Nhật Bản :Xưa Nay

[Huu Le]

Thái tử Shotoku và chùa Horyu Ji ở Nhật Bản
Võ Quang Yến


Vào giữa thế kỷ 6, lúc triều đình Yamato chính thức chấp nhận Phật giáo từ Triều Tiên nhập vào, cũng là lúc nội bộ chính quyền Nhật Bản lủng củng và chia làm hai phe. Một phe bảo thủ gồm có hai gia đình Mononobe (chức vụ bảo vệ, cảnh sát) và Nakatomi (đặc nhiệm nghi thức, lễ bái) cố sức bám giữ vào đạo Shinto. Phía kia dựa vào thế lực của gia đình Soga, muốn đất nước mở rộng ra những tư tưởng mới lạ. Moriya, gia trưởng Mononobe, lấy cớ bệnh dịch phát ra là vì các thần địa phương tức giận và được vua cho phép đốt cháy ngôi chùa của gia đình Soga, vứt tượng Phật xuống sông. Một cuộc nội chiến diễn ra. Rút cuộc gia đình Soga thắng thế sau khi Moriya tử trận ở Shigi năm 587. Từ đây Nhật Bản bước vào một kỷ nguyên mới, mở cửa ra lục địa. Phật giáo mạnh mẽ nẩy nở trên đất Phù Tang, nhất là người cầm đầu nhóm cải lương là thái tử Shotoku (574-622).
Khi vua Yomei băng hà năm 592, em gái là hoàng hậu Suiko, mà mẹ thuộc dòng Soga, lên ngôi kế vị, nhường quyền nhiếp chính cho người cháu con vua Sotoku Taishi. Là một người thông minh bậc nhất thời bấy giờ, thái tử lại rất uyên bác, thấm nhuần nhân bản Trung Quốc. Ông học thánh kinh dưới sự chỉ đạo của Eji, một vị chân tu bác học Triều Tiên. Khảo cứu về ba kinh thánh, ông chú trọng về kinh Diệu Pháp Liên Hoa, viết những bài bình chú đầu tiên về tiếng Nhật, sau nầy có ảnh hưởng nhiều lên Phật giáo Nhật Bản luôn mấy thế kỷ, ngày nay đang vẫn còn được nghiên cứu. Mọi hành động của ông đều được hai đức tính chủ yếu chỉ đạo : sự khoang dung và lòng trắc ẩn. Về mặt đạo đức, khoang dung là điểm trung tâm của kinh Diệu Pháp Liên Hoa vượt lên trên mọi khác biệt giữa Đại thừa và Tiểu thừa nên trong rất lâu kinh nầy rất được tôn trọng ở Nhật, thể hiện trong sự chung sống hòa bình giữa Phật giáo, Khổng giáo, Thần giáo và ngay cả Công giáo đến từ phương Tây xa xăm. Còn lòng trắc ẩn toàn năng là lý tưởng tiêu biểu nhất của vị bồ tát Đại thừa. Thông thạo chính văn thánh sử, ông lập đạo Phật thành quốc giáo (594). Năm 604, ông cho ban bố một chỉ dụ 17 khoảng dựa lên những giới luật Phật giáo và đạo lý Khổng giáo. Quan niệm như một bảng hướng dẫn đạo đức cho giới quan lại trong triều, chỉ dụ bắt đầu với câu : "Hòa hợp là giá trị tối cao". Ông căn dặn không nên mù quáng tuân theo dụ mà thực hiện hòa hợp dựa lên một sự thấu hiểu lẫn nhau. Phải chăng đây là một lời dạy trong lý thuyết đạo Phật ? Từ đấy, Phật giáo là chất keo gắn bó hoàng triều với các tầng lớp quí tộc và những giới tăng lữ.

Năm 607, ông gởi một sứ bộ sang triều nhà Tùy, bắt đầu một cuộc giao hảo với Trung Quốc đến 838. Nhiều nhà trí thất, học giả, Phật tử Nhật Bản theo qua học hành, đào tạo. Ảnh hưởng của nền văn hóa Tàu lên đất Phù Tang thật là quan trọng trong đủ mọi mặt triết lý, khoa học, kỹ thuật, mỹ thuật cũng như trong các ngành kiến trúc, canh nông,...Theo thái tử, không cần phải đi tu mới trở thành Phật được, toàn nhân loại đều có khả năng đạt đến chốn thiên tiên, từ đấy Phật giáo xen lẫn hài hòa với đời sống hằng ngày. Trong cách diễn tấu Phật giáo, thái tử vượt quá thuyết tĩnh tịch đã được trình bày trong các sách xưa để có thể áp dụng một cách vị lợi, tuy không bất đồng với tinh thần Đại thừa suy diễn ở Viễn Đông. Ông luôn tranh thủ cho một ý niệm mỗi người phải làm việc cho lợi ích tập thể, cho hạnh phúc kẻ khác, đứng đầu là những người cầm quyền có trách nhiệm. Ông cho xây dựng nhiều chùa mà có tiếng nhất là chùa Tứ thiên vương nutsenno ji, nay thuộc thành phố Osaka, và Horyu ji ở gần cố đô Nara, trong vùng Ikagura. nutsenno ji bây giờ là một chùa thờ Phật như những chùa khác, nhưng dựa lên căn bản thực dụng của thái tử, trước kia chùa được lập ra theo bốn thể chế : một điện để thờ cúng và học hỏi kỷ luật, triết lý, khoa học Phật giáo ; một phòng chữa bệnh cung cấp cây thuốc cho bệnh nhân ; một nhà cứu tế cho những người nghèo và già yếu ; một bệnh viện chữa miễn phí cho tất cả mọi người.

Horyu ji là ngôi chùa xưa nhất Nhật Bản còn tồn tại và cũng là tập hợp kiến trúc bằng gỗ xưa nhất thế giới. Vào cuối đời thái tử, trong chùa có đến 800 nam và 500 nữ tu sĩ. Chùa được xây dựng năm 607, theo những dòng khắc trên lưng vầng hào quang tượng Phật Dược sư Yakushi nyorai đặt trong kim điện Kondo. Sự tích kể lại vua cha Yomei đau yếu, muốn được lại sức, yêu cầu con cho đúc tượng Phật Dược sư và xây một ngôi chùa để chứa tượng ấy. Trước đó vài năm, thái tử Shotoku đã cho xây điện Ikaruga no miya, vài trăm thước phía đông Horyu ji ngày nay, trong tinh thần nâng cao nền văn hoá quốc gia đồng thời cho phát triển thịnh vượng Phật giáo. Horiyu ji nằm trong thời kỳ hoạt động tích cực nhất đời ông. Về những ngày cuối đời thái tử cũng có những dòng khắc khác trên lưng vầng hào quang tượng bộ ba Phật Shaka kể lại. Năm 621, hoàng hậu Hashihito, vợ vua Yomei và là mẹ thái tử, qua đời, năm sau thái tử lâm bệnh. Vợ thái tử là công chúa Kashiwade no bunin lo chăm sóc thuốc men, quá mệt cũng nằm liệt giường. Thấy vậy, triều đình cùng các bà công chúa và hoàng tử Yamashiro no Oe liền quyết định cho thực hiện một tượng Phật Shaka lớn bằng người thật, hầu mong bảo vệ thái tử sống lâu nếu không là đưa tiễn thái tử về nơi thiên đường cực lạc. Nhưng đầu năm 622, Công chúa Kashiwage qua đời, một ngày trước thái tử. Tượng được nhà điêu khắc Shiba Karatsukuri no Obito no Tori (ngày nay gọi tắc Tori) thực hiện năm 623 trong một bộ ba gồm có đức Thích Ca Shaka đứng giữa hai vị Bồ tát Văn Thù Monju và Phổ Hiền Fugen, một năm sau khi thái tử về chốn suối vàng lúc 49 tuổi.

Ngôi chùa Horyu ji bị sét đánh và lần đầu tiên bị cháy một tối mùa xuân 670. Lập tức một ngôi khác được xây thay phía bắc chỗ cũ và hoàn thành vào năm 711. Dần dần nhiều miếu điện được thêm vào và trong thời đại Nara (710-794), dưới sự giám hộ của triều đình, chùa được kê vào bảng "bảy chùa miền nam" hay "mười chùa lớn". Đằng khác, trên nền cũ điện Ikagura no miya, người ta cho xây ngôi chùa Jôgu O in năm 739. Gyushin, vị trù trì Horyu ji, cho cất thêm một cái điện hình bát giác gọi là mộng đình Yume dono vì theo tục truyền thái tử Sotoku đã suy nghĩ ở đây các giải pháp cho những vấn đề chính trị, triêt lý qua các giấc mơ. Thờ trong điện nầy có tượng Quan Âm Guze Kannon bằng gỗ cây long não mạ vàng, mũ miện bằng đồng chạm trổ tinh vi, bộ điệu uyển chuyển khác hẳn với các tượng khác. Kiệt tác thời đại Asuka (538-710), nghe nói tạc theo hình dáng thái tử, tượng được bảo quản toàn vẹn cho đến nay. Nhiều tượng và vật liệu khác của thái tử cũng được dồn về lại đây, biến Yume dono thành một nơi hành hương trong rất lâu độc lập, đến thế kỷ 11 mới nhập vào tổng thể Horyu ji. Nhưng qua thế kỷ 16, lãnh chúa Toyotomi Hideyoshi chiếm lấy ruộng đất, chùa trở nên nghèo, không có đủ tiền bảo quản những kiến trúc bàng gỗ. Cũng may, cuối thế kỷ 17, những lãnh chúa Tokugawa Tsunayoshi, Mito Komon bổ túc tiền cúng của tín đồ, thực hiện chương trình trùng tu mang tên "Cuộc tu bổ lớn thời đại Genroku" (1688-1707). Đến 1868, đầu thời Phục hưng Minh Trị, Horyu ji cùng những chùa Phật khác ở Nhật Bản lại bị điêu đứng sau khi Phật giáo và đạo Shinto chia rẽ. Qua năm 1872, khi làm thống kê những tài nguyên văn hóa, chính phủ mới nhận thức sự quan trọng của bộ sưu tập quý giá ở Horyu ji. Năm 1878, chính phủ lấy đem về Hoàng cung 300 bảo vật và trả 10.000 yen để sửa chữa chùa. Mặc dù vậy, Horyu ji luôn được biết tiếng khắp thế giới là một kho tàng văn hóa Phật giáo. Mãi đến năm 1930, chùa mới được hoàn toàn trùng tu.

Ngày nay, đi tham quan Horyu ji, khách được mời xem hai nhóm kiến trúc : Sai in phía tây, To in kèm với Kita muro in và Yume dono phía đông. Hai cơ sở quan trọng nhất của Sai in là kim điện Kondo, đặc trưng phong cách Asuka, và tháp năm tầng Goju no to nằm sát phía tây Kondo. Điện thuyết pháp Dai Kodo, phong cách Fujiwara (857-1160), chỉ được dời từ Kyoto về năm 990 để thay thế điện thứ nhất bị cháy năm 925. Qua thế kỷ 12, điện Shoryo in thờ Shotoku cũng mới được xây. Để vào chùa, khách phải bước qua Chu Mon với hai ông hộ pháp Nio xưa nhất Nhật Bản (711), bằng gỗ quét đất, hiện còn vài vết sơn đỏ và đen, biểu hiện ánh sáng và bóng tối. Điện Kondo được trang trí rất tinh vi, chất lượng nghệ thuật đạt mức tối cao. Đáng tiếc là hỏa hoạn năm 1949 đã làm hư hại nhiều tòa nhà và nhất là các tranh vẽ được xem là những kiệt tác nghệ thuật Nhật Bản thực hiện vào khoảng 710, cùng thời với những công trình ở Trung Á như Ajanta. Bây giờ còn lại vài mẫu ở viện bảo tàng và những ảnh chụp trước 1949 trình bày bốn thiên cung Amida (A Di Đà), Miroku (Phật Vị Lai), Shaka (Phật Thích Ca), Yakushi (Phật Dược Sư). Phía trong Kondo, khách còn được chiêm ngưỡng, bên cạnh bộ ba Shaka của nhà điêu khắc Tori, bức tượng đức Phật Dược Sư cùng tác giả thực hiện năm 607, bốn hộ thế thiên vương Shintenno của bốn cõi Trời, bằng gỗ, sơn màu bị phai lạt nhiều.

