự bước vào sự thay đổi toàn diện. Thể chế chính trị thay đổi, kéo theo xã hội, đời sống, văn hoá và cùng với đó, ngôn ngữ cũng chịu chung một số phận. Miền Bắc thay đổi không kém gì miền Nam. Tiếng Việt miền Bắc đã chịu sự thâm nhập của một số ít ngữ vựng miền Nam. Ngược lại, miền Nam chịu ảnh hưởng trực tiếp sự chi phối của ngôn ngữ miền Bắc trong mọi lãnh vực. Nguời dân miền Nam tập làm quen và dùng nhiều từ ngữ mà trước đây họ không bao giờ biết tới. Những: đề xuất, bồi dưỡng, kiểm thảo, sự cố, hộ khẩu, căn hộ, ùn tắc, ô to con, xe con, to đùng, mặt bằng, phản ánh, bức xúc, tiêu dùng, tận dụng tốt, đánh cược, chỉ đạo, quyết sách, đạo cụ, quy phạm, quy hoạch, bảo quản, kênh phát sóng, cao tốc, doanh số, đối tác, thời bao cấp, chế độ bao cấp, chế độ xem, nâng cấp, lực công, nền công nghiệp âm nhạc, chùm ảnh, chùm thơ, nhà cao tầng, đáp án, phồn thực, sinh thực khí, từ vựng, hội chứng, phân phối, mục từ, kết từ, đại từ, nghệ sĩ ưu tú, nghệ sĩ nhân dân,v.v...dần dà đã trở thành những từ ngữ quen thuộc trong đời sống hàng ngày của người dân miền Nam.

Có những từ ngữ miền Nam và miền Bắc trước 75 đồng nghĩa và cách dùng giống nhau. Có những từ cùng nghĩa nhưng cách dùng khác nhau. Tỷ như chữ "quản lý" là trông nom, coi sóc. Miền Nam chỉ dùng từ này trong lãnh vực thương mại trong khi miền Bắc dùng rộng hơn trong cả lãnh vực cá nhân như một người con trai cầu hôn một người con gái bằng câu: "Anh xin quản lý đời em". Hoặc từ "chế độ" cũng vậy, miền Nam chỉ dùng trong môi trường chính trị như "chế độ dân chủ". Miền Bắc dùng bao quát hơn trong nhiều lãnh vực như "chế độ xem", "chế độ bao cấp". Có những từ miền Bắc dùng đảo ngược lại như đơn giản - giản đơn; bảo đảm - đảm bảo; dãi dầu - dầu dãi; vùi dập - dập vùi. v.v...

Song song với việc thống nhất đất nước, chính quyền Việt Nam đã thống nhất hoá tiếng Việt và gọi đó là "tiếng Việt toàn dân". Cuối năm 1979, đầu năm 1980, Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam đã phối hợp với Viện Khoa học Giáo dục tổ chức một số cuộc hội thảo về vấn đề chuẩn hoá tiếng Việt. Bộ Giáo dục cũng thông qua một số quy định về chính tả trong sách giáo khoa cải cách giáo dục. Ngày 01/7/1983, Quyết nghị của Hội đồng chuẩn hoá chính tả và Hội đồng chuẩn hoá thuật ngữ đã được ban hành và áp dụng cho các sách giáo khoa, báo và văn bản của ngành giáo dục.

Khi tiếng Việt được thống nhất và chuẩn hoá, toàn quốc sử dụng chung một thứ ngôn ngữ theo một tiêu chuẩn, mẫu mực nhất định. Tiếng Việt Sài Gòn cũ, gồm những từ ngữ mà tiếng Việt miền Bắc đã có từ ngữ thay thế, sẽ bị quên đi hoặc bị đào thải. Những từ ngữ thông dụng cho cuộc chiến trước đó sẽ biến mất trước tiên. Những: trực thăng, cộng quân, tác chiến, địa phương quân, thiết vận xa, xe nhà binh, lạnh cẳng, giới chức(hữu) trách, dứt điểm, phi tuần, chào bãi, tuyến phòng thủ, trái bộc pha, viễn thám, binh chủng, phi hành, gia binh, ấp chiến lược, nhân dân tự vệ, chiêu hồi, chiêu mộ, v.v… hầu như ít, thậm chí không được dùng trong hiện tại. Những từ ngữ thông dụng khác như ghi danh, đi xem đã bị thay thế bằng đăng ký, tham quan. Nhiều từ ngữ dần dần đã bước vào quên lãng như:sổ gia đình, tờ khai gia đình, phản ảnh, đường rầy, cao ốc, bằng khoán nhà, tĩnh từ, đại danh từ, túc từ, giới từ, khảo thí, khán hộ, khao thưởng, hữu sự, khế ước, trước bạ, tư thục, biến cố, du ngoạn, ấn loát, làm phong phú, liên hợp, gá nghĩa, giáo học, giáo quy, hàm hồ, tráng lệ, thám thính, tư thất, chẩn bệnh, chi dụng, giới nghiêm, thiết quân luật, v.v...

