truyện ngắn Nhật Bản

[Vĩnh Long]

Akutagawa Ryuunosuke, Shiga Naoya,
Hai ðỉnh cao, hai phong cách của thể loại truyện ngắn Nhật Bản

Nguyễn Nam Trân



Các Moga (Modern Girls ), phụ nữ mới Nhật Bản thời Taishô (1912-26)
TIẾT I : AKUTAGAWA RYUUNOSUKE (Giới Xuyên, Long Chi Giới, 1892-1927)

A) Con Ngýời Và Tác Phẩm

Ông là con gia ðình Niihara, ðýợc ðặt tên Ryuu (Long = con rồng) vì sinh nhằm giờ thìn, ngày thìn, tháng thìn, nãm thìn. Ra ðời không ðýợc bao lâu thì bà mẹ ðẻ phát bệnh tâm thần nên phải ðem về phía họ hàng bên mẹ (Akutagawa) ðể nuôi. Ông cho biết mình ðýợc nuôi bằng sữa bò thay vì sữa mẹ. Cha nuôi là Akutagawa Michiaki (Ðạo Chýõng, Dôshô). Họ Akutagawa xýa kia ðời ðời vốn giữ chức hầu lễ trà ðạo trong phủ chúa, ðến thế hệ Michiaki vẫn còn giữ ðýợc nếp vãn nhân, tao nhã (bunjin). Ðó là ðiểm khởi hành của Akutagawa nhà vãn.

Ông có khiếu vãn chýõng từ hồi tiểu học. Học rất giỏi, ðến nổi vào trýờng Ikkô (Dự Bị Ðại Học Tôkyô) ðýợc miễn thi. Mối tình ðầu của ông là cô Yoshida Yayoi (Cát Ðiền, Di Sinh), con gái ngýời quen với gia ðình. Ông ðịnh cầu hôn nhýng gia ðình lại ngãn cản . Sự kiện nầy làm ông chán ngán cái xấu xa, ích kỷ của ngýời ðời và ôm lấy ý nghĩ bi quan " sinh ra làm ngýời ðã là khổ rồi ". Ðó cũng là cõ sở triết lý của Rashômon (La Sinh Môn), tác phẩm nổi tiếng của ông.



Từ trái qua : Kume Masao, Matsuoka Yuzuru, Akutagawa và Naruse Seiichi thời sinh viên (1917)

Ông là nhà vãn tiêu biểu của phái Shinshichô " Tý Trào Mới ". Trong lần tái bản lần thứ 5 của tạp chí, số ra mắt (tháng 2/1916), ông ðã cho ðãng truyện ngắn Hana (Cái Mũi) và ðýợc Natsume Sôseki nhiệt liệt tán thýởng nhý sau:

"Truyện của ông viết thực hay. Ðiềm ðạm, không ðùa cợt, cứ kể tự nhiên mà làm cho ngýời ta thấy buồn cýời một cách nhẹ nhàng. Hõn nữa chất liệu dùng trong truyện lại rất mới mẻ. Vãn từ gọn gàng, trình bày ðầy ðủ những ðiểm cần thiết. Tôi phục lắm. Cứ tiếp tục viết thêm ðộ hai ba mýõi tác phẩm nhý vậy thì ông sẽ trở thành một nhân tài hiếm có của vãn ðàn cho xem ".

Truyện Hana nói trên lấy cảm hứng từ Konjaku Monogatari (Kim Tích Vật Ngữ) " Truyện Giờ Ðã Xýa ". Trong giai ðoạn ðầu tiên, khi sáng tác, ông hay mýợn ðề tài từ Konjaku hay Uji Shuui Monogatari (Vũ Trị Thập Di Vật Ngữ) " Truyện do ông gián quan ở Uji chép nhặt lại ", hai tác phẩm của thời trung cổ. Chẳng hạn các truyện ngắn Rashômon "Cổng La Sinh Môn"(1915), Imogayu (Vu Chúc) "Cháo Khoai" (1916), Jigokuhen (Ðịa Ngục Biến) " Bức bình phong tả cảnh ðịa ngục" (1918)...

Phạm vi ðề tài và không gian của Akutagawa dần dần nới rộng. Gesaku Zanmai "Hứng sáng tác" (1917), Kareno shô " Cành ðồng khô" lấy bối cảnh thời Edo (1918); Hyôkyônin no shi "Cái chết của một con chiên" (1918), Kirinutsohoroshônin-den (1919) "Truyện thánh Christopher" viết về thời ngoại quốc ðến truyền giáo; Butôkai (Vũ Ðạp Hội) "Tiệc Khiêu Vũ" (1920), Hina "Mấy con búp bê" (1923) nói về sự tiếp thu vãn minh Âu Tây thời Meiji. Ngoài ra còn có Kumo no Ito (Sợi Tõ Nhện), Toshishun " Cậu Ðỗ Tử Xuân" (1920) mýợn ðề tài Ấn Ðộ và Trung Quốc ðời Ðýờng.

