Lịch sử Alphabet

[Huu Le]

Lịch sử Alphabet
Ngân Hà - Diệu Hằng

500 loại alphabet được nói nhiều nhất thế giới:
1/ Alphabet do người Phénicie đặt ra đầu tiên
Dân tộc Phénicie sáng chế mẫu tự đầu tiên: mẫu tự cổ Pline, khi đến Hy Lạp, họ cùng với Cadmos thành lập mẫu tự Hérodote.
Người Phénicie đã dùng chữ viết để diễn tả lời nói: Chữ Lucain

Người Phenicie đã sáng chế ra mẫu tự của họ từ trên 3000 năm nay, là ông tổ của tất cả những alphabet của thế giới hiện nay. Ngay chữ alphabet cũng từ chữ Phénicie "Aleph" và "Beth", là hai mẫu tự đầu tiên sẽ trở thành Alpha và Beta của Hy Lạp.

Vùng cận Ðông theo ta biết, là cái nôi của chữ viết. Người Phénicie nghĩ ra alphabet phénicien rồi trao cho người Hy Lạp. Sau đó alphabet dần dần tiến hóa biến thành mẫu tự Hy Lạp rồi sau đó trở thành Etrusque và trở thành Latin. Hệ thống alphabet Runique dùng trong những nước thuộc miền Bắc rồi làm gốc cho chữ Cyrillique và cũng là nguồn gốc cho chữ Araméen, sau đó trở thành chữ Hébreu, chữ Arabe và chữ Ấn độ.

Nguồn gốc alphabet Ai Cập, có 25 dấu nguyên âm nhưng họ không dùng để làm mẫu tự.

Chữ viết cunéiforme được dùng ở Mésopotamie. Chữ viết do người Sumérie chế ra, được in trên đất sét và có hình dạng những chiếc đinh hay dạng hình góc (cunéus). Chữ viết này được người akkadien dùng. Người Hittite cũng dùng lối chữ viết hình góc này cho chữ viết của họ



Cho dù chữ "alphabet" của người Hy Lạp (alpha và bêta là hai mẫu tự đầu tiên của alphabet) nhưng chính người Phenicie truyền cho người Hy Lạp sự hiểu biết này để họ truyền tiếng nói của họ cho người Hy Lạp. Truyện kể rằng xưa kia Cadmos đến Hy Lạp và tặng sự hiểu biết này làm quà văn hóa của ông cho họ để họ cho ông biết tin tức về em gái ông bị bắt cóc. Truyện này cũng tương ứng với nhà sử học Hérodote đã viết: "Những người phénicien cùng với Cadmos tới (Hy Lạp) và truyền mẫu tự mà theo tôi nghĩ là từ trước giờ chưa có". Vài thế kỷ sau Hérodote đến phiên nhà bác học La Mã Pline viết: "Dân tộc phénicien đã đặc biệt sáng chế ra các mẫu tự"

Hệ thống mẫu tự được người phénicien sáng chế đầu tiên vào thế kỷ thứ 12 trước Công Nguyên. Alphabet phénicien gồm 22 mẫu tự (các phụ âm). Viết từ trái sang phải như chữ A rập và hébreu. Chỉ có những phụ âm bởi vì tiếng nói của họ có rất ít nguyên âm và mỗi chữ cho ra một âm

** Cách đọc chữ phénicien:
Năm 1758 bí mật của nguồn gốc alphabet được ông cố đạo Barthélémy khám phá ra, nhờ ông đọc và khảo cứu các bài văn song ngữ (bản viết Hy Lạp-Phénicie của Malte) cùng với các huyền thoại khắc trên đồng tiền. Trước tiên ông thử tìm đọc các tên họ để xác định vị trí các chữ số đầu tiên. Ông đoán rằng tiếng phénicien giống tiếng hébreux, rồi đi từ nguyên tắc alphabet này có 22 chữ cái, ông chỉ ghi nhận những phụ âm và nhận dạng lnhững phụ âm để viết tên họ (Tyr, Melqart...). Ông nhận dạng vài chữ đơn giản và so sánh với văn bản Hy Lạp để cuối cùng giúp cho ông đọc được nguyên bài văn và phân biệt được tất cả các mẫu tự Phénicie.



** Giá trị của chữ phénicien:
Alphabet phénicien làm căn bản cho alphabet Hy Lạp. Alphabet Hy Lạp thêm vô những nguyên âm và là căn bản cho alphabet Araméen, alphabet này lại sản sinh ra Hébreu và Arabe

Cái khó khăn nhất khi đọc mẫu tự phénicien là thiếu các bài văn. Chỉ có những câu khắc trên bia mộ vua chúa, những bài dâng lên thần thánh và những bài viết cho đám tang tìm ra trên các công trình và khắc trên đá . Nhiều bản khắc cũng được bắt gặp ở nhiều nơi trong vùng Địa Trung Hải. Cái hay là đọc được thư từ hay giấy trao đổi buôn bán nên đó là lý do khiến alphabet phát triển và quảng bá trong thế giới cổ.