Ở hải ngoại, khi bắt đầu cầm bút, trong tâm thức một người lưu vong, viết, đối với tôi, là một động tác mở để vỡ ra một con đường: Đường hoài hương. Nhiều người viết hải ngoại cũng tìm đến con đường về cố hương nhanh nhất này như tôi. Hơn nữa, để đối đầu với cơn chấn động văn hóa thường tạo nhiều áp lực, tôi xem viết như một phương pháp giải toả và trám đầy nỗi hụt hẫng, rỗng không của một người vừa ly dị với quê hương đất tổ sau một hôn phối dài. Tôi không bao giờ để ý đến việc mình viết cho ai, loại độc giả nào, trong hay ngoài nước, và họ có hiểu thứ ngôn ngữ mình đang dùng hay không vì lúc đó, chỉ có một vài tờ báo điện tử liên mạng mới bắt đầu xuất hiện ở hải ngoại. Sau này, nhờ kỹ thuật điện toán ngày một phát triển, cầu giao lưu giữa trong và ngoài nước được nối lại, độc giả trong và ngoài nước đã có cơ hội tiếp xúc, thảo luận, đọc và viết cho nhau gần như trong gang tấc. Đó là lúc tôi được tiếp xúc với dòng văn học trong nước và làm quen với nhiều từ ngữ mới lạ chưa từng được nghe và dùng. Ngược lại, trong nước cũng vậy, số người lên mạng để đọc những gì được viết bởi người cầm bút ngoài nước cũng không ít.

Thế hệ chúng tôi được người ta âu yếm gọi là thế hệ một rưỡi, thế hệ ba rọi hay nửa nạc nửa mỡ, cái gì cũng một nửa. Nửa trong nửa ngoài, nửa tây nửa ta, nửa nam nửa bắc, nửa nọ nửa kia, cái gì cũng một nửa.

Do đó, nhiều lúc tôi phân vân không biết mình nên dùng nửa nào để viết cho thích hợp nữa. Nửa của những từ ngữ Sài Gòn cũ hay nửa của tiếng Việt thông dụng trong nước? Mình có nên thay đổi lối viết không? Tôi nghĩ nhiều người viết hải ngoại cũng gặp khó khăn như tôi và cuối cùng, mỗi người có một lựa chọn riêng. Không chỉ trong lãnh vực văn chương, thi phú mà ở các lãnh vực phổ thông khác như giáo dục và truyền thông cũng va phải vấn đề gay go này. Việc sử dụng nhiều từ ngữ thông dụng của quốc nội ở hải ngoại đã gặp nhiều chống đối và tạo ra những cuộc tranh luận liên miên, dai dẳng.

Các cơ quan truyền thông như báo chí, truyền thanh, truyền hình thường xuyên bị chỉ trích và phản đối khi họ sử dụng những từ trong nước bị coi là "chữ của Việt Cộng" và được yêu cầu không nên tiếp tục dùng. Nhất là ở Nam Cali, báo chí và giới truyền thông rất dễ bị chụp mũ "cộng sản" nếu không khéo léo trong việc đăng tải và sử dụng từ ngữ. Chiếc mũ vô hình này, một khi bị chụp, thì nạn nhân xem như bị cộng đồng tẩy chay mà đi vào tuyệt lộ, hết làm ăn vì địa bàn hoạt động chính là cộng đồng địa phương đó.