Những tác phẩm vừa kể ðã chứng tỏ tài nãng ông nhý một nhà nghệ thuật nhýng bỗng nhiên, nãm Taishô thứ 9 (1920), nhân viết Aki (Thu), ông thoát ly lập trýờng "nghệ thuật vị nghệ thuật" và, sau giai ðoạn tiểu thuyết gọi là Yasukichi-mono (truyện với nhân vật chính tên là Yasukichi, có lẽ là chính tác giả), bắt ðầu býớc vào lãnh vực tiểu thuyết tự thuật (shi-shôsetsu hay watakushi-shôsetsu) với Daidôji Shinsuke no hansei (Ðại Ðạo Tự Tín Phù bán sinh) "Thời trẻ của chàng Daidoji Shinsuke"(1925). Cuối ngýời ta cho rằng một phần vì dao ðộng trýớc những biến ðộng xã hội dýới sức ép của cao trào vãn học vô sản, một phần sức khoẻ suy sụp do thần kinh suy nhýợc (có dính líu ðến bệnh ðiên của ngýời mẹ), ông ở trong một trạng thái bất an thýờng trực. Phải chãng vì thế mà ông ðã miêu tả trạng thái tinh thần của chính mình trong Shinkirô (Thẩn Khí Lâu) "Ảo Ảnh Cuộc Ðời" (1927) và Kappa (Hà Ðồng) "Xã hội thủy quái Kappa" (1927) và sau ðó, tự kết liễu ðời mình bằng ðộc dýợc.



Akutagawa : " Ðời ngýời không ðẹp bằng một câu thõ của Baudelaire ".

Cái chết của Akutagawa ðýợc xem nhý týợng trýng cho số phận của trí thức, ðã gây nhiều xúc ðộng cho ngýời ðýõng thời. Ông ðể lại di cảo Haguruma "Trong Guồng Máy", Aru aho no isshô "Truyện ðời một thằng ngốc". Một tác phẩm ông viết khoảng nãm 1923-1925 và ðýợc in ra sau khi ông mất (tháng 12/1927) nhan ðề Shujuu nokotoba[1] "Lời phát biểu của một ngýời hèn kém" có những nhận ðịnh nhý sau:

- Ðời ngýời:

Ðời ngýời giống nhý cái hộp diêm. Ðừng có dại mà dùng nó vào chuyện lớn. Dùng vào chuyện lớn là nguy hiểm.

Ðời ngýời giống nhý quyển sách thiếu nhiều trang. Khó thể gọi nó là quyển ðýợc. Nhýng nó lại là một quyển ðấy.

- Tý týởng nguy hiểm

Tý týởng nguy hiểm là những tý týởng ðýợc ðem ra áp dụng vào ðời thýờng.

B) Triết Lý Vãn Chýõng Và Bút Pháp Akutagawa

Hãy thử ðiểm qua các tác phẩm nổi tiếng của ông. Hana là ðoản thiên mýợn ý truyện nói về cái mũi dài quá khổ của một nhà sý, chép trong Uji Shuui. Sý Zenchi chùa Ike-no-O của Akutagawa khổ sở vì muốn làm cho mũi ngắn lại, giống nhý con ngýời ta khổ sở vì quá chú ý về mình trong khi những kẻ chung quanh lại vô tình có ác ý. Rashômon lấy cảm hứng từ Konjaku qua câu truyện một tên trộm khám phá ðống xác ngýời chết bỏ trên lầu cổng thành Rashômon. Triết lý của nó nằm ở chỗ con ngýời vì muốn sống còn nên phải nhúng tay vào ðiều ác, và chỉ khi nào làm một ðiều ác khác mới ngãn chặn ðýợc ðiều ác ðó. Nhân sinh quan của một con ngýời lúc ðó mới 24 tuổi nhý Akutagawa quả là quá ðậm màu sắc yếm thế. Trong ðoạn kết của Rashômon, tên ngýời ở sau khi trách mụ già ðã làm ðiều ác là nhổ tóc xác chết kết thành búi tóc giả ðem ði bán, lại lột quần áo mụ:

"- Vậy ta có lột quần áo mụ, mụ cũng ðừng có hận. Không lột mụ, ta cũng thành ma ðói"

Tên ngýời ở nhanh nhẹn lột hết quần áo mụ già. Thế rồi giữa khi mụ còn ðang ðeo cứng vào chân, hắn hung bạo ðá phốc mụ ta lên trên ðống xác chết. Từ chỗ hắn ðứng ðến cầu thang chỉ cách có nãm býớc. Tên ngýời ở ôm lấy mớ áo quần màu nâu vỏ dà, lật ðật xuống thang rồi mất hút vào bóng tối.

Trong Kappa (Hà ðồng), Akutagawa thác ngụ thế thái nhân tình của thời ðại ông vào xã hội của loài thủy quái Kappa. Tác phẩm phản ánh nỗi buồn và sự chán ghét cuộc sống của ông. Haguruma " Trong Guồng Máy" là một thế giới mà nhân vật chính nhìn thấy qua huyễn ảnh, còn "ðịa ngục hõn cả ðịa ngục ". Nó ðánh dấu những ngày tháng cuối cùng ông sống trong thác loạn thần kinh, có những câu khiến ðộc giả phải rùng mình :

Ðó là một kinh nghiệm mà cả ðời tôi chýa hề biết.Tôi hết sức cầm bút ðể viết tiếp nữa rồi.Tôi không thể sống mà chịu ðau khổ nhý thế nầy mãi. Có ai ðó chịu ðợi tôi ngủ mà bóp cổ giùm cho tôi chết ði không ?

Về sự "thất bại của lý trí", chính Akutagawa ðã nhận ðịnh nhý thế này trong Aru aho no isho (Truyện ðời một thằng ngốc):

"Hắn giýõng ðôi cánh nhân tạo ra, tung tãng bay býợn trong bầu trời. Cùng một lúc, bao nhiêu niềm vui nỗi buồn của ðời ngýời chan hòa ánh sáng của lý trí ðang hạ thấp xuống dýới tầm mắt hắn. Hắn tung những câu nói mỉa mai và nụ cýời chế nhạo trên các phố phýờng ðang thu nhỏ lại, bay vút lên vòm cao không thoáng gợn về hýớng mặt trời, dýờng nhý quên bẵng chuyện cái ngýời Hy Lạp [2]ngày xýa, vào lúc ðó, cũng mang ðôi cánh nhân tạo bị mặt trời thiêu cháy và rõi vùn vụt xuống biển mà chết."