** Những bản khắc chữ phénicien:

Trên quách khắc để ghi nhớ vua Ahiram xứ Byblos, do con ông khắc vào năm 1000, được coi là bản khắc chính thức của người xứ Phénicie.

Trong số các bản khắc nổi tiếng nhất, có bản khắc ghi nhớ vua Ahiram xứ Byblos, do con ông khắc trên quách vào năm 1000, được coi là bản khắc chính thức của người xứ Phénicie. Bản khắc này dùng 19 mẫu tự (trên 22) và có những dấu gạch ngang ngiữa những chữ. Có những bản khắc khác cũng của vua Sidon, Echmounazor II, thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên, khắc những lời cảnh cáo cho những kẻ cướp mồ. Tuy viết trước năm trăm năm nhưng chữ viết tiến bộ hơn.

Thời kỳ đó bắt đầu xuất hiện sự đúc tiền, cũng là một cớ để họ ghi tên vua và tên các thị trấn. Từ khi Alexandre Le Grand tới xâm chiếm, năm 332 trước CN, tiếng Phénicie bị thay thế bằng tiếng Hy Lạp, nên chữ Phénicie ít dùng dần tuy cũng cầm cự cho tới cuối thế kỷ 10 và tiếp tục đến thế kỷ 12, 13.




Mộ vua Sidon, Echmounazor II, thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên, khắc những lời cảnh cáo cho những kẻ cướp mồ




2/ Sự truyền bá alphabet phénicien:
Từ thế kỷ X trước Công nguyên, các nước láng giềng lấy alphabet phénicien để ghi những bia khắc của họ (Araméen, Hébreu, dân Transjordanien). Alphabet càng ngày càng phát triển và có hình dạng rõ ràng. Chữ viết được những người Assyrie dùng rồi tới người Phổ (Perse) trong nguyên cả phía đông của đế quốc của họ, từ Ai Cập cho tới Babylone, trong nhiều thế kỷ trước khi bị chữ Arabe thay thế với sự chinh phục của đạo Hồi giáo.

Cái thuận lợi cho sự phát triển và truyền bá chữ phénicien là những người dân buôn phénicien đi khắp vùng biển và eo biển đi tìm khách mới cho hàng hóa của họ sản xuất. Có các bảng khắc chữ Phénicie hầu hết miền Địa Trung Hải, từ thế kỷ thứ 9 trước CN trên những công trình tại Chypre và Alep, thế kỷ thứ 8 tại Anatolie và Sardaigne, rồi tới Mésopotamie, Hy Lạp, Ý, Tây Ban Nha, Ai Cập.

Sự chuyển alphabet của người phénicien cho người Hy Lạp xảy ra vì người Hy Lạp đã quên cách dùng chữ của họ vì thành phố Mycènes bị xâm chiếm và bị phá tan tành bởi người Doriens khoảng đầu thế kỷ 12 trước CN. Vì vậy họ nhận alphabet phénicien, nhưng phải thêm vô các nguyên âm để có thể viết được tiếng nói của họ. Sau đó, những người Ètrusques truyền cho người La Mã và những người này đã sửa đổi để thích hợp hơn để thành alphabet latin mà các dân tộc Âu châu đã truyền bá cách dùng khắp nơi trên thế giới

[Huu Le]

3/ Các loại alphabet:

Sự biến đổi chữ viết theo thời gian và theo dân dộc (dưới lên trên)

Chữ viết Hy Lạp

Cách đây 500 năm, trên thế giới có khoảng 10 ngàn ngôn ngữ khác nhau. Hiện nay chỉ còn khoảng 6 ngàn ngôn ngữ. Mỗi năm thế giới mất đi 25 ngôn ngữ. Đây là một trang web sưu tầm 500 loại alphabet được nói nhiều nhất thế giới:

pedroiy.free.fr/alphabets/langues/langues_haut.htm

[Can Tho]

Lịch sử chiếc xe đạp

Vietsciences-Nhã Chân

Từ lâu lắm rồi, người ta đồn rằng có một bá tước Sivrac nào đó đã sáng chế ra xe đạp vào năm 1790 từ cái xe đạp tổ tiên tên là Célérifère (célérité = nhanh). Xe này gồm hai bánh nằm cùng trong một mặt phẳng và được nối với nhau bằng một miếng gỗ trên đó người ta có thể ngồi. Chiếc xe này không có tay lái.
Ngày nay các sử gia về kỹ thuật cho rằng không có chiếc xe Célérifère cũng như bá tước Sivrac, đó chỉ là những hình ảnh sai và do người ta nghĩ ra vào cuối thế kỷ thứ 19. Thật vậy, xe không tay lái rất khó sử dụng.