Trong cuốn DVD chủ đề 30 năm viễn xứ của Thúy Nga Paris, chúng ta được xem nhiều hình ảnh cộng đồng người Việt hải ngoại cố gìn giữ bản sắc văn hoá Việt Nam bằng cách mở các lớp dạy Việt ngữ cho các con em. Khắp nơi trên thế giới, từ nơi ít người Việt định cư nhất cho tới nơi đông nhất như ở Mỹ, đều có trường dạy tiếng Việt. Riêng ở Nam California, Mỹ, hoạt động này đang có sự khởi sắc. Ngoài những trung tâm Việt ngữ đáng kể ở Little Saigon và San José, các nhà thờ và chùa chiền hầu hết đều mở lớp dạy Việt ngữ cho các em, không phân biệt tuổi tác và trình độ. Nhà thờ Việt Nam ở Cali của Mỹ thì rất nhiều, mỗi quận hạt, khu, xứ đều có một nhà thờ và có lớp dạy Việt ngữ. Chùa Việt Nam ở Cali bây giờ cũng không ít. Riêng vùng Westminster, Quận Cam, Cali, đi vài con đường lại có một ngôi chùa, có khi trên cùng một con đường mà người ta thấy có tới 3, 4 ngôi chùa khác nhau. Việc bảo tồn văn hoá Việt Nam được các vị hướng dẫn tôn giáo như linh mục, thượng tọa, ni sư nhắc nhở giáo dân, đại chúng mỗi ngày. Lớp học tiếng Việt càng ngày càng đông và việc học tiếng Việt đã trở thành một trong những mối quan tâm hàng đầu của cộng đồng lưu vong. "Tại Trung tâm Việt ngữ Hồng Bàng, năm nay số học sinh nhập học tiếng Việt lên tới 700 em. Những thầy cô dạy tiếng Việt đều làm việc thiện nguyện hoàn toàn, đã hết lòng chỉ dạy cho các em, nhất là các em vừa vào lớp mẫu giáo tiếng Việt" (trích Việt báo, Chủ nhật, 9/24/2006)

[Vĩnh Long]

Về vấn đề giáo trình thì mỗi nơi dạy theo một lối riêng, không thống nhất. Sách giáo khoa, có nơi soạn và in riêng để dạy hoặc đặt mua ở các trung tâm Việt ngữ. Còn ở đại học cũng có lớp dạy tiếng Việt cho sinh viên, sách thường được đặt mua ở Úc. Một giảng sư dạy tiếng Việt tâm sự với tôi: "Khi nào gặp những từ ngữ trong nước thì mình tránh đi, không dùng hoặc dùng từ thông dụng của Sài gòn cũ trước 75 vì nếu dùng cha mẹ của sinh viên, học sinh biết được, phản đối hoặc kiện cáo, lúc ấy phải đổi sách thì phiền chết."

Sự dị ứng và khước từ việc sử dụng tiếng Việt trong nước của người Việt hải ngoại có thể đưa tiếng Việt ở hải ngoại đến tình trạng tự mình cô lập. Thêm nữa, với sự phát triển rầm rộ của kỹ thuật điện toán và thế giới liên mạng, báo chí, truyền thông của chính người Việt hải ngoại đến với mọi người quá dễ dàng và tiện lợi. Độc giả cứ lên mạng là đọc được tiếng Việt Sài Gòn cũ nên họ dường như không có nhu cầu tìm hiểu tiếng Việt trong nước. Kết quả là tiếng Việt trong và ngoài nước chê nhau!!!

Việc người Việt hải ngoại chống đối và tẩy chay ngôn ngữ Việt Nam đang dùng ở trong nước có vài nguyên do:

Thứ nhất là do sự khác biệt của ý thức hệ. Những người Việt Nam lưu vong phần lớn là người tị nạn chính trị. Họ đã từ bỏ tất cả để ra đi chỉ vì không chấp nhận chế độ cộng sản nên từ chối dùng tiếng Việt trong nước là gián tiếp từ chối chế độ cộng sản.

Thứ hai, sự khác biệt của từ ngữ được dùng trong cả hai lãnh vực ngữ nghĩa và ngữ pháp. Đây là một thí dụ điển hình. Trong cùng một bản tin được dịch từ một hãng thông tấn ngoại quốc, nhà báo ở trong nước và ngoài nước dịch thành hai văn bản khác nhau:

Trong nước:

Tàu ngầm hạt nhân Nga bốc cháy

Interfax dẫn một nguồn tin Hải quân Nga cho hay ngọn lửa bắt nguồn từ phòng điện hóa và dụng cụ bảo vệ lò hạt nhân đã được kích hoạt, do đó không có đe dọa về nhiễm phóng xạ. Phát ngôn viên hạm đội này cho hay: "Lửa bốc lên do chập điện ở hệ thống cấp năng lượng phần mũi tàu.
(http://vnexpress.net/Vietnam/The-gioi/2006/09/3B9EDF89/)

Ngoài nước:

Hỏa hoạn trên tàu ngầm Nga

Hải quân Nga nói rằng lò phản ứng hạt nhân trên tàu Daniil Moskovsky đã tự động đóng lại và không có nguy cơ phóng xạ xảy ra. Chiếc tàu đã được kéo về căn cứ Vidyayevo. Nguyên nhân hỏa hoạn có thể do chạm giây điện.
(http://www.nguoi-viet.com/absolutenm/anmviewer.asp?a=48362&z=75)

Một người Việt hải ngoại khi đọc văn bản thứ nhất sẽ gặp những chữ lạ tai, không hiểu nghĩa rõ ràng vì sự khác biệt như những chữ: phòng điện hoá, được kích hoạt, chập điện, hệ thống cấp năng lượng...