Tháp Goju no to cao 32,50 m, xây trên một nền đá kim cương, được tháo ra trong thời kỳ chiến tranh và nay đã được lắp lại. Ở tầng dưới, trên bốn mặt cột trụ nâng đở toàn bộ, một dãy các hình nổi tiểu phẩm bằng đất nung, trình bày cuộc đàm thoại giữa hai đức Bồ tát Văn Thù và Phổ Hiền, thiên cung Phật Vị Lai, cuộc hỏa táng hài cốt đức Thích ca, cuộc nhập niết bàn của đức Phật. Những nhân vật rất hiện thực tuy ánh sáng hơi thiếu để nhìn rõ. Trong điện Kondo, bộ ba tượng Phật Dược Sư Yakushi được đặt giữa hai vị Bồ Tát Ánh sáng Mặt trời Nikko và Ánh sáng Mặt trăng Gakko. Trong điện Shoryo in, ngoài tượng Thái tử Shotoku, còn có những tượng các con ông và tượng sư phụ Eji. Phía đông Sai in, trước đường dẫn lại To in là viện bảo tàng Daihozo den. Tuy một phần lớn các công trình nghệ thuật ở đây đã được chuyển về Viện bảo tàng quốc gia Tokyo, cũng còn lại nhiều tác phẩm quan trọng. Một cái tủ của hoàng hậu Suiko, phong cách Asuka, thực hiện cùng thời với cuộc xây cất chùa, mang tên Tamamushi no zushi, là một thánh tích gọi là con bọ hung vàng Chrysochroaw elegans với chín ngàn cánh cứng lấp lánh trên những nép đứng bằng đồng. Những tranh vẽ trên tủ trình bày ngọn núi Ryoju, nơi đức Thích Ca giảng kinh Diệu Pháp Liên Hoa, ngọn núi Sumi sen, trung tâm vũ trụ, những mẫu sống trong tiền thân đức Phật : cuộc gặp gỡ với thánh Indra, cuộc hiến thân cho con cọp đói. Thánh tích của công chúa Tachibana giản tiện hơn, chứng tích phong cách chuyển tiếp giữa hai thời kỳ Asuka và Nara, chứa đựng một bộ ba A Di Đà Amida.

Nhưng có tiếng nhất có lẽ là tượng Kudara Kannon. Kannon là là đức Bồ Tát Quan Âm. Kudara là tên vương triều Paekche bên Triều Tiên : năm 538, trong số quà vua Song Myong nước ấy gởi qua biếu vua Nhật Bản Kimmei có một tượng Phật và từ ngày ấy, nhất là trong thời kỳ Asuka, nhiều tượng Phật khác và các đức Bồ Tát được thực hiện đủ phong cách, phần lớn có ảnh hưởng Triều Tiên hay Trung Quốc. Cao 209 cm (290,80 cm kể cả vầng hào quang), Kudara Kannon, có tên từ 1916, có thể được thực hiện bên Ấn độ rồi đem đến Nhật Bản qua trung gian Triều Tiên. Tượng được chạm trong gỗ cây long não Cinnamomum camphora có mùi thơm lừng tuy cứng, khó đẽo. Bà đứng trên một cái bệ, tay trái nắm miệng một bình nước gỗ cây bách Chamnaecyparis obtusa. Vầng hào quang cũng bằng gỗ cây long não nhưng cái gậy chống đở lại bằng gỗ cây thông đỏ Torreya nucifera. Bà mặc một cái áo cánh sogishi chéo ngang trước ngực từ vai mặt qua háng trái, một cái váy kun khỏa xuống đến chân, cột ngang bụng một cái thắt lưng kéo dài đến bụng. Trên lưng bà, một cái khăn choàng tenne (thiên y) phủ xuống hai vai, chéo ngang đầu gối và thòng xuống chân bệ. Bà đội một cái mủ miện khắc ở giữa một tuợng đức A Di Đà mà đức Quan Âm là một trong những người thay mặt trên cỏi đời nầy. Những đồ nữ trang ở ngực hay những vòng ở cánh tay, cổ tay đều bằng đồng thanh khắc trỗ. Dáng điệu thon gầy, dong dỏng cao nhưng cơ thể rất cân đối, dài đúng tám lần cái đầu. Má hình quả hạnh, miệng hé mỉm cười biểu lộ một vẻ huyền bí nhưng những nét vạch ít nổi, đường lông mày mờ nhạt lan tỏa một tính dịu hiền. Những chi tiết nầy là đặc trưng cho nghệ thuật điêu khắc thế kỷ 7 nhưng tượng không lòng khòng, với vẻ mặt nghiêm khác như tượng Gaze Kannon ở điện Yumedono, bố cục không cân đối, không cứng nhắc như bộ ba Phật Shaka ở điện Kondo .

Kudara Kannon là một bức tượng để nhìn từ bốn phía, đặc biệt phía bên để ngắm hai ngón tay mềm mại nắm miệng bình nước. Rất tiếc là ở Viện bảo tàng Horyu ji, tượng được đặt trong một khoảng hẹp cuối phòng khó đi quanh, lại thiếu ánh sáng để nhìn rõ. Trái lại, năm 1997, khi chùa cho Viện bảo tàng Louvre ở Paris mượn trong gần một tháng, tượng đã được kê một mình trong một phòng lớn, có đủ đèn rọi sáng nên khách mặc sức đi quanh phân tích từng chi tiết như ở mặt mày, những hình trổ đồ nữ trang, những nếp áo sogishi, váy kun,... trên một hình tượng bằng gỗ quí báu trong lúc những tác phẩm cùng thời đều bằng đồng. Những nhà khảo cứu dùng bức xạ thấy bên trong tượng được nạo và thay thế vào những mảnh gỗ để tránh khỏi bị nứt nẻ. Toàn thân phủ kín một lớp sơn mài trộn với vỏ bào và mùn cưa. Những lớp màu sắc xanh, đỏ, trắng không đồng đều, khi dày, khi mỏng tùy chỗ, bị tróc đi nhiều. Dù sao, những nhà trang trí Viện Louvre vẫn thấy và biết trưng bày những nét đẹp của tượng Kudara Kannon. Tôi hơi lạ là người Nhật không kém ai về mặt nghệ thuật, hình như quên bỏ một kho tàng quí báu như tượng nầy, trừ phi họ có qua nhiều bảo vật nên không đếm xỉa đến. Nghe nói một ngày mai đây, một cái điện sẽ được xây cất dành cho Kudara Kannon. Ai cũng còn nhớ vào thời Minh Trị (1867-1912), nhà kỹ nghệ kiêm khảo cổ người Pháp Emile Guimet (1836-1918) đã từng đem từ Nhật Bản một số lớn bảo vật về Pháp trưng bày trước ở Lyon, ngày nay ở Paris trong viện Bảo tàng Á Đông mang tên ông. Chùa Horyu ji, với tượng Kudara Kannon và nhiều kiệt tác khác, là một kho tàng của nhân loại và may mắn tên chùa được gắn liền với tên thái tử Shotoku, một người uyên bác đủ mọi mặt, một Phật tử đã đóng góp nhiều trong việc phát triển đạo Phật trên dãy đảo Phù Tang.

[Can Tho]

Nghi lễ tự rạch bụng của một sĩ quan Nhật
06/12/2010

- Đây là những hình ảnh được các binh sĩ Mỹ ghi lại trong thời kỳ diễn ra Chiến tranh Thế giới lần thứ 2 về nghi lễ tự sát bằng cách mổ bụng của một sĩ quan của quân đội Nhật Bản - một nghi thức bảo vệ danh dự của những võ sĩ samurai huyền thoại.

Tự mổ bụng là một nghi thức cổ xưa có từ thời Edo của Nhật Bản. Nó còn được gọi là harakiri - một trong số những quy tắc võ sĩ đạo được các samurai đặc biệt coi trọng. Nó cho phép một samurai bị hạ nhục hoặc khi bị thất thủ, khi muốn tránh bị rơi vào tay quân địch và bị làm nhục có thể phục hồi danh dự bằng cái chết.

Đúng theo nghi thức, việc tự mổ bụng được tiến hành với trình tự nghi lễ trang trọng trong một căn phòng riêng. Theo nghi lễ, samurai sẽ tắm rửa, mặc áo dài trắng, ăn những món ăn mình yêu thích và sau đó các dụng cụ thực hiện nghi lễ sẽ được đặt lên trên đĩa của ông. Samurai sẽ đặt cây kiếm trước mặt và ngồi trên một tấm vải đặc biệt viết một bài thơ trước khi chết.

Sau khi áo kimono được cởi ra, người võ sĩ sẽ lấy thanh kiếm ngắn được gọi là wakizashi hay con dao nhỏ, dài (tanto) dâm vào bên trái bụng, rồi cắt theo một đường từ trái sang phải.

Trong nghi thức cổ xưa, đứng bên cạnh người võ sĩ samurai trong lúc thực hiện luật tự mổ bụng còn có một người được gọi là kaishakunin (giới tá nhân), là người sẽ chém đầu người samurai khi ông thực hiện xong nghi lễ tự rạch bụng.

Người kaishakunin sẽ thực hiện daki-kubi, đó là một nhát chém gần như đứt hẳn đầu của người Samurai (vẫn còn 1 dải thịt mỏng gắn đầu với thân thể). Do đây là một kĩ thuật đòi hỏi sự chính xác cao, nên người làm việc này thường là 1 kiếm sĩ lão luyện. Thường 1 nhát chém hoàn hảo theo đúng nghi thức sẽ được thực hiện ngay sau khi thanh dao vừa ngập vào ổ bụng của người Samurai.

Tuy nhiên, người làm việc chém đầu một samurai không phải luôn luôn là một người bạn. Nếu một samurai bại trận được ai đó tôn sùng, người đó có thể tình nguyện trở thành kaishakunin cho người samurai với mong muốn được thể hiện niềm kính trọng của họ với người samurai đó.

Một số Samurai lựa chọn cách chết đau đớn hơn trong nghi lễ này gọi là jūmonji-giri, nghĩa là "Cắt hình chữ thập". Khi đó, trong nghi lễ sẽ không có Kaishakunin để kết thúc nhanh chóng nỗi đau của người Samurai. Trong cách tự tử này, sau vết cắt đầu tiên, Samurai sẽ cắt vết thứ 2, đau đớn hơn nhiều, cắt dọc theo dạ dày. Một Samurai chấp nhận trở thành jumonji-giri sẽ phải chịu đựng một cái chết trong sự yên lặng bằng việc bị mất máu dần dần, đôi bàn tay ông ta sẽ che lấy khuôn mặt và ra đi một cách từ từ.

Nghi lễ tự rạch bụng của một sĩ quan Nhật:

[Can Tho]

Tương quan văn hóa Việt – Nhật

Đỗ Thông Minh

Ảnh Hưởng Nhật Bản Đối Với Việt Nam

Hiện nay, Nhật Bản là quốc gia hàng đầu viện trợ cho Việt Nam, nên tất nhiên có ảnh hưởng lớn về kinh tế... Người Việt yêu chuộng và dùng khá nhiều hàng hoá Nhật, nhất là đồ điện gia dụng, xe gắn máy, xe hơi...

Về mặt tinh thần, nói chung, người Việt ở Nhật có lẽ cũng học được tính chăm chỉ, cẩn thận, đàng hoàng. Thế hệ du học sinh chúng tôi thời trước hay thời này cũng vậy, khi so với tập thể du học sinh Việt Nam ở các nước khác thì thấy có điểm nổi bật ở chỗ đó là một tập thể tương đối có trên dưới như quan hệ đàn anh - đàn em (tiền bối - hậu bối) của Nhật.

Nhật Bản qua các Giáo Sư Kinh Tế đã cố vấn trong việc hoạch định đường lối kinh tế và Giáo Sư Luật cũng cố vấn trong việc soạn thảo Bộ Luật Dân Sự của Việt Nam.

Nói chung ảnh hưởng văn hóa giữa hai dân tộc chưa nhiều, một số phim võ sĩ đạo thời thập niên 60 vẫn còn xa lạ với người Việt, nhưng xét cho kỹ thì thấy cũng có một số tương quan khá đặc biệt.

Do trao đổi thương mại từ thế kỷ 17 mà người Việt thấy tiền đồng của Nhật rồi lấy chữ “đồng” làm đơn vị tiền tệ của mình. Và từ thời ấy, người Việt đã thích những cây kiếm thật sắc của người Nhật. Về mặt nghệ thuật, từ đầu thập niên 1940, đã có hai phụ nữ Việt đi Nhật học cắm hoa (ikebana, sinh hoa), sau này một số người lớn tuổi thích chơi "bonsai" (bồn tài, loại cây kiểng thu nhỏ), người Việt cũng biết vườn Nhật Bản (Nihonniwa, Nhật Bản Đình) nổi tiếng là đẹp.