Sau ðây là ðôi lời ông phát biểu trong thý tuyệt mệnh gửi cho Kume Masao, ngýời bạn thân và cũng là vãn hữu trong nhóm Trào Lýu Mới.

"Tôi chýa thấy ai viết ra một cách không che ðậy về tâm lý của một ngýời tự sát. Lý do có thể là ngýời sắp tự sát còn chút lòng tự trọng hoặc bản thân họ thấy tâm lý ngýời ở trong cảnh ngộ của mình không có gì hấp dẫn ðể mà tìm hiểu. Tuy vậy, trong lá thý cuối cùng tôi gửi cho cậu ðây, tôi muốn thuật lại thật rõ ràng tâm lý ấy, nhýng nếu bảo tôi không ðặc biệt cho cậu biết ðộng cõ nào ðã ðẩy tôi ðến chỗ tự sát thì cũng ðýợc. Régnier [3]trong một truyện ngắn của ông có lần miêu tả ngýời tự sát. Anh chàng vai chính trong truyện này cũng chẳng biết lý do tại sao anh ta muốn kết liễu ðời mình. Chắc khi cậu mở trang ba mục tin lặt vặt mấy tờ báo cũng nhận ra ðýợc là có biết bao nhiêu ðộng cõ có thể thúc ðẩy ngýời ta ðến chỗ tự sát, nào là cuộc sống khó khãn, bệnh hoạn dày vò hay ðau khổ tinh thần. Nhýng theo kinh nghiệm của tôi, tất cả những thứ ðó chỉ là một phần của ðộng cõ. Cùng lắm nó chỉ là những cái mốc ðánh dấu những chặn ðýờng ðýa ðến ðộng cõ ấy mà thôi. Có lẽ ngýời tự sát, giống nhý Régnier ðã miêu tả, không biết lý do gì ðýa anh ta ðến chỗ chết. Nó cũng giống nhý hành vi của ta vẫn thýờng xuất phát từ nhiều ðộng cõ phức tạp. Riêng trýờng hợp của tôi thì chỉ là nỗi lo âu mõ hồ. Làm nhý có một sự lo lắng bàng bạc về týõng lai. Cậu có thể không tin lời tôi nói vì không ai chung quanh ðã sống hoàn cảnh týõng tự của tôi suốt mýời nãm qua. Vì thế, dù cậu có coi lời của tôi ðây nhý tiếng hát tan vào cõn gió thoảng, tôi sẽ chẳng trách cậu ðâu."

(Trích dịch Thý gửi một ngýời bạn cũ - Aru kyuyuu e okuru shuki)



Cãn nhà ở Tabata (Tôkyô), nõi Akutagawa tự sát

Trong ðêm 23 tháng 7 nãm 1927, ông ðã bình tĩnh uống một lần hai loại thuốc ngủ trí mạng dù vợ ðã biết trýớc và canh phòng kỹ lýỡng. Thuốc ở ðâu ra, ông viết cho biết có một ngýời ðàn bà nào ðó mang ðến. Thế thôi! [4] Miyamoto Kenji bảo ông týợng trýng cho "sự thất trận của vãn chýõng tiểu tý sản (petit bourgeois)". Kobayashi Hideo, ngýợc lại, ca ngợi mỹ học của ông và ðổ cho ðịnh mệnh éo le[5].

Donald Keene [6] cũng nhý nhiều nhà bình luận thýờng nhấn mạnh về ảnh hýởng bệnh tật của bà mẹ ruột ðối với tâm tính ông. Một ngýời mẹ mặt xám xịt nhý thây ma, có thể suốt ngày ngồi không nói không rằng, lâu lâu lại lấy ống ðiếu cốc ðầu thằng bé con, chả bù với bà mẹ nuôi dịu dàng mà ông rất yêu quý. La Sinh Môn ðýợc ông coi nhý một trong những tác phẩm "lạc quan" nhất của mình mà ðã ðậm màu sắc chán ðời. Rashomon là cái cổng thành bề thế (nhýng sau lýng không có cái thành nào) giống nhý cái bản mặt (men) của vũ sĩ ðạo oai nghiêm nhýng trong ðó chất chứa nhiều tàn ác và giả dối ðã làm cho Akutagawa hoài nghi về giá trị của vãn hóa nói riêng và con ngýời nói chung. Trong La Sinh Môn, ngoài mýõi dòng ðầu ông mýợn ở "Truyện giờ ðã xýa," cảnh thành phố Kyôto trung cổ ðýợc ông phác họa theo Phýõng trýợng ký (Hôjôki) của Kamo no Chomei [7]. Truyện thẩm tra hiện tại bằng cách sử dụng tý liệu quá khứ là một nét ðặc biệt của vãn chýõng "truyện cũ viết lại" (cố sự tân biên) [8] của ông.

Sự hoài nghi, bi quan trong vãn ông thýờng ðýợc kèm theo cái tàn khốc trong lối miêu tả nhý khi ông viết về Kyôto của thế kỷ XII khi bị thiên tai tàn phá (trong La Sinh Môn hay Bọn ðạo tặc (Chuto) chẳng hạn), hay Nagasaki thế kỷ XVI chung quanh những cảnh cực hình thời cấm ðạo.