Hơn thế nữa, Việt Nam mới bắt đầu mở cửa thông thương giao dịch với quốc tế; những từ ngữ mới về điện toán, kỹ thuật, y khoa, chính trị, kinh tế, xã hội, ồ ạt đổ vào. Có nhiều từ ngữ rất khó dịch sát nghĩa và thích hợp nên mạnh ai nấy dịch. Ngoài nước dịch hai ba kiểu, trong nước bốn năm kiểu khác nhau, người đọc cứ tha hồ mà đoán nghĩa. Có chữ thà để ở dạng nguyên bản, người đọc nhiều khi còn nhận ra và hiểu nghĩa nó nhanh hơn là phiên dịch.

Trong việc phiên dịch, theo tôi, địa danh, đường phố, tên người nên giữ nguyên hơn là phiên dịch hay phiên âm. Nếu có thể, xin chú thích từ nguyên bản ngay bên cạnh hay đâu đó bên dưới bài viết sẽ giúp người đọc dễ theo dõi hay nhận biết mặt chữ. Tỷ như việc phiên âm các địa danh trên bản đồ trong sách giáo khoa của Bộ Giáo dục trong nước là việc đáng khen nhưng tôi nghĩ, nếu đặt từ nguyên thủy lên trên từ phiên âm thì các em học sinh chưa học tiếng Anh hoặc đã học tiếng An sẽ dễ nhận ra hơn. Xin lấy tỉ dụ là những địa điểm được ghi trên tấm bản đồ này. (http://i12.photobucket.com/albums/a215/unisom/thualuonJPG.jpg)

Tôi thấy một hai địa danh nghe rất lạ tai như Cu dơ Bây, Ben dơ mà không biết tiếng Mỹ nó là cái gì, ngồi ngẫm nghĩ mãi mới tìm ra: đó là hai địa danh Coos Bay và Bend ở tiểu bang Oregon, nước Mỹ!

Ngôn ngữ chuyển động, từ ngữ mới được sinh ra, từ cũ sẽ mất đi như sự đào thải của định luật cung cầu. Tiếng Việt Sài Gòn cũ ở trong nước thì chết dần chết mòn; ở ngoài nước, nếu không được sử dụng hay chuyển động để phát sinh từ mới và cập nhật hoá, nó sẽ bị lỗi thời và không còn thích ứng trong hoạt động giao tiếp nữa. Dần dà, nó sẽ bị thay thế bằng tiếng Việt trong nước. Nhất là trong những năm gần đây, sự chống đối việc sử dụng tiếng Việt trong nước ngày càng giảm vì sự giao lưu văn hoá đã xảy ra khiến người ta quen dần với những gì người ta đã phản đối ngày xưa. Tạp chí, sách, báo đã đăng tải và phổ biến các bản tin cũng như những văn bản trong nước. Người ta tìm được nhiều tài liệu, ấn phẩm, sách nhạc quốc nội được bày bán trong các tiệm sách. Các đài truyền thanh phỏng vấn, đối thoại với những nhà văn, nhà báo, chính trị gia và thường dân trong nước thường xuyên. Đặc biệt, giới ca sĩ, nhiều người nổi tiếng ra hải ngoại lưu diễn, đi đi về về như cơm bữa. Giới truyền thông bây giờ sử dụng từ ngữ trong nước rất nhiều, có người mặc cho thiên hạ chỉ trích, không còn ngại ngùng gì khi dùng từ nữa. Khán thính giả có khó chịu và chê trách, họ chỉ giải thích là thói quen đã ăn vào trong máu rồi, không chịu thì phải ráng mà chịu.

Sự ra đi của một chế độ kéo theo nhiều thứ: con người, tài sản, nhà cửa, vườn tược, lịch sử… nhưng có cái bị lôi theo mà người ta không ngờ nhất lại là "cái chết của một ngôn ngữ". Đau lòng lắm thay!

[Vĩnh Long]

Đặng Tiến
Sống trong tiếng Việt

“Cái chết của một ngôn ngữ”, tựa được bà Trịnh Thanh Thuỷ đưa ra trên talawas ngày 28.11.2006, là một đề tài lớn, quan trọng, nhạy cảm, nên đã gây ra phản ứng của Vương Văn Quang, Nguyễn Vy Khanh, Huỳnh Phan, Phạm Quang Tuấn, và những lời qua tiếng lại, nhưng chưa phải là tranh luận nghiêm túc.