Không biết từ bao giờ, người Việt đã truyền tụng với nhau câu: “Ăn cơm Tàu, ở nhà Tây, lấy vợ Nhật". Người vợ Nhật nổi tiếng chiều chồng, được coi là mẫu người lý tưởng của người Việt. Đó là quan niệm của người Việt, nên khi gặp người Nhật, dù là nam hay nữ, người Việt hay hỏi là có biết là người Việt nghĩ như vậy không. Với phụ nữ Nhật thì như vậy, nhưng với đàn ông Nhật, người Việt có vẻ e dè vì tính kỷ luật, lạnh lùng và hơi phong kiến.

Mới đây, có một hiện tượng đã ăn sâu vào tâm trí người Việt thời nay đó là phim bộ “Oshin”, kể về cuộc đời cô bé nhà nghèo đi ở đợ bị hành hạ, gặp không biết bao nhiêu điều khốn khổ và những chuyện đầy tình nghĩa. Nguyên tác và truyện phim của Sugako Hashida (Kiều Điền Thọ Gia Tử). Phim do đài NHK thực hiện chiếu nhiều kỳ vào năm 1982, kể về hoàn cảnh của cô bé Oshin sống ở miền quê thời Minh Trị năm 40 (1907) mới 5 tuổi đã phải đi ở đợ, cũng giống hoàn cảnh của khá nhiều người Việt. Sau đó, phim được chuyển ra tiếng Việt và đài truyền hình Việt Nam chiếu từ mùa hè năm 1994 kéo dài khoảng một năm. Mỗi lần chiếu một giờ, người Việt rất hâm mộ nên khi đó mọi người tập trung ở nhà xem, ngoài đường vắng hẳn bóng người, là hiện tượng hầu như chưa từng có ở Việt Nam. Có điều, nhiều người Việt ở Nhật nhưng không xem trên đài NHK năm 1982 hay không xem ở Việt Nam thời năm 1984 thì lại không biết gì về "Oshin". Nay nuốn xem phải ra tiệm thuê băng về xem. Ngày nay, người Việt hay nói đùa với nhau:

- "Nhà có Oshin không?", có nghĩa là nhà có nuôi người làm không?

- "Oshin kìa", mỗi khi gặp phụ nữ Nhật ở Việt Nam.

- “Đi Oshin”, có nghĩa là đi làm lao động ở Nhật.

- Khi lấy chồng người Nhật, các cô và bà mẹ ruột đều nghĩ tới "Oshin", vì cũng sợ rơi vào hoàn cảnh bị đối xử tàn tệ như đối với "Oshin"...

Vì "Oshin" quá nổi tiếng, nên có tiệm ăn Nhật ở đường Đệ Tam, Sài Gòn cũng lấy tên là "Oshin".

Riêng đối với trẻ em Việt thì chúng say mê các truyện bằng tranh ấn bản tiếng Việt như "Đôrêmon" (tiếng Nhật là Doraemon, Con Mèo). Gồm các nhân vật chính là con mèo Đôrêmon có phép, cậu bé Nôbita (Nobita) khờ khạo mà ham chơi may mắn được Đôrêmon giúp, cô bé Xuka (Shizuka) dễ thương, cậu bé Chaien (Takeshi, biệt danh Giant) lớn con bạn với Xêkô (Suneo) hay ăn hiếp Nobita... Đây là tác phẩm trường thiên nổi tiếng làm say mê biết bao nhiêu triệu trẻ em Nhật và thế giới của danh họa Fujio Fujiko (Bất Nhị Hùng Đằng Tử, mất năm 1996). Đầu thập niên 90, khi tác giả còn sống, ông đã từng sang thăm Việt Nam và được tiếp đón nồng nhiệt.

Bí Ẩn Bộ Bài Tổ Tôm, Hay Mối Quan Hệ Nhật-Việt Chưa Có Giải Đáp

Có một chuyện cũng lạ, liên quan tới cả Nhật và Việt, đó là bộ bài Tổ Tôm. Bài Tổ Tôm thì nhiều người miền Bắc và một số người trí thức Việt Nam hay chơi, nên cũng đã biết. Bộ bài gồm 120 lá, có 30 hình vẽ, chia đều mỗi hình vẽ 4 lá, đặc biệt có 7 hình vẽ có thêm dấu đỏ...

Lối chơi Tổ Tôm cần bốn người, có nhiều nước, khá cao. Người không quen có thể chơi theo kiểu Đánh Chắn (bỏ bớt hàng nhất) cần năm người hoặc đếm số như “xì dách (tối đa 21 nút tức điểm, black jack)” của bài Tây gọi là Đánh Bất (tối đa 11 nút) thì mấy người chơi cũng được. Những người mới chơi, không đọc được số bằng chữ Hán thì nhờ người biết đọc viết số bằng La Tinh trên lá bài.

Lạ ở chỗ là bộ bài này chỉ có người Việt chơi, người Nhật không chơi, người Hoa cũng không chơi (trừ một số ít Hoa Kiều ở Việt Nam). Nhưng những chữ viết trên lá bài là một loại chữ Hán (Kanji) kiểu cách, hơi giống Lệ Thư (Reisho) với nét cứng mạnh, gồm có bốn loại chữ là "văn, vạn, sách, thang, không biết có liên hệ gì với mạt chược, tiếng Nhật gọi là "majan" (ma tước) không? Còn các hình vẽ đều là hình vẽ của Nhật, có lẽ gốc là một lối tranh mộc bản (mokuhan, học từ Trung Hoa nhưng trở thành đỉnh cao mỹ thuật độc đáo của Nhật) đơn giản và nay thường do người Hoa in ra bán.

Đặc trưng Nhật Bản rõ rệt nhất là tất cả các nhân vật đều mặc "Kimono" (Trước Vật) thời Edo (Giang Hộ), trong số này có 18 hình đàn ông (có 8 người bó chân), 4 hình phụ nữ và 4 hình trẻ em. Các hình cá chép (koi, lý), trái đào (momo), thành (shiro), thuyền (fune) cũng là những hình ảnh Nhật.

Tới nay, đã có một vài người nêu vấn đề xuất xứ của bộ bài từ đâu, lưu lạc thế nào mà để lại một dấu tích "bí ẩn" như vậy. Nếu ai biết xin lên tiếng hộ.

Phần trên được chúng tôi chính thức đưa lên nguyệt san Mekong số 53, tháng 11/1999. Trong khi báo còn đang in, thì ngày 1/11/1999, tình cờ xem TV đài NHK băng tần số 3, thấy Giáo Sư Yumio Sakurai (Anh Tĩnh Do Cung Hùng) thuộc Đại Học Todai (Đông Kinh Đại Học) trình bày trong chương trình (Rekishi De Miru Sekai, Thế Giới Nhìn Bằng Lịch Sử) cũng đã đề cập đến “bí ẩn” của bộ bài Tổ Tôm.

Chúng tôi liên liên lạc hỏi thăm, thì được biết:

- Ông Nguyễn Văn Vĩnh đã đề cập tới vấn đề này trong "Le To Tom, L'Annam Nouveau", 1932, vol. 125 - vol 143.

- Giáo Sư Kim Vĩnh Kiện (có lẽ là một người gốc Triều Tiên) biết đến Tổ Tôm qua cuốn trên và lần đầu tiên đề cập tới ở Nhật trong cuốn (Ấn Độ Chi Na - Nhật Bản Quan Hệ tức Quan Hệ Nhật Bản Và Đông Nam Á) do nhà xuất bản Fuzanbo (Phú Sơn Phòng), Đông Kinh, năm 1943). Giáo Sư đã cố gắng tra tìm nhưng không biết gì hơn chắc chắn đó là những hình phong tục Nhật.

- Giáo Sư Yumio Sakurai đã giới thiệu trong cuốn "Nihon No Kinsei 1, Nhật Bản Cận Thế, tập 1" do nhà xuất bản Chuo Koron Sha, Trung Ương Công Luận Xã, xuất bản năm 1992. Theo Giáo Sư, loại chữ ghi trên đó cũng lạ, không hẳn là chữ Hán bình thường, một số chữ có thể là chữ Nôm? Thực ra, tất cả chỉ là chữ Hán viết kiểu cách đi thôi.

Chúng tôi có đưa cho một số người Nhật đọc thử, họ đọc không được hoặc vừa đọc vừa đoán. Đặc biệt lá bài "nhất thang" (chữ nhất viết theo lối cổ) có hình bà mẹ cho con bú, nét viết rất lạ (bộ ba chấm thủy viết thành hình số 8, chữ nhất dạng cổ cũng khó nhận ra) thì hầu như không ai đọc được.

Thêm một điểm cũng lạ là người Việt chơi bài và cờ hầu như không biết chữ Hán, nhưng nhận diện quân Cờ Tướng, Mạt Chược và quân bài Tam Cúc hay Tổ Tôm viết bằng chữ Hán thì không sai.

Cửa tiệm Mekong Center chúng tôi ở Nhật Bán thường bán bài Tổ Tôm cho người Việt (thanh niên miền Bắc) và cho người Nhật, họ không biết chơi, nhưng mua để nghiên cứu tìm hiểu nguồn gốc.

Ảnh Hưởng Việt Nam Đối Với Nhật Bản

Ngày nay, đủ mọi thành phần người Nhật tới Việt Nam. Có điểm lạ là hầu hết phái nam thuộc chính quyền hay giới thương mại, đi lo những việc “lớn”, kể cả việc lớn nhất đời người là tìm vợ Việt vì họ mê cái dáng gầy mặc áo dài của phụ nữ Việt Nam lắm. Cứ nói tới phụ nữ Việt Nam là luôn luôn đi đôi với tĩnh từ “đẹp”. Không có thống kê về số người Nhật lấy vợ Việt, nhưng tới nay ước khoảng vài trăm. Còn phái nữ đông đảo hơn thì đa số qua Việt Nam may áo dài, mua sắm đồ thủ công nghệ và ăn thức ăn Việt Nam, trái cây... một số người trẻ tự lo học tiếng Việt để qua Việt Nam nói chuyện xã giao. Người Nhật rất thích món ăn Việt Nam, hầu như món nào họ cũng thích, được mời ăn họ mừng lắm. Có lẽ họ chỉ sợ trứng vịt lộn và trứng gà lộn thôi, nhưng rồi cũng có một số người ăn thử và mê luôn.

Người Nhật biết nhiều nhất đến bánh tráng và nước mắm Việt Nam. Họ thích nhất là gỏi cuốn gọi là "nama harumaki" (sinh xuân quyển) và chả giò gọi là "age harumaki" (dương xuân quyển), người rành hơn thì biết cả bánh cuốn gọi là "mushiharumaki" (chưng xuân quyển), rồi gỏi bì, bò bía cho đến bánh tráng rế (dạng lưới) mới chế ra từ khoảng năm 1998... Ngày 29/11/2000, trong chương trình giáo dục của đài NHK số 3, đã giới thiệu việc trồng lúa và làm bánh tráng Việt Nam qua câu chuyện một em gái Nhật qua Việt Nam làm bạn với một em gái Việt Nam. Nhật Bản hay Trung Quốc chỉ có bánh tráng sống, muốn ăn phải chiên hay hấp, chứ không có loại lên men, có thể ăn sống như của Việt Nam. Loại bánh tráng xuất cảng từ Thái cũng là do người Việt ở Đông Bắc Thái làm ra.

Tới năm 2000, đã có khoảng 10 cuốn sách dạy nấu món ăn Việt Nam bằng tiếng Nhật, mà dường như không thấy có cuốn dạy nấu món ăn Nhật bằng tiếng Việt nào ở Việt Nam.

Có một số người Nhật tới Việt Nam học tiếng Việt rồi học thêm nhạc khí cổ truyền của Việt Nam như đàn tranh, đàn bầu, đàn tơ-rung... Nếu chỉ nhìn các cô gái mặc áo dài chơi đàn cổ truyền Việt Nam, không ai có thể biết được đó là những người Nhật. Tới năm 2000, bên cạnh khoảng 5000 người Nhật học tiếng Việt, còn có khoảng 20 người học chơi nhạc cụ cổ truyền Việt Nam. Hầu như tháng nào họ cũng được mời đi trình diễn âm nhạc, đôi khi cả trình diễn áo dài, đã đóng góp rất tính cực trong các sinh hoạt giao lưu Việt-Nhật.

Hàng trăm cửa tiệm có bán đồ ăn và đồ thủ công nghệ Việt Nam ở Nhật cũng đã góp phần đáng kể trong việc đẩy mạnh giao lưu giữa hai dân tộc.