Ông ðã tìm thấy trong vũ sĩ ðạo, khuôn vàng thýớc ngọc của ngýời Nhật Bản có cái gì giả tạo vì ðầy kịch tính. Ngýời mẹ xé nát chiếc mùi - soa (trong Chiếc mùi soa) ðể ghìm không cho sự ðau khổ lộ ra ngýời ngoài biết, rốt cục cũng chỉ làm theo một phýõng pháp diễn xuất có cái tên là... vãn hóa vì nó ði ngýợc lại sự chân thành tự phát, vốn là bản tính ðích thực của con ngýời [9].

Ngoài cái bóng ðen của bà mẹ trùm lên suốt cuộc ðời, Akutagawa còn nhận ảnh hýởng lớn lao của nhà vãn Natsume Sôseki, một ngýời ông rất ái mộ. Chúng ta biết Sôseki là một nhà trí thức mang một tâm sự u uất, nhất là từ sau những nãm tháng du học London trở về. Chính Sôseki ðã nhận chân ðýợc tài nãng và khuyến khích ông cứ ðeo ðuổi nghề vãn cho dù lối viết của mình không ðýợc sự tán thýởng của ðộc giả chãng nữa. Tháng 12 nãm 1916, khi Sôseki mất, ông giữ ấn týợng sâu ðậm về nhà vãn bậc thầy này. Ngýời ta thấy ảnh hýởng của Sôseki với chủ ðề "sự ích kỷ của ngýời ðời" qua Cánh ðồng khô, trong ðó, ðám ðệ tử của thi hào Bashô họp lại chung quanh giýờng bệnh của thầy mà chỉ nghĩ những lợi lộc của chính bản thân họ một mai khi thầy không còn nữa. Nhà nghiên cứu ngýời Mỹ Donald Keene cũng nhắc cho ta là chủ ðề về lòng ích kỷ từng ðýợc khai triển bởi nhà vãn La Rochefoucauld, theo ðó "ngay cả lúc hành ðộng một cách cao thýợng, con ngýời cũng vâng theo một ðộng cõ: ðó là lòng ích kỷ của họ". Lòng ích kỷ còn thấy cả trong Sợi tõ nhện (Kumo no ito), 1918, khi tên cýớp Kandata dầu ðã ðýợc Ðức Phật cứu giúp thoát khỏi cảnh trầm luân hỏa ngục, ðã vì lòng ích kỷ mà ðánh mất dịp may cuối cùng của chính mình và biết bao ngýời khác.

Thái ðộ trí thức khô khan, lạnh lùng khi trực diện với nhân vật và sự tình trong truyện ngắn, ông ðã học hỏi ðýợc ở một ngýời ði trýớc khác: Mori Ôgai. Ít nhất ðây cũng là ý kiến của nhà phê bình Nakamura Shin.ichirô, ngýời cho rằng Ôgai ðã trao cho Akutagawa chìa khóa của sự thành công trong lĩnh vực nghệ thuật khi truyền thụ một cách gián tiếp lối viết tiểu thuyết lịch sử kiểu Tây phýõng, trong ðó, ngýời viết cần giữ một khoảng cách với nhân vật mình tạo ra. Từ ðó, Akutagawa chỉ sử dụng lịch sử nhý một bàn ðạp ðể giải thích nó theo quan ðiểm của cá nhân ông. Anh chàng Goi (ngũ vị), tên gọi theo chức quan hạng bét ở Kyôto thèm ãn cháo khoai phải lặn lội xa xôi, ðến khi có cháo trong tay thì lại chán không muốn ãn nữa, chẳng phải là một trýờng hợp cá biệt mà týợng trýng cho tính phổ quát (universality) con ngýời vào bất cứ thời ðại nào.

[Vĩnh Long]

Sau khi Akutagawa mất, cả hai cánh tả và hữu ðều gán cho ông nhãn hiệu nhý ông là ngýời của họ nhýng bản thân ông không bao giờ ðặt vấn ðề chính trị. Có lẽ vãn chýõng ông hàm chứa một sự mõ hồ ðể ai muốn hiểu sao thì hiểu nhý khi ông nói " núi Lý Sõn có thể nhìn từ nhiều góc cạnh khác nhau ". Hoặc giả trong ngýời ông tiềm ẩn một nỗi khổ tâm của một ngýời phải ðứng trýớc một lựa chọn có tính bức bách mà không tìm ðýợc lời giải thoả ðáng.



Trong thý phòng ở Tabata (Tôkyô, khoảng nãm 1925)

Khi xây dựng truyện dã sử, Akutagawa chuẩn bị chu ðáo nhý Gogol, từ cấu trúc ðến các tình tiết, tính toán kỹ lýỡng ðể có hiệu nãng tối ða. Ðiều này làm ông khác với Tanizaki ngýời hay lề mề, trật ðýờng rầy nhýng cũng lôi cuốn. Cũng nhý ðã từng thấy ở Edgar Poe, lối hành vãn kiểu Akutagwa là sự liên kết trí thông minh và chất thõ, một công trình nhào nặn sức mạnh của trí tuệ với cảm tính bén nhạy có ở nõi ông, biến truyện thành một tác phẩm chứa ðầy tình huống cực ðoan, nhuốm màu hài hýớc lẫn chua cay. Trong giai ðọan cuối ðời, khi thần kinh ông suy nhýợc và có thái ðộ buông thả với cuộc sống, vãn ông bắt ðầu vắng bóng những yếu tố trang trí ðể trở thành tinh ròng nhýng khô khan ði.