Câu chuyện ngôn ngữ mang hậu ý chính trị, lý luận xen lẫn tình cảm, đề tài trong bản chất phải lịch đại, biến thành đồng đại. Cuộc thảo luận có lúc mất vui.

"Cái chết của một ngôn ngữ: tiếng Việt Sài Gòn cũ" là một tựa đề không nghiêm chỉnh; không làm gì có tiếng Việt Sài Gòn (hay Huế, Hà Nội, miền Nam) cũ (hay mới), chỉ có một tiếng Việt duy nhất, sử dụng chủ yếu trên lãnh thổ Việt Nam hiện nay và nhiều nơi khác trên thế giới, với những nét khu biệt tuỳ địa phương hay môi trường của người nói. Tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Đức cũng vậy thôi; nghe nói tiếng Hoa còn phức tạp hơn.

Ngôn ngữ là một hệ thống ký hiệu được một cộng đồng dân tộc chấp nhận sử dụng một thời gian lâu dài, không dễ gì chết. Có những từ ngữ thông dụng thời này, khiếm dụng thời khác, nhưng vẫn nằm trong kho tàng của ngôn ngữ. Kẻ chốn Chương Đài, người lữ thứ… Ngày nay không còn ai dùng từ Chương Đài, lữ thứ, nhưng không thể nói đó là từ chết. Mới ngày nào đây, còn có người làm thơ: dặm xa lữ thứ…

Nhìn chung, tiếng Việt ngày một phong phú, giàu có hơn về từ vựng, uyển chuyển hơn về cú pháp, chính xác hơn về âm pháp. Không có gì đáng ngạc nghiên hay tự hào: tiếng nước nào cũng vậy thôi. Có khác chăng là tiếng Việt khoảng một thế kỷ gần đây, đã phát triển thật nhanh, vì những lý do lịch sử đặc biệt của dân tộc, trong một thế giới biến động.

Lấy vài ví dụ đã được nêu ra.

Tiếng Việt ngày nay có hai động ngữ ghi danh và đăng ký. Ghi danh là đơn phương ghi tên mình, chẳng hạn để tham dự một bữa ăn; hoặc lịch sử ghi danh người liệt sĩ. Động ngữ ghi danh không sai từ pháp, như Phạm Quang Tuấn nói, danh dùng ở đây là từ Việt (gốc Hán): tốt danh hơn lành áo (tục ngữ). Nổi danh tài sắc một thì… (Kiều). Còn đăng ký hàm ý một hợp đồng: tôi đăng ký vé máy bay nghĩa là tôi cam kết trả tiền vé, và hãng hàng không cam kết cung cấp cho tôi một chuyến bay; hai bên đăng ký hôn nhân là cam kết thành vợ thành chồng trước pháp luật. Dĩ nhiên là có thể lấy nhau mà không đăng ký, hoặc đăng ký rồi vẫn không lấy nhau. Nhưng đây không còn là chuyện ngôn ngữ.

Tồn tại song song còn có các động ngữ phản ảnh và phản ánh. Phản ảnh là thuật lại những lời nói, càng trung thực càng tốt: bài báo nọ phản ảnh buổi toạ đàm nọ, cuộc tranh luận kia. Còn, phản ánh là một thuật từ văn học: rọi chiếu lại phần nào thực tại. Truyện Tắt đèn của Ngô Tất Tố phản ánh xã hội miền Bắc hồi đầu thế kỷ XX.

Người viết văn sung sướng vì có hai từ tiếng Việt, trong khi tiếng Pháp, Anh, chỉ có một: refléter, to reflect. Và tôi đã bùi ngùi khi đọc Trương Chính nên biết rằng ta sở dĩ có hai từ vì các cụ kém chữ Hán, đọc nhầm phản ánh ra phản ảnh (!). Trương Chính còn cho rằng sự cố, cao ốc là những từ không cần thiết, khi nhập vào không được lựa chọn, cân nhắc [1] .

Từ quản lý thông dụng ngày nay, theo ngôn ngữ thế giới, do những chữ to manage, gérer tiếng Anh, Pháp, cũng chỉ phổ biến từ ba mươi năm trở lại đây thôi. Ngày nay bà mẹ người Pháp nói với con "mày hãy tập quản lý tiền túi, hay thời gian của mày". Nói rằng một ông quản giáo quản lý một trại giam thì đúng; nói rằng ông quản lý cá nhân một tù nhân thì vẫn đúng, nhưng thiếu tế nhị, vì xúc phạm đến tư cách của người tù. Họ có can án, đã bị xét xử, thì giam giữ, cai quản, giam cầm, việc gì mà "quản lý"? Còn cái Cục quản lý người nước ngoài, chủ yếu nhắm vào Việt kiều, là cái gì? Quản lý ở đây nghĩa là gì?