Hầu hết người Nhật cảm thấy gần gũi, thoải mái và rất vui khi đi du lịch Việt Nam, mặc dầu đa số gặp trở ngại bất đồng ngôn ngữ, một đôi khi thì bị trộm cắp hay làm khó dễ ở phi trường. Họ thấy nhiều người Việt nghèo, nhưng ngạc nhiên thấy người Việt luôn tươi cười, ít có bộ mặt khó đăm đăm như những người Nhật giàu có. Họ muốn tiếp thu cái tinh thần lạc quan và vui tươi ấy của người Việt.

Thêm điểm nữa mà nhiều người Vệt Nam cũng dễ nhận ra là sau thời gian dài làm quen với người Việt thì người Nhật dễ lây cái máu tiếu lâm của người Việt, họ lột bỏ được cái vỏ cứng rắn bên ngoài mà chính họ hay gọi là cái mặt nạ để cười đùa nhiều hơn. Và người Việt nói hai nghĩa, nên họ không chỉ để ý nghĩa đen mà suy ngẫm về cả nghĩa bóng nữa. Khi hiểu ra họ cười nghiêng ngả.

Trong mối giao lưu Nhật-Việt, về phía Nhật Bản, có thể nói ở cấp cao thì công của phái nam, còn cấp đại chúng thì là công lớn của phái nữ. Về phía Việt Nam, thì không biết bên nào công lớn hơn? Hay là bằng nhau?

Tương Quan Ngôn Ngữ

Thời Thế Chiến Thứ 2, người Việt biết đến các từ “Joto” (tốt), “Jotonai” (không tốt), "Arigato" (cám ơn), "Sayonara" (tạm biệt) v.v...

Ngày nay, người Việt biết tiếng Nhật qua các nhãn hiệu xe cộ như "Honda, Suzuki, Yamaha, Toyota, Matsuda, Mitsubishi, Hitachi, Sony, Sanyo, Canon, Nikkon, Ajinomoto, Itochu, Nisho Iwaị..", rồi “Kimono, Judo, Akido, Karate, Sumọ..”, các địa danh “Tokyo, Osaka, Kobe, Hiroshima, Nagasaki, Fujị..”, sau này biết thêm "samurai (võ sĩ đạo), gesha (nữ tiếp viên rượu), sushi (cơm nắm cá), sashimi (gỏi cá), wasabi (mù tạt)..., ofuro (nhà tắm), tatami (chiếu)...". Còn người Nhật biết đến tiếng Việt qua các từ "áo dài, nón lá, bánh tráng, nước mắm, chả giò, gỏi cuốn, phở bò, phở gà..., đổi mới”, các địa danh “Hà Nội, Sài Gòn, Huế, Hạ Long, Hội An...".

Nhưng nếu đi sâu hơn, thì chúng ta thấy hai dân tộc không chỉ biết nhau có vậy. Người Việt đã dùng hàng trăm từ Hán-Việt trong lãnh vực khoa học tự nhiên và khoa học nhân văn do người Nhật ghép các chữ Hán đơn thành chữ Hán kép mà cứ tưởng do người Hoa đặt ra. Như các từ "tự do, dân chủ, cộng sản, triết học, xã hội, kinh tế, chính trị, diễn đàn, vấn đề, phương pháp, lập trường, diễn thuyết...” và khoảng 30 đến 40 % số các thuật ngữ toán trong bậc Trung Học là do người Nhật chế ra, du nhập vào Trung Hoa, được dùng trong Tân Thư rồi truyền vào Việt Nam. Giáo Sư Hoàng Xuân Hãn khi soạn cuốn Tự Điển Danh Từ Khoa Học khoảng 60 năm trước, để tìm từ đối dịch, ông đã tham khảo chính các từ điển Trung Hoa và Nhật Bản. Nay người Việt còn biết thêm "Oshin, Đôrêmon, nam ca sĩ Ryo Sasakị..". Tới năm 2000, có khoảng 100000 người học tiếng Nhật ở Việt Nam và 14000 người Việt ở Nhật, thì chắc chắn còn tiếp tục du nhập thêm rất nhiều từ nữa.

Ngược lại, số người Nhật qua Việt Nam khá nhiều, mỗi năm khoảng 70000 người, nên họ biết khá nhiều địa danh Việt như “Biên Hoà, Cần Thơ, Mỹ Tho, Nha Trang, chùa Hương, Lạng Sơn, Sapa, Bát Tràng, Đà Lạt, Củ Chi, Tân Sơn Nhất, Nội Bài..." và những thức ăn, sản phẩm thủ công nghệ Việt Nam được giới thiệu ở Nhật, nên người Nhật biết đến các từ “phở bò, phở gà, nem, bánh chưng, bánh tét, bánh dầy, bánh cuốn, bún bò huế, giò lụa, thịt chó, bia, rượu đế, mắm tôm... “, trái cây như “đu đủ, mít, soài, thanh long, vú sữa, măng cụt, nhãn, rau muống...", các nghệ sĩ như "Khánh Ly, Trịnh Công Sơn, Phạm Duy, Ái Vân, Như Quỳnh, Hương Lan, Hồng Nhung, Thanh Lam, Tam Ca Áo Trắng, Mỹ Linh, Hồng Hạnh, Lam Trường...", các bản nhạc như "Diễm Xưa (Utsukushìmukashi, Mỹ Tích), Hạ trắng (Gekkabijin, Nguyệt Hạ Mỹ Nhân)...", nhạc khí như "đàn tranh, đàn bầu, đàn tơ-rung...". Chúng tôi định sưu tập khoảng một ngàn từ loại này và đưa vào trong cuốn Từ Điển Nhật-Việt do chúng tôi biên soạn để đẩy mạnh thêm sự giao lưu văn hoá giữa hai dân tộc (sẽ hoàn tất trong vài năm tới).

Tôi có dạy tiếng Việt cho một số người Nhật, bao giờ cũng vậy, bắt đầu bằng màn giáo đầu kéo dài khoảng một giờ đồng hồ giới thiệu sơ về tiếng Việt và tương quan giữa tiếng Việt, Nhật và Hoạ Mục đích là để người học có khái niệm cơ bản về ngôn ngữ họ học, thấy gần gũi hơn vì chúng vốn có nhiều quan hệ. Qua đó, họ biết rõ thế nào là âm Nôm (tương đương với âm kun của Nhật), âm Hán-Việt (tương đương với âm ON của Nhật), chữ Hán và chữ Nôm (tương đương với Quốc Tự của Nhật), đặc trưng phát âm của 12 mẫu âm Việt so với 5 mẫu âm Nhật và 6 dấu thinh Việt so với hầu như không có dấu thinh của Nhật v.v... ra sao.

Thời Bắc thuộc (năm 111 trước Tây Lịch đến năm 939), khi Trung Hoa cai trị Việt Nam, người Việt có tiếng nói nhưng chưa có chữ viết (trừ một vài dân tộc thiểu số nào đó có chữ viết thô sơ). Thí dụ:

1, 2, 3, là "một, hai, ba..."

Người Hoa đưa vào"Chữ Hán và âm đọc Quảng Đông: “dách, dì, xám...".

Trí thức Việt thời đó học chữ Hán và nói tiếng Hoa. Nhưng từ thời Ngô Quyền giành độc lập, người Việt bắt đầu có khuynh hướng bỏ tiếng Hoa và quay ra đọc chữ Hán theo phiên âm Hán-Việt. Qua thế kỷ 13, để viết tiếng Việt, bắt đầu tạo ra chữ Nôm dựa trên chữ Hán để diễn tả “một, hai, ba...”. Có tổng cộng khoảng 5000 chữ thuần Nôm và 5000 chữ trùng hình với chữ Hán.

Trong khi đó, chữ Hán vào Nhật Bản qua ngả Triều Tiên hay trực tiếp vào thế kỷ thứ 2 đến 4. Khi đó người Nhật cũng có tiếng nói mà không có chữ viết. Thí dụ:

1, 2, 3... là hitotsu, futatsu, mitsu..."

Du nhập vào:

Chữ Hán và đọc theo âm Hán-Nhật (ON) là " ichi, ni, san...".

Qua thế kỷ thứ 8, để viết tiếng Nhật, họ mới bắt đầu tạo ra Quốc Tự (Kokkuji), có tổng cộng khoảng 5000 Quốc Tự nhưng nay chỉ thông dụng 5, 7 chữ. Sở dĩ như vậy vì họ đã dựa vào chữ Hán để tạo ra thêm 46 ký âm Hiragana (Bình Giả Danh, nét mềm do viết tháu chữ Hán) và 46 ký âm Katakana (Phiến Giả Danh, nét cứng do lấy một phần chữ Hán) gọn gàng và tiện dụng hơn.

Như vậy, Việt Nam và Nhật Bản (kể cả Triều Tiên) có hoàn cảnh khá giống nhau, cùng thuộc khối văn hóa Hán, có âm Hán-Việt và Hán-Nhật đọc gần giống nhau vì cùng dựa trên âm đọc của Trung Hoạ Như "quốc kỳ - kokki, quốc ca, kokka, trà Ố cha...", còn âm Nôm và âm Nhật thì hoàn toàn khác nhau. Tiếng Việt đơn âm, tiếng Nhật đa âm (tiếng Hán-Nhật cũng thuộc loại đơn âm, âm thứ hai nếu có là âm câm). Từ đó, có sự quan hệ đặc biệt sau (ở đây thí dụ bằng La-Tinh phiên âm Bắc Kinh hay Quan Thoại của tiếng Hoa, âm Quảng Đông v.v... cũng tương tự):

- Tiếng Việt và Hoa ít nét (3 mẫu tự trở xuống) thì tiếng Nhật là đoản âm.

cổ – gu – ko sở – suo – sho ổ – zu – so đô – dou - to

- Tiếng Việt và Hoa nhiều nét (3 mẫu tự trở lên) thì tiếng Nhật là trường âm (lý do là tiếng Nhật không có "tận cùng bằng ng, mẫu âm kép, dấu thinh..." nên đã thay bằng trường âm).

công – gong – kò thương – sang – shò tưởng – xiang – sò đông - dong - tò

- Tiếng Việt và Hoa 3 mẫu tự thì tiếng Nhật có thể là đoản âm, có thể là trường âm.

cấu – gou – kò thư – shu – sho tôn(g) – zong – shù (nguyên là tông, nhưng vì kỵ húy tên vua nên đổi là tôn)

Quy luật trên đúng khoảng 95%. Có một số ngoại lệ vì tiếng Hoa có nhiều âm mà tiếng Việt và Nhật khi phiên đã dựa trên những âm khác nhau:

số - shu - sù, tiếng Nhật có cả su nhưng rất ít dùng.

Trong khi Việt Nam tạo từng chữ Nôm, thì người Nhật cũng tạo ra Quốc Tự và thêm ký tự Hiragana, Katakana. Cho tới nay, người Việt thường chỉ viết tay chữ Nôm, nhưng từ năm 2000, với chương trình đánh chữ Nôm của Nhật thì người Việt có thể đánh chữ Nôm dạng TrueType thật là đẹp chung với chữ Hán và chữ Quốc Ngữ.

Câu tiếng Việt căn bản là danh từ - tính từ - động từ - túc từ, tiếng Nhật là tính từ - danh từ - túc từ - động từ. Tiếng Việt khi dùng âm ghép Hán-Việt thì hầu hết cũng là tính từ - danh từ như tiếng Nhật. Đặc biệt tiếng Việt không chia động từ và tính từ như tiếng Nhật.

Tại Sao Chỉ Có Chữ Việt Đổi Ra La-Tinh?

Trong các ngôn ngữ thuộc hệ chữ Hán như Trung Hoa, Nhật Bản, Triều Tiên, Mãn Châu và Việt Nam, chỉ có Việt Nam đổi ra dùng mẫu tự La-Tinh. Tiếng nói các nước trên đều có thể ghi bằng La-Tinh, có phần còn dễ hơn tiếng Việt, nhưng mỗi quốc gia có hoàn cảnh riêng nên không thay đổi được.

Việt Nam, do bị Pháp đô hộ hoàn toàn, nên năm 1911 nhà cầm quyền Pháp ra nghị định dùng chữ Quốc Ngữ và năm 1945 nhà cầm quyền cả hai miền Nam Bắc cổ động dùng. Nhưng cũng do yếu tố quan trọng là tiếng Việt có tới khoẳng 15000 âm, nên ít bị đồng âm dị nghĩa, nhiều nhất là âm "kỳ", có khoảng 10 chữ Hán và nghĩa khác nhau, còn đa số một âm có chỉ một hay hai nghĩa.