Suốt ðời, Akutagawa hết sức gắn bó với vãn chýõng. Thời trẻ , ông ðã từng từ chối nhiều chỗ dạy học tốt và ðóng cửa tạ khách ðể ðọc sách. Số lýợng tác phẩm của ông ðạt ðến mức kỷ lục so với cuộc sống ngắn ngủi của ông. Thế nhýng vãn chýõng cũng ðã tàn phá ông, nhất là trong giai ðoạn cuối, khi ông ðem cuộc ðời mình ðể khai thác nhý chủ ðề cho tác phẩm nhý trong " Trong Guồng Máy" hay " Truyện ðời một thằng ngốc ". Giống nhý lời ông ðã tâm sự với Itô Sei : "Ðó chỉ là một sự tự diệt. Nhý khi con rắn ãn chính cái ðuôi của nó ".

Trong những nãm tháng cuối cùng, ngòi bút của Akutagawa không còn ðem ðến cho ông những thành công buổi ðầu. Tuy loại tiểu thuyết tự truyện nhuốm màu sắc bệnh tâm thần (neurotic I novel) của ông dành ðýợc cho ông một chỗ ðứng riêng trên vãn ðàn nhýng ðã thấy xuất hiện Shiga Naoga, một cây bút viết truyện ngắn lỗi lạc khác và những nhà vãn vô sản của tạp chí Ngýời gieo giống (Tanemaku Hito). Ông tỏ ra hòa hoãn với cả Shiga lẫn nhóm Ngýời gieo giống. Tuy hãy còn chủ trýõng nghệ thuật trên hết và giữ bản chất hoài nghi của ngýời theo chủ nghĩa hý vô (nihilism) nhýng ông cũng ðã có vài tác phẩm phê bình chủ nghĩa tý bản và ðạo ðức truyền thống (nhý trong Kappa) cũng nhý quan tâm ðến cuộc sống khổ cực của nông dân (nhý trong Ikkai no tsuchi) hay mô tả thế giới ðen tối trong một gia ðình trýởng giả mà chủ nhân ðang nằm ðợi chết (Sõn trang Gengaku).

Tuy nhiên lúc ðó Akutagawa ðã mệt mỏi quá rồi. Trong Xã hội thủy quái Kappa, ông ðã mõ týởng ðýợc sống trong một thế giới "phi nhân gian" (non human world). Hình ảnh siêu thực của xứ sở loài thủy quái Kappa týõng tự nhý thế giới loài chim cánh cụt (penguin) trong tác phẩm của Anatole France, một tác giả Akutagawa yêu thích. Nó cũng có thể là nýớc ngýời tí hon mà Gulliver ðã ðến thãm hay nõi cô bé Alice lạc ðến. Tiếng là "quái" nhýng loài Kappa còn ðầy ðủ nhân tính hõn cả loài ngýời:

"Dần dần tôi bắt ðầu quen với ngôn ngữ của loài Kappa và nhân ðó, hiểu ðýợc phong tục tập quán của chúng. Trong ðó có tập quán lạ là những gì con ngýời chúng ta cho là trang nghiêm thì chúng lấy làm kỳ cục. Ngýợc lại những gì ta cho là kỳ cục thì chúng lấy làm trang nghiêm. Ví dụ ta bảo "chính nghĩa" hoặc "nhân ðạo" là những ðiều trang trọng thì khi nghe tới ðó, bọn Kappa ôm bụng mà cýời. Có nghĩa là quan niệm về sự khôi hài giữa ta và chúng hoàn toàn khác nhau. Khi tôi có dịp nói chuyện về hạn chế sinh ðẻ với một bác sĩ nhi khoa Kappa tên là Chak thì ông ta mở mồm há hốc rồi cýời sặc sụa thiều ðiều rõi cả kính gắn trên sống mũi. Dĩ nhiên tôi cáu sýờn nên mới cật vấn ông ta xem hạn chế sinh ðẻ thì kỳ cục ở chỗ nào. Lúc ðó tôi chýa giỏi tiếng Kappa cho lắm, chỉ hiểu câu trả lời của Chak ðại loại nhý thế này:

- Kỳ khôi ở chỗ chỉ giúp cha mẹ khỏe thân mà thôi. Thế là quá quắt chứ sao!

Ngýợc lại, dýới cái nhìn của loài ngýời chúng ta thì thật không có gì kỳ quái hõn là cảnh týợng sinh nở ở xứ Kappa. Sau ðó ít lâu, tôi có dịp ði ðến cãn nhà nhỏ của Bag ðể xem cảnh vợ ông ấy lâm bồn. Lúc Kappa sinh nở thì cũng giống nhý chúng mình vậy, nghĩa là có bác sĩ, bà ðỡ ðến giúp. Tuy nhiên lúc sanh thì ông bố lại châu mồm vào chỗ kín của bà vợ nhý ngýời ðang nói ðiện thoại, to giọng: " Thế con có muốn ra ðời hay không? Nghĩ cho kỹ rồi trả lời nhé! ". Bag vừa khom gối, hỏi ði hỏi lại nhiều lần nhý thế. Sau ðó thì ông ta lấy thuốc nýớc sát trùng ðể trên bàn mà súc miệng. Một chốc, coi bộ ðứa bé trong bụng vợ của Bag có vẻ do dự rồi thấy nó lí nhí trả lời:

- Con không muốn ra ðời làm gì. Nhất là ðể mang chứng bệnh tâm thần di truyền từ bố thì khổ lắm! Hõn nữa, giống Kappa sinh ra không biết ðể làm chi?

Bag nghe câu trả lời, bẻn lẻn ðýa tay lên gãi ðầu. Tức thời bà ðỡ ðứng chực sẵn bên ðã cầm ngay một ống thuỷ tinh ðút vào chỗ kín của bà vợ, nhý thể chích một thứ thuốc gì ðấy. Chỉ thấy bà ta thở phào một cái nhý trút ði gánh nặng, ðồng thời, cái bụng xìu xuống tựa quả bong bóng vừa thoát hết hõi ".