Mới đây chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ (đã Thủ tướng rồi mà còn Chính phủ) số 37/2006 ký ngày 29.11.2006, nhằm tăng cường lãnh đạo và quản lý báo chí, đã dùng từ quản lý 5 lần, trong nghĩa bình thường. Sau đó, đoạn chính dùng từ xử lý 6 lần, chủ yếu trong nghĩa xử lý sai phạm, xử lý kỷ luật về Đảng.

Điều 4 của chỉ thị bắt đầu : xây dựng và thực hiện tốt chế độ cung cấp thông tin cho báo chí và xử lý thông tin trên báo chí. Từ xử lý và quản lý ở đây có đồng nghĩa, hay cận nghĩa với nhau không. Các đồng nghiệp áo vàng, người xử lý phạm nhân, người quản lý Việt kiều, trên cơ bản, hai "công tác" khác nhau nhiều hay ít? Đây cũng là một chức năng của ngôn ngữ, chức năng theo nghĩa Roman Jakobson?

Ngôn ngữ không xây dựng nên chế độ nhưng nó góp phần củng cố, biện minh, "phụ đề" cho chế độ. Ngôn ngữ làm công cụ cho chế độ để quản lý quần chúng và ngược lại cũng là phương tiện dân gian phản ứng lại chế độ, vô cùng quý hoá đối với một quần chúng chưa từng thực sự được sử dụng lá phiếu và quyền tự do ngôn luận.

Nhân tiện xin góp chuyện ngôn ngữ học về chữ tĩnh từ. Ngày xưa, Phạm Duy Khiêm, Trần Trọng Kim (1941), dựa theo văn phạm tiếng Pháp, dùng tĩnh từ (adjectif qualificatif) để đối lập với động từ (verbe); về sau người ta thấy không cần đối lập "tĩnh" và "động" như thế. Tại miền Nam, 1963, Trương Văn Chình và Nguyễn Hiến Lê gọi là trạng từ ; Trần Ngọc Ninh, 1974, gọi là phụ danh từ. Ngày nay, giới ngữ học nhận xét: từ loại này, ở tiếng Anh, Pháp, Nga, gần với danh từ; ở tiếng Việt, Hoa, Thái, nó gần với động từ, và gọi nó là tính từ. Có người gọi là thuật từ, vị từ, thậm chí là động từ. Tuy nhiên, Bùi Đức Tịnh trong Văn phạm Việt Nam, Sài Gòn 1956, gọi là tĩnh từ, tái bản tại Sài Gòn 1968 và 1972 vẫn gọi như thế; tái bản dưới chế độ mới năm 1996 vẫn dùng chữ tĩnh từ; ngoài ra, ông dùng chữ đại từ – như nhiều người – thay vì đại danh từ ồn ào.

Trong khoảng nửa thế kỷ, tiếng Việt tiến bộ rất nhanh về mặt thực hành, từ pháp và cú pháp lẫn lý thuyết. Tiến bộ về ngữ học nhờ những nhà nghiên cứu ngôn ngữ, từ vị trí cá nhân hay các cơ quan, miền Nam và miền Bắc đã cơ khổ lao động trong nhiều thập niên. Người nước ngoài và người Việt ngoài nước cũng có đóng góp, dù không nhiều.



*


Tương quan giữa chính trị và ngôn ngữ, nhất định là có thật, nhưng không đơn giản. Trong đề tài này, mà phản ứng theo bản năng, tình cảm thì lời nói làm cho người nói xa nhau, trong khi nhiệm vụ của ngôn ngữ là làm cho con người gần nhau.

Trong một cuộc gặp gỡ với nhân viên báo Nhân Dân do báo này thuật lại, ngày 11.3.1961, Hồ Chí Minh có nói "ta phải nói kí lô, vì nếu nói cân thì không đúng nghĩa 1000 gơ-ram". Ông chống lại thói lạm dụng chữ Hán, nên khuyên không nên dùng từ phụ đạo chỉ để nói là kèm trẻ em học thêm. Kết quả: người phía Nam không được ông giáo huấn, thì nói kí lô và kèm trẻ; người phía Bắc, lập trường kiên định, lại dùng từ cân và phụ đạo.