Nhật Bản do chỉ có 120 âm, nên đồng âm dị nghĩa rất nhiều, như âm "yoshí hay "shò", mỗi âm có khoảng 300 chữ Hán, nên nếu viết bằng La-Tinh thì không rõ nghĩa.

Trung Hoa, tiếng Bắc Kinh hay Quan Thoại có 420 âm, còn Quảng Đông, Phúc Kiến cũng có 5- 7000 âm. Nhưng nếu viết La-Tinh theo tiếng Bắc Kinh hay Quan Thoại thì các vùng khác không hiểu được. Vì Trung Hoa rộng lớn, có 8 tiếng nói chính và hằng trăm tiếng nói của người thiểu số. Chỉ viết bằng chữ Hán thì cả nước mới có thể đọc và hiểu được, do đó, chữ Hán là văn tự duy nhất có thể dùng để thống nhất cách viết, còn vùng nào cũng vẫn cứ

đọc theo tiếng vùng đó.

Tiếng Việt Cũng Là Một Lợi Khí Kiếm Tiền

Song song với phong trào thích món ăn, đồ thủ công nghệ Việt Nam, số người Nhật học tiếng Việt cũng gia tăng theo với thời gian. Sách học tiếng Việt sơ cấp và trung cấp bằng tiếng Nhật đã có trên 10 cuốn (có cuốn tái bản đến 20 lần), nhưng vẫn chưa có các từ điển Nhật-Việt hay Việt-Nhật tương đối đầy đủ.

Cho tới năm 2000, ước tính có khoảng 50 trường dạy tiếng Việt ở Nhật và đã có khoảng 5000 người Nhật học tiếng Việt. Từ những trường chuyên môn nổi tiếng lâu đời như Tokyo Gaigo Daigaku (Đông Kinh Ngoại Ngữ Đại Học, từ cuối năm 1999 đã dời về thành phố Chufu thuộc Tokyo), Osaka Gaigo Daigaku (Đại Phản Ngoại Ngữ Đại Học), Kyoto Gaikokugo Daigaku (Kinh Đô Ngoại Ngữ Đại Học), Asia Africa Gogakuin (Á Phi Ngữ Học Viện), Waseda Hoshien (Tảo Đạo Điền Phụng Sự Viên), một số đại học có lớp tiếng Việt như Đại Học Keio Gijuku (Khánh -ng Nghĩa Thục), Đại Học Waseda (Tảo Đạo Điền)... cho tới những hội đoàn cũng mở lớp dạy tiếng Việt.

Đa số sinh viên Nhật học bốn năm Đại Học hay thêm hai năm Cao Học về tiếng Việt đều đi Việt Nam ít nhất một năm để học thêm cũng như nghiên cứu viết luận án. Nói chung, người Nhật rất chăm học, nhưng vì phát âm của họ vốn quá đơn giản, nên khi họ phát âm tiếng Việt với 12 mẫu âm, nhiều mẫu âm kép và 6 dấu thinh thì cảm thấy rất khó khăn.

Người dạy là người Việt cũng như Nhật, trong số đó, chỉ có một ít là chuyên môn, còn đa số là tay ngang, như ở Nhật lâu năm hay du học rồi đi dạy thêm để kiếm tiền, một giờ trung bình 1500 đến 2500 Yen (14 đến 23 Mỹ Kim), tính ra cao gấp hai đi làm bình thường.

Trong khi đó, người Nhật qua Việt Nam dạy tiếng Nhật thường với tính cách thiện chí, mức trợ cấp chỉ khoảng 100 đến 200 Mỹ Kim / 1 tháng.

Thống Nhất Cách Viết Chữ Việt Bằng Katakana

Ngày 17/8/2000, chúng tôi đã lần đầu tiên đưa đề nghị lập ủy ban thống nhất cách phiên âm tiếng Việt ra Katakana với một số giáo sư Nhật về Việt ngữ ở Tokyo, Osaka và những người quan tâm. Sở dĩ chúng tôi nêu lên vấn đề này vì càng ngày, giới truyền thông Nhật và viết sách càng loan nhiều tin về Việt Nam. Các tên người, địa danh, tên món ăn, đồ thủ công nghệ v.v... được viết khá nhiều bằng Katakana. Vì số âm của Katakana (120 âm) rất giới hạn nên việc phiên âm tiếng Việt (khoảng 15000 âm) rất khó, thường không được thống nhất. Vì vậy, chúng tôi mới đề nghị các chuyên gia ngồi lại làm công việc này để mọi người có từ thống nhất dùng.

[NhiHa]

Những nhân tố tạo nên đức tính của người Nhật

Vietsciences- Ngô Khôn Trí

Người nước ngoài lấy làm ngạc nhiên khi chứng kiến cung cách giao tiếp, cúi đầu thật thấp trong lễ nghi chào hỏi của người Nhật. Cũng như khi cổ vũ 1 người thân trước khi ra tranh tài trong 1 bộ môn thể thao hay 1 cuộc thi cử nào đó, người Nhật thường nói : “Ganbatte kudasai”, tức là “Hãy cố gắng lên” chứ không nói “Chúc may mắn” như “Good luck” trong tiếng Anh hay “Bonne chance” trong tiếng Pháp. Điều ngạc nhiên hơn nữa là trong lúc hoạn nạn của trận động đất và sóng thần vừa qua, người Nhật rất điềm tỉnh, tôn trọng trật tự, không gây hỗn loạn trộm cướp mà còn biết chia sẻ cho nhau. Đó là những nét đặc thù, những đức tính ưu việt mà không dễ gì tìm thấy ở các dân tộc khác. Những đức tính này được rèn luyện nhờ những nhân tố chính được nêu lên như sau :
Tính thuần chủng :
Nhật Bản có khoảng 128 triệu dân, là 1 nước đông dân đứng hàng thứ 9 trên thế giới , nhưng lại là 1 quốc gia có tính đồng nhất về sắc dân và văn hóa. 99% dân số có nguồn gốc là Nhật. Người Nhật Bản có nguồn gốc Mông Cổ. Khoảng 10.000 năm về trước, sắc tộc gốc Mông Cổ này đã di cư tới Nhật Bản là nơi có sẵn người Ainu, một loại thổ dân gốc Caucase. Ngày nay thổ dân Ainu chỉ còn vào khoảng 14.000 người, sinh sống trong các khu vực riêng biệt ở phía bắc nước Nhật.

Vì là xứ đảo , sống biệt lập với các quốc gia khác tại châu Á trong nhiều thế kỷ và nhất là chưa từng bị các đế quốc thực dân xâm chiếm cho nên Nhật Bản đã sáng tạo và duy trì được những tố chất đặc thù của riêng mình. Ví dụ như: thần đạo (神道), võ sĩ đạo (武士道), Zen (禅), nhu đạo (柔道), trà đạo (茶道), kabuki (歌舞伎), hanami((花見), v.v….

Tính đoàn kết và chia sẻ :
Nước Nhật là 1 quần đảo bao gồm 4 hòn đảo chính: Hokkaido, Honshu, Shikoku và Kyushu, cùng với nhóm đảo Ryukyu (Okinawa) và nhiều hòn đảo nhỏ khác. Là một trong những khu vực xảy ra nhiều thiên tai nhất trên thế giới.
Từ trận động đất lớn Kanto vào năm 1923, làm 140.000 người chết, tàn phá phần lớn Tokyo và toàn bộ vùng Yokohama, thiệt hại 28 tỷ, cho tới nay nước Nhật đã phải trải qua 16 vụ động đất và sóng thần.
Năm 1993 đã xảy ra trận động đất cường đô 7,8 và sóng thần, 3000 người chết.
Năm 1995 cũng xảy ra động đất Hanshin, cường độ 7,3 gây thiệt hại 102 tỷ đô la, 6.434 người thiệt mạng, khoảng 300.000 người mất nhà.
Mới đây nhất là vào ngày 11-3-2011 xảy ra 1 trận động đất 9.0 và sóng thần cao 10m tấn công vào khu vực dân cư, làm 30 ngàn người chết và mất tích, thiệt hại có thể lên trên 300 tỷ đô.
Từ khi lập quốc đến nay, dân tộc Nhật đã chứng kiến rất nhiều thiên tai, họ thừa hiểu bộ mặt hung bạo không thương tiếc của thiên nhiên. Chính vì thế, mỗi khi có biến cố người dân Nhật rất điềm tĩnh để có thể ứng phó với những biến cố kế tiếp. Họ được tôi luyện tinh thần đoàn kết và chia sẻ cho nhau để sinh tồn từ ngàn xưa.

Tính dung hòa và kết hợp tôn giáo :
Ở nhiều nơi trên thế giới người ta giết nhau chỉ vì khác biệt tôn giáo, thế nhưng ở Nhật thì không thấy xảy ra chuyện này, bởi vì từ xưa nước Nhật đã biết dung hòa và kết hợp 3 tôn giáo chính lại với nhau để làm nền tảng đạo đức cho xã hội, làm khuôn mẫu cho cách xử thế của người Nhật. 3 tôn giáo đó là Thần Đạo của Nhật Bản, Phật Giáo của Ấn Độ và Khổng Giáo của Trung Hoa. Thái tử Shotoku (574- 622) là người có công trong việc kết hợp các tôn giáo này lại với nhau. Thần Đạo chăm lo cuộc sống hiện tại, Phật giáo thì lại lo cho cuộc sống sau khi chết, còn Nho giáo thì giúp tạo ra thiết chế chính trị chặt chẽ và một xã hội có đẳng cấp trên dưới. Ngày nay, khoảng 70% các buổi lễ kết hôn ở Nhật được tiến hành theo phong cách của Thần đạo (Shinto), số còn lại được tiến hành theo phong cách của đạo Thiên Chúa, đạo Phật hoặc một số đạo khác. Nho giáo vẫn còn ảnh hưởng rất lớn trong xã hội Nhật Bản.




Chân dung Thái tử shotoku được in trên đồng 10.000 yen.

Quan niệm dung hòa và kết hợp các tôn giáo lại với nhau này nói lên quan niệm về tôn giáo và văn hóa của người Nhật. Biết “lấy hòa làm quý”, không quá khích, không tự đại tự tôn mà biết tiếp thu cái hay của người, đồng thời vẫn duy trì bản sắc của mình. Chính cái tư tưởng này đã giúp cho nước Nhật không những thành công nhanh chóng trong việc tiếp thu văn hóa và kỹ thuật của Phương Tây, mà còn làm cho dân tộc Nhật có được những phẩm chất về nhân cách mà không dễ gì tìm thấy được ở các dân tộc khác.

Việc dung hòa và kết hợp một tôn giáo mới với tôn giáo cổ truyền qủa thật là chuyện không dễ xảy ra ở nhiều nước trên thế giới. Ví dụ như Ấn Độ đã gặp phải nhiều vấn đề khi đạo Islam truyền tới. Ở châu Âu khoảng thế kỷ 16 và 17 đã xảy ra nhiều cuộc xung đột giữa những người Tin Lành và Công giáo . Tại Hy Lạp thời cổ cũng đã gặp nhiều phản đối khi đạo Thiên chúa du nhập vào. Ở Đức cũng đã có nhiều xung đột với tôn giáo cổ truyền khi đạo Cơ đốc đã từ vùng Địa Trung Hải truyền bá tới. Hiện nay, tại 1 số nước ở Trung Động, Ấn độ, Indonesia, Nigeria sự xung đột giữa Hồi giáo và Thiên Chúa giáo vẫn còn diễn biến rất nghiêm trọng.

Ở những nước này, tư tưởng gộp đạo đã không xuất hiện, người ta giết nhau, tìm cách tiêu diệt những người khác tôn giáo, gây bao nhiêu tội ác, tạo nên những mối thù truyền kiếp. Chính vì thế mà chiến tranh tôn giáo đã diễn ra triền miên và còn tiếp diễn cho đến ngày hôm nay. Chỉ vì không muốn bị đồng hóa, sợ mất đi truyền thống của mình mà ra. Nói một cách khác, chính vì họ cuồng tín, quá khích, bảo thủ cực đoan, không biết “lấy hòa làm quý” cho nên mới phát sinh ra chiến tranh tôn giáo và sự thù ghét lẫn nhau. Thật là nghịch lý, mặc dù tôn giáo nào cũng khuyên dạy con người nên biết thương nhau ?