(Trích Xã hội thủy quái Kappa, ðoạn 4)

Nên nhớ Akutagawa viết Xã hội thủy quái Kappa nãm 1927 (và có thể trýớc ðó), lúc ðó Jean - Paul Sartre (1905 - 1980), ông tổ của thuyết hiện sinh thời hậu chiến, ngýời ðặt câu hỏi thời danh "sinh ra tôi sao không hỏi ý kiến tôi?" mới có hai mýõi hai tuổi.

Akutagawa có phải muốn từ giã cuộc ðời này ðể ði tìm một xứ lạ" nhý thế giới của loài thủy quái Kappa?



Một trong những bức ảnh cuối cùng


Masuko, ngýời ðàn bà ðáng lẽ chết chung

Cái chết bằng tự sát của ông có nhiều lý do, từ cảnh ngộ gia ðình ðến bệnh hoạn, chứ không riêng mỗi lý do tinh thần. Có ngýời còn cho những lý do tinh thần ông nêu ra chỉ là ðể "làm dáng, ðiểm trang cho cái chết". Thế nhýng, vãn chýõng ông tự buổi ðầu ðã nặng tính hoài nghi yếm thế. Sau khi Akutagawa mất, cả hai cánh tả và hữu ðều gán cho ông nhãn hiệu nhý là ngýời của họ nhýng bản thân ông không bao giờ ðặt vấn ðề chính trị. Có lẽ trong ông tiềm ẩn nỗi khổ tâm của một nhà nghệ sĩ "nhân bản", ðầy lòng yêu cuộc sống (yêu quá hóa hờn), phải ðứng trýớc một lựa chọn có tính bức bách mà không tìm ðýợc lời giải thỏa ðáng: nghệ thuật vị nghệ thuật hay nghệ thuật vị nhân sinh?

C) Tóm Tắt Những Chủ Ðề Trong Vãn Chýõng Akutagawa

Akutagawa Ryunosuke chào ðời trýớc ðây hõn một trãm nãm. Ông ðã ra ði gần tám mýõi nãm rồi nhýng thông ðiệp của ông vẫn còn tính hiện ðại vì nó ðề cập ðến những vấn ðề cõ bản của con ngýời. Những chủ ðề ðýợc nêu ra trong tác phẩm của ông có thể tóm lýợc dýới hình thức những nghi vấn mà ông ðặt ra nhý sau:

- Có một chân lý duy nhất hay không? Trong Bốn Bề Bờ Bụi, ngýời ta thấy con ngýời thýờng chỉ nắm một phần của sự thật mà ðinh ninh ðó là sự thật tuyệt ðối.Trong Kim Týớng Quân, hai dân tộc Nhật Bản và Ðại Hàn nhìn lịch sử (cuộc viễn chinh ðánh Triều Tiên của týờng Toyotomi Hideyoshi) theo hai cách trái ngýợc.

- Thiện và Ác khác nhau thế nào? Ðoản thiên La Sinh Môn cho thấy ðể diệt cái ác, có khi ngýời ta buộc phải làm một ðiều ác khác.

- Bản chất con ngýời tốt hay xấu, hoặc giả cái gọi là bản chất ðó chỉ là sản phẩm của hoàn cảnh? Trinh Tiết và Cái Mặt Nạ Hyottoko giúp ta nghiền ngẫm.

- Làm sao ðể thoả mãn một dục vọng nếu nó chỉ là một ảo vọng? Nỗi thèm ãn cùng cực một miếng Cháo Khoai của nhân vật chính ðã tan biến khi anh ta có cõ hội ãn ðýợc bữa cháo thừa mứa. Khi ðã thỏa mãn ðýợcdục vọng của mình rồi ý thức ðó chỉ là ảo vọng, ngýời samurai Morito trong Lòng Ðã Trót Yêu ðã qui y ðể trở thành thiền sý Mongaku.

- Con ngýời vị tha hay vị kỷ? Ngay một tình cảm cao thýợng có thể nào bắt nguồn từ lòng vị kỷ hay không? Sợi Tõ Nhện, Mùa Thu, Cục Ðất, Ảo Thuật, Cánh Ðồng Khô ... có liên quan gần xa với chủ ðề này.

- Tìm ở ðâu ðýợc cái ðẹp tuyệt ðối cũng nhý nỗi thống khổ ðịa ngục nếu không phải ở chính trong tâm khảm mình? Bức Họa Núi Thu và Ðịa Ngục Trýớc Mắt giúp ta dữ kiện tham khảo.

- Ðâu là những giá trị nhân bản thực sự? Chiếc Mùi Soa, Mấy Trái Quít, Kappa, cùng với chùm truyện ðãng tải trên tạp chí Akai Tori (Con Chim Ðỏ) nhý Ðỗ Tử Xuân, Con chó Bạch, Tu tiên, Sợi Tõ Nhện, Ảo Thuật... gói ghém tý týởng chủ ðạo của ông.

D) Thông ðiệp cho thế kỷ 21

Ở Nhật Bản, trong chýõng trình quốc vãn bậc trung học, dĩ nhiên các tác phẩm của Akutagawa ðýợc dùng trong sách giáo khoa. Thế nhýng ðiều mới mẻ gần ðây là hình ảnh của nhà vãn tiểu tý sản, bi quan, yếm thế, chủ trýõng vị nghệ thuật, bị cuộc ðời ðánh cho ðo ván ... mà ngýời ta thýờng gán cho ông từ trýớc ðến nay ðã ðýợc xét lại và một trào lýu nghiên cứu sâu rộng hõn về ông ðã mở màn.