Thủ tướng Phạm Văn Đồng, cũng đặc biệt quan tâm đến việc giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt (1963) nhận xét: khi nói trao đổi thì phải nói trao đổi cái gì, ý kiến, hàng hoá… chứ nói trao đổi không khống, là vô nghĩa. Khi kết hôn, thì nói kết hôn, thành hôn, xây dựng gia đình, không nên nói "xây dựng" không khống, theo kiểu: "ngày mai tôi đến trao đổi với anh"; "cô ấy đã xây dựng năm ngoái"...

Người phương Nam mù mù tăm tăm, không dùng từ trao đổi, xây dựng như người phương Bắc được "quản lý" nghiêm túc. Chung quanh hôn nhân, người phương Bắc còn có lối nói: báo cáo, tuyên bố, đăng ký, tổ chức (dã chiến hay theo lối cũ, v.v…) ông thủ tướng nghe cũng phát ớn!

Nhân ngày giỗ Nguyễn Đình Chiểu, năm 1963, Phạm Văn Đồng có viết bài ca ngợi nhà thơ, mở đầu bằng hình tượng bay bướm: trên trời có những vì sao có ánh sáng khác thường, nhưng con mắt của chúng ta phải chăm chú nhìn thì mới thấy, và càng nhìn thì càng thấy sáng. Một câu văn đẹp, và ông giáo sư Lê Trí Viễn đã cóp, làm tiêu đề cho một cuốn sách: Nguyễn Đình Chiểu ngôi sao càng nhìn càng sáng (1982); Ý ông muốn thu câu văn cho gọn, thành sai cú pháp!

Để viết bài này, tôi phải đọc lại sách của Hoàng Tuệ: Vấn đề chuẩn ngôn ngữ qua lịch sử ngữ học, 1993, và được biết trên báo Pravda ngày 20.6.1950, Stalin đã có bài bác bỏ lý thuyết của Marr (1864-1934) cho rằng ngôn ngữ là một hiện tượng giai cấp.

Theo Stalin "ngôn ngữ là của toàn dân tộc; ngôn ngữ không phải là một hiện tượng giai cấp (…) Vì lẽ: ngôn ngữ là một dụng cụ giao tiếp xã hội, nó không phục vụ riêng một giai cấp nào, nó phục vụ tất cả các giai cấp, nó là của toàn thể dân tộc, của những kẻ bóc lột cũng như những người bị bóc lột, của chế độ cũ hấp hối cũng như của chế độ mới đang lên (tr. 141).

Ngôn ngữ và văn hoá là hai cái khác nhau (…) văn hoá có thể là tư sản hay xã hội chủ nghĩa (theo Lê-nin), còn ngôn ngữ, công cụ giao tiếp giữa người với người thì luôn luôn là của chung cho cả dân tộc (tr. 143)."

Tôi ngờ ngợ, chả nhẽ Stalin lại viết một câu bình thường, phản động, phi giai cấp, phi mác xít lê-nin-nít như vậy? Hay là cụ Hoàng Tuệ "hư cấu"? Tôi rà lại thì quả là cụ Stalin có viết như thế thật [2] , và tôi đã nghi oan Hoàng Tuệ.

Tôi không tiếc công, vì đã học được một bài học lớn. Ở đời ai cũng có chính kiến, thành kiến; đến khi lý luận thì phải dè dặt, phải đề phòng thành kiến của chính mình. Về mặt trí thức, bản thân mình là đối phương của chính mình, một đối phương cực kỳ nguy hiểm vì trường kỳ mai phục. Vượt qua thành kiến để thấy: ông Stalin cũng có thể nói đúng, ông thủ tướng có thể viết câu văn hay, ông giáo sư, nhà giáo nhân dân, có thể sử dụng sai cú pháp. Bản thân mình có thể sai, vì dốt, vì vội, vì giận hay vì thiên kiến.

Bà Trịnh Thanh Thuỷ là người chân thật. Bà hỏi thật: "mình có nên thay đổi lối viết không? Tôi nghĩ nhiều người viết hải ngoại cũng gặp khó khăn như tôi…". Là người đồng hội đồng thuyền, tôi đồng cảm với bà. Câu trả lời của tôi là: một mặt phải thường xuyên thay đổi lối viết, mặt khác dùng những từ nào mà mình thấy là hay, là đúng, là hợp với câu văn. Nếu ông Phạm Quang Tuấn có hỏi dựa vào đâu mà bảo rằng từ này hay hơn từ kia, thì trả lời cũng dễ thôi về mặt thực hành. Về lý thuyết ta có thể nói: một từ hay, khi có sự hài hoà giữa hình thức (cái biểu hiện, signifiant) với nội dung (cái được biểu hiện, signifié), giữa ngữ thái và ngữ nghĩa. Và tránh tạp âm vì những từ đồng âm hay cận âm, tránh từ Hán Việt khệnh khạng, chuộng những ngữ âm thanh tao hay gợi cảm.