Ngay trong chữ viết của tiếng Nhật cũng thể hiện tính dung hòa nay. Tiếng Nhật được viết trong sự phối hợp 3 kiểu chữ: Kanji , Hiragana và Katakana. Kanji dùng để viết các từ Hán (mượn của Trung Quốc) hoặc các từ người Nhật dùng chữ Hán để thể hiện rõ nghĩa. Hiragana dùng để ghi các từ gốc Nhật và các thành tố ngữ pháp như trợ từ, trợ động từ, đuôi động từ, tính từ,… Katakana dùng để phiên âm từ vựng nước ngoài. Bảng ký tự Latinh Rōmaji cũng được dùng trong tiếng Nhật hiện đại, đặc biệt là ở tên và biểu trưng của các công ty. Nhờ thế tiếng Nhật trở nên phong phú, tạo thuận lợi trong việc dịch thuật các tác phẩm có giá trị của thế giới, giúp nước Nhật tiếp thu văn hóa và kỹ thuật của nước ngoài 1 cách nhanh chóng .

Tính quật cường vươn lên :
Vì thua trận trong thế chiến thứ hai, vì đất nước bị tàn phá nặng nề, người dân Nhật đã phải âm thầm cui đầu nhẫn nhục tìm cách vươn lên từ những đống tro tàn. Hơn nữa , nước Nhật là nước nghèo nàn về tài nguyên. Ibuka Masaru, người sáng lập ra công ty Sony, đã phát biểu trong ngày thành lập công ty như sau: “Phải cố gắng đem công nghệ, kỹ thuật góp phần vào việc phục hưng tổ quốc chúng ta”. Tinh thần trách nhiệm đó là động lực thúc đẩy người Nhật luôn siêng năng trong công việc. Chính nhờ được tôi luyện trải qua những giai đoạn khó khăn gian khổ cho nên người Nhật có được tính kiên cường, điềm tĩnh và khiêm tốn trong bất cứ tình huống khó khăn nào..

Tinh thần võ sĩ đạo :
Trong lịch sử nước Nhật, nhất là từ khi chế độ phong kiến chính thức được thành lập, nhờ xuất hiện một số giai cấp võ sĩ với cái tên là “Samurai” có những nhân cách cao thượng về Nhân, Nghĩa, Lễ , Dũng, Tín . Họ được xem như là những tấm gương , những mẫu người được kính trọng trong xã hội, đã gây ảnh hưởng sâu đậm trong lòng của người dân Nhật. Người Nhật rất hãnh diện về truyền thống này.

Một khí phách của võ sĩ đạo mà thế giới điều biết đến đó là Harakiri hay Seppuku. Nó không chỉ là 1 hành vi tự sát, mà là 1 hình thức để chứng minh lòng thành của mình, để tránh khỏi nhục nhã, để nói lên lời xin lỗi, nhận trách nhiệm. Được xem như là 1 hình phạt đúng nghi thức đối với 1 võ sĩ đạo chân chính, biểu hiện tinh thần trách của người Nhật.



Võ sĩ đạo (武士道 Bushido)


Có thể còn có nhiều nhân tố khác nữa đã tạo ra đức tính của người Nhật, nhưng có thể nói sự dung hòa kết hợp các tôn giáo và sự xuất hiện tầng lớp võ sĩ đạo là 2 nhân tố quyết định tạo nên 1 nước Nhật hùng mạnh, không những trong lĩnh vực kinh tế mà còn trong phẫm chất nhân cách của người Nhật. Nhân tố thứ 2 là quan trọng hơn hết, phát triển kinh tế mà đạo đức suy đồi sẽ dẫn đền những hậu quả không lường. Người Việt Nam mình cũng đã được dạy ngay từ buổi mới cặp sách đến trường “Tiên học lễ hậu học văn”. Giáo dục vẫn phải là vấn đề ưu tiên hàng đầu, có con người tốt thì sẽ có 1 xã hội thật sự tốt theo đúng nghĩa ?

Vận mệnh của đất nước mình không được may mắn như nước Nhật, chúng ta đã không có 1 thái tử Shotoku như Nhật, biết kết hợp và dung hòa các văn hóa lại với nhau.Vua chúa của chúng ta bất tài để cho đất nước bị ngoại xâm, chính vì bị thực dân cho nên phải gánh chịu hậu qủa của chiến tranh với thực dân và nội chiến với nhau, đã làm thay đổi tư duy, đạo nghĩa của con người VN mình. Người VN ta không đoàn kết, thích chia thành phe nhóm, nghi kỵ lẫn nhau, dễ bị khích động, công kích và giết hại nhau 1 cách mù quáng, bất chấp hậu quả ra sao. Đạo đức bị suy đồi.

Rút từ kinh nghiệm của Nhật Bản, Việt Nam mình cần có những người lãnh đạo như thái tử Shotoku, biết dung hòa và kết hợp tất cả người VN lại với nhau làm tăng lên sức mạnh của dân tộc. Chúng ta cũng rất cần có những con người lãnh đạo có phẩm chất cao thượng như võ sĩ đạo của Nhật Bản để làm gương ?

Montréal ngày 30 tháng 3 năm 2011
Ngô Khôn Trí

[Cửu Long Giang]

Nhat Ban 1930s

[Can Tho]

Đôi nét về Lịch sử
Ngành Việt học ở Nhật Bản

Vĩnh Sính


Nhật Bản là nước rất chú trọng đến việc nghiên cứu các vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội và văn hoá của các nước khác. Ở Nhật, các công trình nghiên cứu không những được phổ biến có hệ thống mà thường được tích luỹ và phát triển theo một quy mô dài hạn. Bởi thế đội ngũ các nhà nghiên cứu càng ngày càng trở nên phong phú, và đối tượng nghiên cứu cũng càng ngày càng được đào sâu. Trong việc nghiên cứu về lịch sử và văn hoá của các nước Đông Á, Nhật Bản còn có lợi thế đặc biệt so với các nước Tây phương: người Nhật hiện nay vẫn còn dùng chữ Hán – song song với chữ kana (dạng chữ do người Nhật đặt ra) – do đó họ có thể sử dụng tư liệu bằng chữ Hán không mấy khó khăn. Trong khi đó đối với các nhà “Việt học” Tây phương, vì việc học cho thông dụng tiếng Việt hiện đại bằng chữ quốc ngữ cũng đã mất quá nhiều công phu và thời gian, số người có đủ điều kiện để học thêm chữ Hán (đó là chưa nói đến chữ Nôm) nhằm đi sâu vào thư tịch cổ của Việt Nam thường rất hiếm hoi.

Ngành “Việt học” ở Nhật vốn đã có từ lâu. Ngay từ đầu thế kỷ XVIII, dưới thời Tokugawa (Đức-xuyên), Nishikawa Joken (Tây-xuyên Như-kiến) đã soạn bộ Zôho Ka-i-tsushôkô (Tăng bổ Hoa-di thông thương khảo) gồm có 5 cuốn, nghiên cứu về giao thương giữa Nhật với Trung Hoa và các nước Á châu khác, trong đó có Việt Nam. Sang đầu thế kỷ XIX, Kondo Morishige (Cận-đằng Thủ-trọng) biên soạn bộ Gaiban tsusho (Ngoại phiên thông thư), một tập tư liệu đồ sộ có đến 30 cuốn về các văn kiện ngoại giao (có chú thích) giữa Nhật và các nước Á châu khác, trong đó có 4 cuốn liên quan đến Việt Nam. Kondo cũng là tác giả cuốn Annan kiryaku kô (An Nam ký lược cảo) nghiên cứu về lịch sử, địa lý và sản vật của Việt Nam.

Sau Minh Trị duy tân, người Nhật rất cảnh giác trước hiểm hoạ Tây xâm ở các nước láng giềng. Mức độ quan tâm của họ đối với chính sách bành trướng của Pháp ở Việt Nam được thể hiện qua số sách về Việt Nam xuất bản trong những năm 1880. Các tờ báo lớn ở Nhật lúc bấy giờ như Jiji Shimpô (Thời sự Tân báo) đăng tải thường xuyên những tin tức về chiến cuộc ở Việt Nam. Nhằm đáp ứng nhu cầu tìm hiểu thêm về Việt Nam, Hikita Toshiaka (Dẫn-điền Lợi-chương) biên soạn bộ Annan-shi (An Nam sử; 3 cuốn; 1881) và bộ Futsu-an kankei shimatsu (Phật-Ấn quan hệ thỉ mạt; 4 cuốn; 1888) (1); Sone Tonutsora (Tăng-căn Tuấn-hổ) biên soạn bộ Hôetsu kôheishi (Pháp Việt giao binh sử; 5 cuốn; 1886). Ngoài ra, Hikita Toshiaki còn cho tái bản bộ Đại Việt sử ký toàn thư ở Tokyo (25 cuốn đóng thành 10 tập; 1885) và Kishida Ginkô (Ngân-điền Ngâm-hương) cho in lại bộ An Nam chí lược (19 cuốn đóng thành 4 tập; 1884). Việc tái bản hai bộ sử này đã đóng góp không ít vào việc nghiên cứu lịch sử Việt Nam ở Nhật Bản. (2)

Từ những năm 1920, các công trình nghiên cứu về Việt Nam có chiều sâu và có tính cách quy mô bắt đầu xuất hiện. Sugimoto Naojirô (Sâm-bản Trực-trị-lang) công trình nghiên cứu về vai trò của hào tộc họ Ngô trong quá trình phục hồi quyền tự chủ của người Việt vào thế kỷ X ; Kawashima Motojirô (Xuyên-đảo Nguyên-thứ-lang) xuất bản cuốn Shuinsen bôekishi (Châu-ấn-thuyền mậu dịch sử) – một công trình nghiên cứu công phu về tình hình mậu dịch bằng thuyền “châu ấn” giữa các nước Đông Nam Á; Kuroita Katsumi (Hắc-bản Thắng-mỹ) thu thập và giới thiệu những tư liệu về bang giao giữa Nhật với Việt Nam và một số nước Đông Nam Á khác; Akiyama Kenzô nghiên cứu về quan hệ ngoại thương giữa Ryukyu (Lưu-cầu) và các nước trên bán đảo Đông Dương dưới thời Muromachi (1338-1573)...

Bước sang thập niên 1930, ngành “Việt học” ở Nhật Bản lại được nâng cao hơn một mức nữa qua các công trình nghiên cứu của Yamamoto Tatsurô (Sơn-bản Đạt-lang), Matsumoto Nobuhiro (Tùng-bản Tín-quảng), Iwao Seiichi (Nham-sinh Thành-nhất) cùng các học giả của thế hệ trước như Kawashima Motojirô. Những chuyên luận tiêu biểu của Yamamoto về Việt Nam trong thời kỳ này là các bài nghiên cứu về thần thoại dựng nước ở Đông Dương đăng trong tập I của bộ Tôzai kôshô shiron (Đông Tây giao thiệp sử luận; 1939), về quá trình Việt Nam trở thành một nước độc tập đăng trên tập san Tôyô Bunka Kenkyujo Kiyô (Đông Dương Văn hoá Nghiên cứu sở Kỷ yếu; số 1, 1943) cùng với các bài công bố trên tập san Tôhô Gakuhô (Đông phương học báo) nghiên cứu về luật hôn nhân dưới triều Lê (số 8, 1938), về cảng mậu dịch Vân Đồn (số 9, 1939), về những văn kiện mua bán bất động sản trong lịch sử Việt Nam (tập 11, số I, 1940), v v... Mặt khác, Matsumoto còn là tác giả của những công trình nghiên cứu quan trọng về văn hoá Việt Nam cùng các nước Đông Dương khác, và cũng là người đã có đóng góp lớn trong việc xây dựng một trung tâm nghiên cứu Đông Dương có tầm cỡ tại đại học Keiô Gijuku (Khánh-ứng Nghĩa thục). Ngoài ra ông cũng chính là học giả đã giới thiệu và cho in lại những tư liệu quan trọng về lịch sử Việt Nam như Đại Nam thực lục và Đại Nam nhất thống chí. Iwao là tác giả của rất nhiều công trình nghiên cứu về quan hệ giữa Nhật và các nước Đông Nam Á vào hai thế kỷ XVI-XVII, tiêu biểu là cuốn Nan’yô Nihonmachi no kenkyu (nghiên cứu về “phố Nhật” ở Đông Nam Á). Trong khoảng thời gian này, Sugimoto cho xuất bản cuốn Abe-no-Nakamaro den kenkyu (Nghiên cứu về cuộc đời của Abe-no-Nakamaro), một tập đại thành (hơn 850 trang) về Abe-Nakamaro, một du học sinh do triều Nhật gửi sang Trung Hoa vào thế kỷ XII, sau đó trở thành quan lại nhà Đường và giữ chức An-Nam Tiết-độ-sứ từ 760 đến 767 dưới tên Trung Hoa là Triệu Hành.