Ngýời ta ðặt trọng tâm nhiều hõn ở tầm nhìn xa và mối quan tâm xã hội thấy trong tác phẩm của ông. Bên cạnh ðó, các nhà nghiên cứu cũng sử dụng những chứng từ làm tý liệu bổ sung ðể nhìn thấy qua ông một con ngýời thiết tha với cuộc ðời, lo âu, dằn vặt khổ sở, biết tranh ðấu bằng ngòi bút ðể làm tốt xã hội. Ông luôn luôn ðặt những câu hỏi cho dầu chính ông cũng không ðủ sức trả lời. Làm ra vẻ "xa lạ", "bay trên ðầu thời ðại" với cái nhìn giễu cợt nhýng thật ra, qua tác phẩm, ông ðã bộc lộ trực tiếp hay gián tiếp những mối ýu tý thời thế. Vãn chýõng Akutagawa không hề mang tính cách trà dý tửu hậu.

Thế kỷ 21 còn ði tìm lời giải ðáp cho những câu hỏi hóc búa mà trên tám mýõi nãm về trýớc, Akutagawa ðã dặt ra. Những câu hỏi nhý "sự tiếp thu cái mới có thể ðặt ra những vấn ðề nào?" mà ông ðã nêu ra trong Một Vụ Án Mạng Thời Mới, Ngýời Chồng Thời Mới, Mấy Con Búp Bê Cũ, TiệcKhiêu Vũ ... trong bối cảnh cuộc Minh Trị Duy Tân, xem ra vẫn có tính thời sự nóng bỏng ở nhiều quốc gia. Vấn ðề giải thích những sự kiện lịch sử một cách chủ quan dễ ðýa ðến xung ðột giữa dân chúng hai nýớc Nhật, Hàn trong Kim Týớng Quân chẳng hạn, hãy còn xảy ra hằng ngày ở mọi miền ðất trên thế giới. Ngýời nô bộc, khi chủ cho thôi việc, ðến býớc ðýờng cùng, một buổi chiều mýa ðuổi ðến dýới cổng La Sinh Môn, bị giằng co giữa chịu chết ðói và làm chuyện bất lýõng, cuối cùng ðã làm chuyện bất lýõng rồi mất hút trong bóng ðêm, không biết về ðâu.Cuộc sống trạnh canh cùng cực của xã hội ngày nay chắc chắn sẽ ðẻ ra nhiều con ngýời týõng tự.

[Vĩnh Long]

TIẾT II : SHIGA NAOYA (Chí Hạ, Trực Tai, 1883-1971)

A) Con Ngýời Và Tác Phẩm

Nếu Arishima là ngýời thuộc cánh tả, Musakôji hữu khuynh thì Shiga nằm giữa hai bên., ông ðại diện cho khuynh hýớng hiện thực (realism) trong nhóm Shirakaba.. Ông là một nhà vãn hiện ðại ðýợc ngýời trong nghề hâm mộ nhiều hõn cả . Ít nhất cũng có nãm sáu nhà vãn tự nhận là học trò ông và không biết bao nhiêu ngýời ðem vãn phong ông vào tác phẩm của họ. Vãn phong ðó là lối viết giản dị nhýng súc tích, mạnh mẽ, nhìn xuyên thấu sự vật nhýng thýờng ðể lại dý vị ngọt ngào.Trong những tác phẩm ðầu tay, ông sử dụng nhiều (nếu không nói là hầu nhý) những tình tiết ðời tý, do ðó, ảnh hýởng của ông ðối với các tác giả của dòng vãn học tự thuật (hay tự thú) rất to lớn. Nó còn quan trọng hõn ảnh hýởng của Shimazaki Tôson hay Tayama Katai, hai nhà vãn lớp trýớc, ðến họ nữa.

Shiga sinh nãm 1883 ở miền bắc nýớc Nhật, xuất thân từ giai cấp sĩ tộc (gia ðình gốc vũ sĩ) nhýng chuyển sang làm kỹ nghệ. Vì anh cả mất sớm, ông ðýợc ngýời ông ðem về nuôi nấng ðặc biệt. Ông cụ này ðã rèn cập ông với một nền giáo dục truyền thống và là ngýời Shiga kính trọng ðặc biệt. Nãm 1895, lúc 13 tuổi, mẹ mất, ông có bà mẹ kế. Khác ðời là ngýời này cũng thýõng ông cũng nhý ông rất thýõng bà. Ông có viết về chuyện tái hôn của cha mình trong thiên hồi ký Haha no Shi to Atarashii Haha "Cái Chết Của Má Tôi Và Bà Mẹ Mới" (1912).

Thời trẻ của ông ðýợc ðánh dấu bằng một số xung ðột với ngýời chung quanh.. Nãm 1900, mới 17 tuổi, ông ðã tiếp xúc nhà tý týởng Cõ Ðốc Giáo Uchimura Kanzô (Nội Thôn, Giám Tam) [10], rồi lại tách ra. Qua vụ mỏ ðồng Oshio [11] (Túc Vĩ), 1901, ông bất hòa với cả cha mình.Chính tình cảm tôn giáo ðã ðánh thức lýõng thức của ông, làm cho ông thông cảm với nỗi thống khổ của ngýời nghèo. Bị cha cấm không cho ði quan sát mỏ ðồng ðể thấy tận mắt thực tế (cha ông không muốn mất lòng chủ mỏ, một ngýời quen) ông cam chịu nhýng trong lòng không phục. Mối bất hòa giữa hai cha con sẽ là cảm hứng cho nhiều tác phẩm của ông.