Món sữa lên men và đông đặc, Pháp gọi là fromage, tiếng Anh là cheese; nhà dân tộc học Levi Strauss cho rằng từ fromage âm vang nặng nề rất hợp với món ăn mặn mà của Pháp, từ cheese nhẹ nhàng hơn hợp với món ăn người Anh. Như vậy là hay, và ngôn ngữ không hoàn toàn võ đoán. Tiếng Pháp, jour là ngày, nuit là đêm, nhưng nhà thơ Mallarmé cho rằng âm vang từ nuit có nhiều ánh sáng hơn ; và thơ ông đặt lại vấn đề ngôn ngữ. Chúng ta không có tài như Mallarmé, không thể lấy ngày làm đêm và ngược lại.

Trong chủ quan của riêng tôi thì trong tiếng Việt hiện nay, phụ đạo (kèm trẻ), hư cấu (phịa chuyện) là thô thiển; nhất trí, khẩn trương, là vô duyên: đã là người, làm sao nhất trí với kẻ khác? Thà là cứ O.K; nói xong tiếng "khẩn trương" đợi cho người nghe hiểu tiếng ấy thì lửa đã cháy chuồng gà. Còn những ấn tượng, siêu thực, nữ nhà văn là gì ? Tôi không thích và không dùng những từ ấy, nhưng nghe ai dùng tôi vẫn "vô tư" (!). Ngược lại trong từ vựng Cali, có thành ngữ rất hay, là chồng tách vợ ly nghe nói chỉ mới xuất hiện vài mươi năm nay, mà đã có mệnh số lênh đênh.

Nhân giải bóng đá thế giới năm nay, tôi có viết bài. Tôi dùng từ tuyển trạch viên thay vì huấn luyện viên, thủ quân thay vì đội trưởng, thì bị "có ý kiến", xem như là Việt kiều nói ngọng. Thật sự thì đây là những từ khác nhau, sống song song. Chữ này dùng cho đội tuyển quốc gia, chữ kia dùng cho câu lạc bộ; chữ nọ dùng cho cầu thủ trên sân cỏ, chữ khác cho kẻ huơ mã tà đuổi chợ. Từ vựng khác nhau ở độ tinh xác, không ở chỗ phân biệt trong hay ngoài nước.

Người sử dụng ngôn ngữ quen với một từ vựng giống như một em bé quen với cái chăn đẫm mùi nước đái của chính mình: hai bên tranh luận đã tung qua ném lại ví dụ này trong dụng ý bỉ thử. Trong truyện ngắn "Về một xóm quê" nổi tiếng, nhà văn Võ Phiến kể chuyện một người cha đi dân công, thời chiến tranh chống Pháp, chỉ xin mang theo chiếc chiếu lót giường của đứa con mười ba tháng, để lên núi cho đỡ nhớ. Cũng là mùi nước đái thôi, nhưng ở hai nấc thang giá trị khác nhau, tuỳ dụng tâm của người viết. Ôi cái lưỡi của Esope!

Nhưng dù sao, quan hệ giữa con người và ngôn ngữ cũng phức tạp hơn ví dụ đưa ra để tranh biện hơn thua.



*


Tóm lại tiếng Việt là cuộc sống còn dành cho người Việt, phần nào đó, tự do, dân chủ. Một chút quá khứ, rất nhiều hiện tại. Nó loại trừ ác cảm, nhượng đất cho tình yêu. Nó mạnh hơn ta, nhưng không đàn áp chúng ta.

Ở vài nơi, ngôn ngữ chia rẽ người nói, nhưng chỉ là trường hợp riêng lẻ. Nói chung ngôn ngữ hoà giải, kết hợp, đùm bọc chúng ta trong tình đồng bào và tình người, thuỷ chung vô tận.

Orléans, ngày 9/12/2006

talawas


--------------------------------------------------------------------------------
[1]Giữ gìn sự trong sáng trong tiếng Việt về mặt từ ngữ, nhiều tác giả, tr. 296 và 300, nxb Khoa Học Xã Hội, 1981, Hà Nội
[2]Staline, A propos du Marxisme en Linguistique, tr. 13-14, nxb Nouvelles Critiques, 1950, Paris