Một công trình nghiên cứu rất mực công phu và trên thực tế đã trở thành tiêu chuẩn mẫu mực cho ngành nghiên cứu “Việt học” ở Nhật vào những năm ngay sau Thế chiến II là cuốn Annan-shi kenkyu (An Nam sử nghiên cứu; 1950) của Yamamoto Tatsurô. Cùng với Yamamoto, những học giả lão thành trước chiến tranh như Matsumoto, Sugimoto, Iwao, v.v... tiếp tục dẫn đầu ngành “Việt học”, với sự tham gia của các nhà nghiên cứu thuộc thế hệ mới như Fujiwara Riichirô (Đằng-nguyên Lợi-nhất-lang), Gotô Kimpei (Hậu-đằng Quân-bình), Kawamoto Kunie (Xuyên-bản Quốc-vệ), Shimbo Jun’ichirô (Chân-bản Nhuận-nhất-lang), Takeda Ryuji (Trúc-điền Long-nhi), và Takeuchi Yonosuke (Trúc-nội Dữ-chi-trợ) (3).

Từ khoảng năm 1975 bắt đầu xuất hiện những công trình nghiên cứu của các học giả thuộc thế hệ sinh từ năm 1940 trở lại, trong đó có một số nhà sử học đã từng nghiên cứu tại Việt Nam nên tên tuổi họ không mấy xa lạ với giới sử học ở trong nước, như Furuta Motoo (Cổ-điền Nguyên Phu), Yoshizawa Minami (Cát-trạch Nam), Sakurai Yumio (Anh-tỉnh Do-cung-hùng), Tsuboi Yoshiharu (Bình-tĩnh Thiện-minh), Shiraishi Masaya (Bạch-thạch Xương-giã)...

Hiện nay số học giả về “Việt học” ở Nhật có đến hàng chục người, họ đang nhiệt tâm nghiên cứu các chuyên đề bao gồm nhiều lãnh vực: lịch sử, khảo cổ, kinh tế, chính trị, xã hội, luật pháp, văn học, ngôn ngữ, nghệ thuật... Công trình nghiên cứu của Furuta Motoo – một học giả về phong trào cộng sản ở Việt Nam – giới thiệu trong số này chính là một trong những thành quả của ngành “Việt học” tại Nhật vừa mới được công bố gần đây nhất.


V. S.


(1) Vào thời Minh Trị, để chỉ nước Pháp, người Nhật dùng cả hai chữ “Pháp” (Hán) và “Phật” (Nhật). Trong tiếng Nhật hiện đại, họ chỉ dùng chữ “Phật” để chỉ nước Pháp.

(2) Tài liệu trong bài này chủ yếu dựa theo Gôtô Kimpei, Nihon nonaka no Betonanu (Nước Việt Nam đối với Nhật Bản), Tokyo: Soshiete, 1979, tr. 19-30, và đặc biệt là bài viết của học giả Wada Hisanori, Development of Japanese Studies in Southeast Asian History (Sự phát triển của ngành nghiên cứu Đông Nam Á ở Nhật Bản), Acta Asiatica, số 18, 1970, tr. 95-119).

(3) Người đã dịch Truyện Kiều sang tiếng Nhật.

[Can Tho]

Việt – Nhật

Shiba Ryôtarô .
( Vĩnh Sính dịch )


Lời giới thiệu: Shiba Ryôtarô (Tư-mã Liêu-Thái-Lang; sinh năm 1923) là bút hiệu của Fukuda Teiichi. Ông ta là một cây bút nổi tiếng ở Nhật. Ông bắt đầu viết văn từ năm 1953; những tiểu thuyết lịch sử của ông đã đoạt nhiều giải thưởng văn học danh tiếng ở Nhật. Các tác phẩm này dựa trên những nghiên cứu và điều tra tài liệu nghiêm túc, một lối nhìn nghiêm túc (thường được gọi là “sử quan của Shiba”). Độc giả ở Nhật, kể cả giới nghiên cứu sử học chuyên nghiệp, rất tán thưởng những tác phẩm có chiều sâu và chiều rộng của ông. Văn ông nhẹ nhàng, nhưng hàm súc, có lối chuyển ý độc đáo – làm người đọc liên tưởng đến văn Sơn Nam.

Ông Shiba đã đi Việt Nam và có viết một du ký rất sâu sắc về chuyến đi này. Bài tuỳ bút giới thiệu sau đây đã đăng trên tạp chí Bungei shunju (tháng 2. 1990), viết vào lúc những thuyền chở người Phúc Kiến giả dạng thuyền nhân Việt Nam đến Nhật Bản từ đợt này sang đợt khác.

Người dịch đã cố gắng giữ nguyên cách phân đoạn giống như trong nguyên tác tiếng Nhật, mặc dầu cách phân đoạn này có vẻ là lạ trong tiếng Việt.

Những chữ trong dấu ngoặc [ ] là lời chú thích của người dịch.

Trong khu vực văn minh Hoàng Hà phát triển ở Hoa Bắc ngày nay – nơi ngày xưa dân Hán đã gọi bằng danh từ “Trung Nguyên” hoa mỹ – người ta không biết có lúa. Chữ “mễ” 米 [gạo] khi mới đặt ra dùng để chỉ tất cả các cốc loại tổng quát.

Trong khi đó, trên lưu vực Trường Giang ở Hoa Trung, con người đã chân lấm tay bùn trồng lúa nước, và gạo là lương thực chủ yếu.

Vùng lưu vực Trường Giang có nền canh nông trồng lúa này gọi là Sở, không có dân Hán cư ngụ. Nhìn từ góc độ của Trung Nguyên, Sở là man địa [đất mọi rợ].

Nguồn gốc xa xưa của nông nghiệp trồng lúa ở Trung Quốc phát xuất từ Vân Nam, một vùng cho đến thế kỷ III sau Công Nguyên vẫn còn được xem là man địa.

Sau lưng Vân Nam là những vùng trồng lúa mênh mông của Đông Nam Á và Ấn Độ. Nói một cách khác, khu vực trồng lúa trên lưu vực Trường Giang là biên giới tận cùng về phương Bắc của những dân tộc trồng lúa ở Đông Nam Á.

Đến khoảng thời Xuân Thu Chiến Quốc (770-221 trước CN), thế lực của nước Sở trên lưu vực Trường Giang ngày càng trở nên hùng mạnh, uy thế áp đảo cả những nước Trung Nguyên. Lý do chắc hẳn vì lúa có thể nuôi được nhiều người hơn so với các cốc loại khác.

Thế rồi, ruộng lúa ngày càng nhiều ở khu vực hạ lưu Trường Giang; cư dân tụ họp ngày càng đông. Sở nằm trên địa phận tỉnh Giang Tô ngày nay, Tô Châu dần dà trở thành kinh đô nước Sở.

Nước Ngô thời cổ đại, nhìn từ Trung Nguyên thì cũng giống như Sở, chỉ là man địa. Trên thực tế, thời Xuân Thu, dân vùng này trong dáng dấp bên ngoài cũng đã khác dân Hán: đàn ông không búi tóc, lại thêm có tục xăm mình.

Cũng khoảng thời Xuân Thu, ở miền Nam nước Sở thuộc tỉnh Chiết Giang ngày nay, một quốc gia có nông nghiệp trồng lúa và dân số ngày càng đông gọi là Việt xuất hiện.

Việt giống Ngô, từ việc ăn cơm cho đến các phong tục. Người Việt xăm mình, để tóc ngắn, biết lặn xuống sông, hồ để bắt cá. Khu vực văn minh Trung Nguyên sợ nước, vì có nền văn hoá không gần gũi với nước nên nội chuyện người Việt biết bơi lội thôi thì hình như cũng gây nên ấn tượng Việt là dã man mọi rợ.

So với dân các nước Trung Nguyên, tính tình dân ba nước Sở, Ngô, Việt hình như có nhiều nét giống nhau.

Tỷ dụ như khuynh hướng dễ phát cáu hay gây gổ; thay vì lý trí, dễ bị tình cảm lôi cuốn.

Ngô Việt không mấy thích nhau. Khoảng năm 500 trước CN, Ngô Việt hầm hực đánh nhau hơn ba mươi năm.

Nói nửa đùa, chứ dân sống nhờ lúa vì phải ăn với thức ăn có vị muối, nên cuối cùng có lẽ vì lượng muối trong cơ thể quá nhiều nên dễ nổi nóng. Thêm vào đó, hình như họ lại thiếu canxi (calcium). Thiếu canxi hình như khiến người ta dễ nóng tính.

Tiện thể xin nói thêm là Việt có địa bàn ở Chiêu Hưng tỉnh Chiết Giang ngày nay, xưa gọi là Cối Kê.

Tiếng nói ở Sở, Ngô, Việt ngày xưa đều khác tiếng Trung Nguyên và thuộc ngữ tộc của các tiếng Đông Nam Á.

Vào thời Chiến Quốc, ngay ở man địa là nước Sở cũng đã xuất hiện nhà tư tưởng Hứa Hành.

Hứa Hành đề xướng chủ nghĩa giai nông, chủ trương là cấp thống trị từ vua chúa trở xuống đều phải cày cấy và phải sống đơn giản như thường dân. Chủ nghĩa giai nông nói một cách khác là chủ nghĩa bình đẳng, không phân nghiệp [division of labour], phủ nhận kinh tế thị trường và tôn trọng cần lao.

Người chống đối Hứa Hành mãnh liệt nhất là Mạnh Tử (372-289 tr. CN) của phái Nho giáo.

Mạnh Tử bắt những người đã bỏ Nho giáo đi theo Hứa Hành lại để thuyết pháp, bảo rằng thuyết của Hứa Tử (Hứa Hành) là mị dân, không tưởng (xem sách Mạnh Tử, chương “Đằng Văn Công”). Cuối cùng Mạnh Tử hoảng hốt la lối:

“Thằng đó (Hứa Hành) là dân man di mọi rợ”, rồi quở mắng: “ Các ngươi nghĩ xem, làm sao người văn minh lại để cho dân mọi rợ cảm hoá; huống nữa tiếng nói của nó là ‘ nam man quyết thiệt’ ”.

‘Quyết thiệt’ có nghĩa là tiếng kêu của chim quyết (‘nam man’ là miền Nam mọi rợ). Chửi người ta mọi rợ đến thế là cùng.

Việt 越, chữ Hán còn viết là 粵. Vào cuối thời Xuân Thu, nước Việt được hình thành quanh vùng Cối Kê.

Phía Nam (nay thuộc tỉnh Quảng Tây, Phúc Kiến, Quảng Đông) vào thời Mạnh Tủ cũng là man địa; có nhiều dân tộc trồng lúa gọi chung là Bách Việt 百 越 ( 粵 ) cư ngụ.

Vùng cư ngụ của Bách Việt thật là rộng lớn. Theo Hán Thư vùng này “trải rộng từ Giao Chỉ (thuộc Việt Nam ngày nay) cho đến Cối Kê” . Tóm lại, nói theo danh từ địa lý ngày nay, vùng đất của người Việt bao gồm các tỉnh Phúc Kiến, Quảng Đông cho đến [miền Bắc của] Việt Nam trên bán đảo Đông Dương.

Vương triều của Việt kéo dài không lâu. Thời hưng thịnh nhất hầu như tập trung vào thời Việt Vương Câu Tiễn (bắt đầu từ năm 496 trước CN) và dựa trên những sự nghiệp anh hùng của vị vua lừng danh này. Sau khi Việt vương Câu Tiễn mất, Việt càng ngày càng suy yếu, cuối cùng bị Sở diệt.

Phải chăng sau khi Việt bị diệt vong, một số di thần đã nương theo dòng hải lưu Tsushima [Đối Mã] để tìm đến Kyushu [Cửu Châu] và mang kỹ thuật trồng lúa sang Nhật? Từ lâu người ta đã hình dung như vậy.

Lý do là thời điểm Việt bị diệt vong và thời điểm nền nông nghiệp trồng lúa dựa vào Kyushu xảy ra cùng một niên đại.

Nói vậy không có nghĩa rằng chỉ có người Việt là tổ tiên của người Nhật: Trước thời đại Yayoi 1 là lúc nông nghiệp trồng lúa xuất hiện ở Nhật, có thời đại văn hoá Jômon [Thằng văn] 2 kéo dài từ khoảng vài ngàn năm cho đến một vạn năm.