Célérifère đồ chơi thì có thể có, do tưởng tượng trên, thời kỳ đó có những đồ chơi kiểu này



Năm 1817, nam tước Baron von Drais -tưởng tượng ra xe mang tên ông, xe Draisienne- được xem là tổ tiên của xe đạp. Ngược với xe tưởng tượng célérifère, xe này có bánh xe trước dùng để lái. Nam tước Drais Von Sauerbronn là người Đức.

Từ nguyên thủy, con người đi, đứng (trừ khi nhờ các động vật chuyên chở), thì với xe draisienne, người dùng đẩy xe đi bằng hai chân, như đi ski hay đi skate board vậy.

Vật liệu: họ dùng bánh xe bằng gỗ bọc sắt như xe ngựa. Đây là xe vélocipède (vélo = nhanh, pède = chân) đã được cầu chứng tại tòa năm 1818 như sau:

"Máy được phát minh có mục đích làm cho người ta đi một vận tốc lớn, lại nhẹ nhàng, ít nhọc nhằn vì ghế ngồi chịu đựng trọng lượng của cơ thể và gắn liền trên hai bánh nhường cho bàn chân cử động dễ dàng."

Năm 1861, anh em nhà Michaud sửa lại kiểu draisienne: họ thêm pédale nơi trục bánh xe trước. Được hình thành theo kiểu manivelle (như tay quay kéo gàu nước giếng lên), pédale được gắn đối diện, nơi trục bánh xe trước, cho phép xe chạy mà khỏi để chân xuống đất. Xe này chạy nhanh hơn, dùng chuyển động quay cho bánh xe. Đó là xe vélocipède: xe chạy nhanh nhờ bàn chân. Người đi bộ trở thành "bộ máy", anh ta không đi nữa bởi vì chân anh ta không đụng đất. Tên Anh ngữ thông dụng thời bấy giờ cuả velocipede là "bone shaker"

Nhưng mà với bánh xe nhỏ, xe chạy chậm, vì phải đạp 1 vòng thì bánh xe mới quay một vòng. mà 1 vòng bánh xe có chu vi là khoảng cách đã chạy được. Muốn nhanh thì phải đạp nhanh. Do đó giữa năm 1865 và 1870 người ta chế chiếc xe có bánh trước lớn. Và đặt tên Grand-Bi (Bi = hai, xe hai bánh, Grand = lớn). Tuy nhiên bánh lớn kiểu này rất khó lái.


Lúc bấy giờ ngành luyện kim phát triển và cho phép chế tạo các vélocipède và grand-bi bằng thép. Liền sau đó thì dùng ống thép nhẹ hơn nhưng cũng rất chắc chắn. Năm 1869 người ta phát minh ra trục quay bằng những viên bi nhỏ -- tức là ổ bi (roulement billes) , sau đó thì dùng ngay cho grand-bi. Quay bằng ổ bi giúp giảm bớt sự ma sát khi bánh xe quay, nghĩa là ít mệt, bớt mòn trục.

Năm 1870, người Anh J. Starley chế ra Ariel; xe đạp bằng thép nguyên chiếc đầu tiên, với các bánh xe có căm xe căng và có cao su xung quanh niền xe. Nhưng cũng y như xe vélocipède, xe này cũng dùng bánh xe trước để lái và đạp, còn bánh sau chỉ để mang trọng lượng cơ thể.

Xe đạp lúc bấy giờ cũng còn chạy khó khăn: lái bằng bánh trước, khi cua phải hay trái, phải dùng pédale đưa xe hướng theo ý mình, thành ra bất tiện, lại nữa mỗi khi muốn xuống xe, phải nhảy từ yên xe xuống, chỉ những người cao hơn 1,5m mới có thể dùng

Sau đó, nhiều phát triển khác đã nảy sinh thí dụ: xe đạp ba bánh dành cho phụ nữ mặc váy "ladytrik", hay bàn đạp xe được đặt ở bánh sau để giảm bớt độ nguy hiểm cuả việc dùng bánh trước quá lớn (sản xuất và dùng ở Washington, DC) tên là "high-wheel safety bicycles"