Ông Egami Namio (một học giả ngành khảo cổ học) đã từng nói: “ Chủ nhân của văn hoá Jômon đã để lại các di tích khắp nơi trên nước Nhật”.

Những di tích này không chỉ tìm thấy ở Hokkaidô [Bắc Hải Đạo] mà còn được phát hiện từ phía Nam đảo Chishima ở miền Bắc cho đến ngay trên hòn đảo chính của quần đảo Okinawa và các đảo rời rạc khác ở miền Nam. Xem thế cũng đủ thấy là chủ nhân của văn hoá Jômon rất chủ động và hiếu kỳ. Nếu xem các đồ gốm hoa lệ có hình dạng như những ngọn lửa đang ngùn ngụt bốc cháy, được chế tạo vào khoảng 3000 trước CN, thì chúng ta cũng có thể hình dung được tinh thần năng động của họ.

Tuy nhiên, giả thử nếu nền nông nghiệp trồng lúa không được truyền sang Nhật thì khó lòng bảo đảm lương thực một cách thường xuyên và sinh hoạt sẽ không thể nào được ổn định nếu chỉ dựa vào săn bắn và hái lượm. Nếu nghĩ rằng chính hình thức định trú dựa trên nông nghiệp đã tạo điều kiện để văn hoá ngày càng phát triển thì quả việc bắt đầu nền nông nghiệp dưới dạng thức của văn hoá Yayoi là một sự kiện quan trọng nhất trong lịch sử Nhật Bản.

Khó xác định được ai là những người đầu tiên đã đem lúa vào Nhật Bản. Phải chăng họ là người Việt? Hay phải chăng họ là những người đi từ miền Nam bán đảo Triều Tiên? Hay phải chăng họ là tập họp của cả hai nhóm đó?

Điều có thể khẳng định là đàng nào đi nữa thì họ cũng là những “thuyền nhân tỵ nạn”.3

Chúng ta cũng biết chắc là sau khi nước Việt bị diệt vong, phần đông người Việt đã đi về miền Phúc Kiến và Quảng Đông ngày nay.

Đặc biệt những người đi về vùng Phúc Kiến được gọi là “Mân” 旻 , sau đó họ dựng lên một nước thổ hầu đặt tên là Việt Quốc. Khu vực này mãi về sau mới bị Trung Quốc đồng hoá (vào khoảng cuối thế kỷ IX tức là cuối Đường).

Sách Nguỵ Chí Oa Nhân Truyện [của Trung Quốc] biên soạn vào thế kỷ III (sau CN) mô tả về “Oa nhân” [nghĩa đen là “người lùn”, dùng để chỉ người Nhật ngày xưa] có câu: “ Đàn ông xăm mình hình cá voi đủ các cỡ lớn nhỏ rất đẹp”.

Hoặc giả: “Họ thích lặn xuống nước để bắt cá bắt sò; nhờ có xăm hình nên không sợ những loài cá lớn gây tai hại”. Phần mô tả này giống hệt phần mô tả về người Việt trong thư tịch cổ [của Trung Quốc]. Thật là cảm động.

Đến đây chúng ta không khỏi không liên tưởng đến những tin tức [trên báo chí và đài truyền hình Nhật Bản] về việc những thuyền nhân Phúc Kiến vừa đến Nhật Bản [vào đầu năm 1990]. Họ giả dạng người tỵ nạn Việt Nam, tìm đến đất Nhật Bản xa xôi bằng những chiếc thuyền rách nát, từ đợt này qua đợt khác.

Theo dõi tin tức qua đài truyền hình, khi nhìn những chiếc thuyền rách nát trôi dạt trên Đông Hải, tôi không thể không liên tưởng đến chuyện này chuyện nọ về người Việt thời cổ đại, rồi tự dưng cảm thấy mình như đang say qua hơi men một ly rượu cổ.

Tuy nói là cổ đại, nhưng thực sự câu chuyện xảy ra mới chỉ khoảng có hai ngàn mấy trăm năm nay, nào có xưa gì so với thời đại đồ đá cổ!

Shiba Ryôtarô
1 Từ năm 250 trước CN đến năm 250 sau CN. Gọi theo tên của một khu vực ở Tokyo, ở đó di tích của nền văn hoá này được tìm thấy lần đầu tiên vào năm 1884.

2 Hình dây thừng.

3 Những người Triều Tiên di dân sang Nhật thời cổ đại cũng vì những biến cố chính trị xảy ra trên bán đảo Triều Tiên vào thời đó.

[Huu Le]

Tại sao hộ chiếu Nhật Bản “quyền lực nhất thế giới”?

Khi bạn muốn đến một quốc gia khác có một thứ chắc chắn phải mang theo: Đó chính là hộ chiếu. Trên thực tế, hộ chiếu của Nhật Bản được mệnh danh là “quyền lực nhất thế giới.” Vì sao lại như vậy? Truyền thông Nhật đã tìm ra những ‘bí mật liên quan’.


Công dân Nhật Bản sở hữu tấm hộ chiếu quyền lực nhất thế giới, có thể nhập cảnh 191 quốc gia và vùng lãnh thổ (Ảnh: The Independent)
Vào ngày 07/01/2020, công ty “Henley & Partners” đã công bố chỉ số hộ chiếu toàn cầu, hộ chiếu Nhật Bản đứng đầu toàn cầu về khả năng sử dụng. Hộ chiếu này được “miễn thị thực”, hoặc làm “visa tại chỗ” khi tới thăm 191 quốc gia và khu vực, được coi là hộ chiếu “quyền lực nhất thế giới.” Hộ chiếu Nhật Bản bắt đầu từ năm 2018 đã liên tiếp giành được vị trí đứng đầu trong 2 năm. Nhưng người Nhật dường như “có phúc mà không biết hưởng”, chỉ có 23% người Nhật làm hộ chiếu.

“Miễn thị thực” là bằng chứng về mức độ tín nhiệm
Theo “Nikkei ”, tập đoàn truyền thông lớn nhất tại Nhật, thị thực là văn kiện chứng minh tư cách nhập cảnh của người nước ngoài. Đối với du khách mà nói, cũng là giấy phép nhập cảnh với mục đích du lịch. Visa chia thành rất nhiều loại: Visa ngắn hạn và visa dài hạn, visa công tác và visa công vụ…

Nếu tới một quốc gia cần xin thị thực, trước tiên cần tới đại sứ quán của nước này xin cấp phép, cần phải tiêu hao thời gian và công sức. Nếu có được một cuốn hộ chiếu Nhật Bản, khi tới rất nhiều quốc gia khác nhau, bạn sẽ không cần qua thẩm tra mà đã được phép nhập cảnh. Cũng có người Nhật nói, bởi lẽ hộ chiếu Nhật Bản được tín nhiệm, nên “khi nhập cảnh, so với các quốc gia khác, thủ tục thuận lợi hơn rất nhiều.”

Vì sao lại được miễn visa? Nếu thông qua việc miễn visa, thủ tục xuất nhập cảnh được đơn giản hóa, số lượng du khách sẽ theo đó mà tăng lên. Miễn thị thực cũng có thể thúc đẩy sự giao lưu giữa các nhân viên, mang tới những ảnh hưởng tích cực cho kinh tế của nước này. Miễn visa còn thể hiện rằng “chào đón khách tới thăm từ quý quốc”, ấn tượng để lại cho nước bạn sẽ ngày càng tốt hơn lên.


Mặc dù vậy, điều này cũng tồn tại khuyết điểm: Nếu hạ thấp bậc cửa kiểm duyệt, tội phạm sẽ dễ dàng xâm nhập, có thể ảnh hưởng tới tình hình trị an. Vậy nên khi một quốc gia phán đoán liệu có nên miễn visa cho một quốc gia khác hay không, họ sẽ điều tra tình hình tội phạm, tình hình xin tị nạn, thực lực kinh tế của nước này và mức độ giao hảo giữa hai nước.

Xét ngược lại, có thể nói Nhật Bản được các quốc gia khác đánh giá cao về những tiêu chuẩn này. Trước tiên, tỷ lệ tội phạm ít, trị an tốt. Ngoài ra, do thực lực kinh tế mạnh, tình hình bất mãn của nhân dân với xã hội không nghiêm trọng, do vậy khả năng xin tị nạn khá thấp. Không chỉ du lịch, những cơ hội lập nghiệp và đầu tư mang tới lợi ích kinh tế, cũng được mọi người đón nhận. Rất khó có thể tưởng tượng người Nhật sẽ nhập cảnh với mục đích khủng bố, gây xung đột, họ là những người nhập cảnh an toàn và được hoan nghênh.

Lịch sử và tình cảm quốc dân cũng có ảnh hưởng nhất định
Trên bảng xếp hạng, Singapore đứng thứ 2, vị trí thứ 3 là Hàn Quốc. Những nước đứng đầu đa phần đều là các quốc gia Âu Mỹ và Đông Á.

Dẫu được cho là cuốn hộ chiếu quốc gia có uy tín nhất thế giới, thì vẫn tồn tại trường hợp phải xin visa. Do xin visa cần phải đóng phí làm thủ tục, nên tại những quốc gia đang phát triển, đôi khi còn coi cấp visa như một nguồn thu nhập ngoại hối quý giá, cho nên người Nhật dẫu “quyền lực nhất”, nhưng tại rất nhiều quốc gia châu Phi vẫn phải xin visa.


Có thể miễn thị thực đơn phương
Mặc dù người Nhật được miễn visa tới thăm rất nhiều quốc gia, nhưng ngược lại Nhật Bản lại không hành xử như vậy. Đối với nhiều người nước ngoài tới thăm Nhật, Chính phủ Nhật Bản vẫn yêu cầu làm visa. Vậy nên, những quốc gia và khu vực được miễn visa nhập cảnh đến Nhật chỉ giới hạn trong số 68 quốc gia Mỹ, Anh, Pháp, Đức và Hàn Quốc… Trung Quốc, Nga, Ấn Độ, Philippines, Việt Nam đều cần xin cấp visa để vào Nhật. Về cơ bản việc miễn visa dựa trên “chủ nghĩa qua lại tương hỗ” giữa đôi bên. Nhưng nếu một bên hy vọng đạt được mục đích “tăng lượng du khách”, cũng có thể miễn thị thực đơn phương.

Ví như Nhật và Nga khi nhập cảnh vào lãnh thổ của nhau đều cần xin visa. Nhưng người Nhật khi tới Vladivostok, trung tâm hành chính của Primorsky Krai, Nga lại được phép sử dụng visa điện tử. Một quan chức cấp cao của Bộ Ngoại giao Nhật cho biết: “Việc miễn thị thực toàn diện với Nga vẫn cần xem xét một thời gian dài.” Về một phương diện khác, Nga cũng yêu cầu những người nhập cảnh tới từ Mỹ và Liên minh châu Âu cũng phải xin visa.

Ngoài ra, từ tháng 6/2019, Brazil cũng sẽ miễn thị thực cho người Nhật. Trước đó Brazil không miễn visa cho những quốc gia mà người dân Brazil bị yêu cầu phải làm thủ tục xin visa khi vào nước của họ. Nhưng vào tháng 1, Jair Bolsonaro, vị Tổng thống đương nhiệm của Brazil đã thay đổi phương thức làm này.


Tỷ lệ người Nhật có hộ chiếu chỉ chiếm ¼ tổng dân số
Tỷ lệ người Nhật có hộ chiếu trong các quốc gia G7 là thấp nhất. Theo thống kê của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế OECD, số lưu học sinh của Nhật tại nước ngoài đang giảm so với thời kỳ đỉnh cao. Có quan điểm chỉ ra rằng, số người Nhật công tác trong các tổ chức quốc tế đã giảm khá thấp so với thực lực kinh tế và nhân khẩu của nước này. Trong thời đại quốc tế hóa ngày nay, người Nhật dường như đang có xu thế tăng cường nội lực.

Giải pháp miễn thị thực còn thể hiện mối quan hệ giao hảo của nước đối phương. Rất nhiều quốc gia và khu vực đều mong người Nhật tới du lịch hoặc kinh doanh. Dẫu tại những nước người Nhật phải xin visa, thì vẫn có những khu vực được nới lỏng hoặc đơn giản hóa thủ tục. Cũng có người chỉ cần nhìn thấy hộ chiếu Nhật Bản đã biểu thị sự hoan nghênh. Việc có được hộ chiếu “quyền lực nhất thế giới” là điều mơ ước của nhiều dân tộc, trong đó có người Việt Nam, không rõ liệu người Nhật có nhận ra được ‘hồng phúc’ của mình chăng?

Lê Minh(Trithucvn)