Năm 1868 báo chí viết về cuộc đua xe đạp đầu tiên: ngày 7/11/1869, James Moore, người Anh sống tại Pháp thắng cuộc đua xe 123 km từ Paris-Rouen. Ông đã chạy10 giờ 25 phút trên một chiếc xe nặng 30 kg. Hội đua xe đạp được báo chí ủng hộ, đăng hình chiếc xe Vélocipède lên báo. Bên Pháp rồi bên Anh cũng bắt đầu phát triển, đồng thời một kỹ nghệ đặc biệt dành riêng cho việc sản xuất xe đạp và có chương trình các cuộc thi trên đường cái và trên pistes. Trong mười lăm năm, xe đạp được cải thiện, hai bánh xe kích thước bằng nhau và đường kính nhỏ, nhất là được kéo bằng dây xích (dây sên từ chữ 'chain').

Năm 1880, xe hai bánh -bicyclette, bicycle [bi=2, cycle = bánh xe]- được ra đời.

Ông Meyer phát minh bộ bàn đạp và dùng dây xích (phát minh của ông Galle)

Hệ thống bộ bàn đạp, dây sên và pignon cho phép truyền sức con ngưới nơi bánh xe sau chớ không như trước nữa, bởi vì bánh xe trước dùng để làm nhiệm vụ lái. Khi dùng các kích thước khác nhau của pignon và bộ bàn đạp, xe có thể chạy nhanh mà không cấn có bánh xe lớn nữa. Xe grand-bi vị bỏ rơi và người ta dùng xe bicyclette. Trong hình , pignon sau có 20 răng, bàn đạp có 40 răng, thì dây sên sẽ truyền 1 vòng pédalier và bánh xe quay hai vòng

Pédalier gồm một mâm răng cưa và 2 manivelle đặt đối diện nhau và được gắn pédale vào, nó được gắn vào khung xe nhờ trung gian những viên bi thép nhỏ để trục bớt bị mòn. Dây sên truyền sức vô pignon của bánh xe sau.

Xe đạp trông giống hiện nhay nhưng bánh xe vẫn còn gắn cố định

Năm 1888 thì một người cựu chiến binh Ái Nhĩ Lan (Irish) John Dunlop đã phát minh ra bánh bơm hơi cho xe đạp (pneumatic tires) -- Việc phát minh ra bánh xe bơm hơi (không dùng cho xe đạp) đã có từ trước đó vào 1844 bởi Charles Goodyear -- (Nghề sưã bánh xe đạp/gắn máy chắc cũng bắt đầu từ đây và ông tổ là Dunlop!)

Trong thập niên 1890 thì xuất hiện hệ thống thắng xe đạp hoàn chỉnh có càng thắng (hình càng cua) và gôm thắng dưạ trên nguyên lí lực ma sát để giảm tốc cho xe đạp. Lực truyền động từ tay thắng (lever) được chuyền thông qua 1 dây cáp bằng thép.

Năm 1898 Sachs phát minh bánh xe tự do (thuỷ tổ cuả cái "líp" xe đạp). Bánh xe tự do không bó buộc người cỡi xe phải đạp liên tục ngay cả khi xuống dốc. Bánh xe sau được pédalier kéo nhưng nó không kéo theo pédalier. Pignon răng cưa được gắn ở bánh xe sau bằng một "bánh xe có móc". Trục của bánh xe gồm các cliquets tạo cho bánh xe được tự do quay tròn trong một hướng và cố định với hướng ngược lại.

Thế kỷ thứ 20, với phát minh cái dérailleur, đã cho phép ta có hộp vận tốc cho xe đạp. Nó cho phép thay đổi pignon hay mâm răng cưa (bằng cách chuyển dây sên) để thích hợp với tuyến đường của người cỡi xe

Xe đua phải chạy theo kim đồng hồ, chạy xé gió, nên sức cản không khí và trọng lượng phải tối thiểu. Để đạt đòi hỏi trên, kim loại dùng cho loại xe đặc biệt này sẽ là những kim loại mới khám phá ra hay những hợp kim nhẹ (titane, sợi carbon...)

Từ đầu thế kỷ cho đến những năm của thập niên 50, xe đạp là phương tiện chuyên chở phổ biến và rẻ tiền trong thế giới công nhân.

Nó vẫn còn hiện diện, dưới hình thức xe gắn máy. Và hiện nay nó được xem như một phương tiện chuyên chở không gây ô nhiễm môi trường tại làng xã và ngay cả trong các thành phố lớn, để bớt ô nhiễm, người ta đã khuyến khích một ngày đi xe đạp: Các tổng trưởng trong hội đồng Âu Châu đến họp bằng xe đạp: Tony Blair (Anh) hàng đầu và tiếp theo là Asnat (Espagne)