Nãm 1907, ông ðột ngột tuyên bố với gia ðình sẽ kết hôn với cô tớ gái trong nhà và dĩ nhiên gặp sự chống ðối của những ngýời thân vì họ Shiga vốn tự hào về dòng dõi. Ông phải bỏ qua ý ðịnh ðó [12]. Từ lúc ấy, hố ngãn cách giữa ông và ngýời cha càng ngày càng sâu, nhất là từ khi Shiga bỏ ngang ðại học nãm 1908.

Tác phẩm ðầu tay của ông là Na no hana to musume "Cô Bé Và Hoa Cải Dầu"tuy in lần ðầu tiên vào nãm 1920 nhýng ðã dýợc viết từ lúc ông còn ði học. Câu chuyện nhẹ nhàng nhý trong truyện thần tiên này chịu ảnh hýởng lối viết của Andersen , tác giả ông yêu thích. Về sau ta sẽ thấy ông viết rất nhiều truyện ngắn về ðề tài ðộng vật (chó con, ếch nhái, chim cú, chim bách thiệt, gà nýớc, bồ câu rừng, chim uyên ýõng) và thực vật (hoa bạch ðằng, quả bầu).

Những ðoản thiên viết ra trong giai ðoạn ðầu ðời vãn của Shiga nhý Abashiri made (1910) "Tận miền Abashiri", Ôtsu Junkichi (Ðại Tân, Thuận Cát) (tên nhân vật) "Anh chàng Ôtsu Junkichi", Seigiha (Chính Nghĩa Phái) "Kẻ theo chính nghĩa" (1912) Seibê no Hyôtan "Những quả bầu khô của Seibê"(1913) là những tác phẩm hiện thực viết với bố cục hết sức vén khéo của ông lồng khung trong triết lý "hiếu ác" nghĩa là trong việc phán ðoán thiện ác, ở nõi ông, ðã sẳn có khuynh hýớng giải thích theo thuyết "tính ác" hõqn là "tính thiện".

"Tận miền Abashiri" tác giả kể lại trong một chuyến ði nghỉ mát ở Nikkô, cách Tôkyô và giờ tàu, ông gặp một thiếu phụ bận bịu với hai ðứa con nhỏ trên ðýờng ði về vùng Abashiri, tận Hokkaidô, cách ðó nguyên nãm ngày ðýờng.Hai ðứa con nhỏ (mà một ðứa lại ðầu óc không bình thýờng) quấy phá, khóc lóc...làm phiền ngýời trong toa và khiến mẹ chúng phát mệt. Tác giả týởng týợng về ngýời chồng của thiếu phụ (qua hình ảnh một bạn học cùng lớp của ông) có thể là một tù nhân ở nhà lao Abashiri, cũng nhý cuộc sống thiếu hạnh phúc và cảnh tiếp ðón không mấy vui thú khi nàng về tận miền Abashiri xa xôi kia.



Shiga Naoya thời trẻ, khoảng nãm 29 tuổi (1912)

Trong "Anh chàng Ôtsu Junkichi", một tác phẩm có màu sắc tự truyện, ðýợc xem là thành công vì ðã ðãng trên tạp chí Chuô Kôron, tờ báo có tiếng thời ấy. Trong thiên truyện này, ông trình bày một cách gián tiếp về quan hệ của mình với ngýời ông (Shiga Naomichi), ngýời thầy (Uchimura Kanzô).Nó là một trong ba thiên truyện có tính cách tự thuật, cùng với Wakai "Làm Lành" 1917) và Aru Otoko, Sono Ane No Shi "Một Ngýời Ðàn Ông Và Cái Chết Của Bà Chị Hắn" (1920).

Thời gian làm lành ðýợc với cha, ông ðã miêu tả mọi tình tiết liên quan ðến nó trong Wakai (Hòa giải) " Làm lành " (1917). Ðó cũng là týõqjng trýng cho sự làm lành giữa hai thế hệ Nhật Bản. Tác phẩm này ðã ảnh hýởng nhiều ðến lớp ngýời ðọc trẻ và cảnh týợng hai cha con ôm nhau khóc ðể quên hết hiềm khích cũ ðýợc Shiga kể lại rất sống ðộng.

Tuy nhiên, sau khi làm lành với cha, ông ðã ðánh mất sự cãng thẳng từng là ðiểm tựa tinh thần cho ông trong sáng tác bấy lâu nay và trở về với con ngýời và nhà vãn Ðông Phýõng chuộng hòa hợp ngay trong cách viết.

Những tác phẩm chủ yếu của Shiga còn có Kinosaki nite "Ở Kinosaki "(1917), Kozo no kamisama Ông trời của thằng nhóc (1920), Haiiro no tsuki "Vầng trãng xám tro" (1946). Âu Mỹ yêu chuộng các truyện ngắn Han no hanzai "Tội của Han" (1913), Seibei no hyôtan "Những quả bầu khô của Seibei" (1913), Takibi (Bếp Lửa).

"Ở Kinosaki" cũng nhý trong nhiều tác phẩm khác của Shiga Naoya, ngýời ta thấy tính tiểu thuyết hầu nhý không có vì nó vừa không có cốt truyện vừa kể lại "sự thực nhý nó là" mà thôi. Ðúng hõn, nó chỉ có công dụng của một mẩu chuyện dựa trên ðó ngýời ta trầm tý suy nghĩ về một vấn ðề gì. Trong truyện nói trên, Shiga tả lại cảnh ông ðến vùng suối nýớc nóng Kinosaki nghỉ dýỡng sức sau khi bị một tai nạn týởng ðã bỏ mạng. Ở Kinosaki, ông ðã có dịp chứng kiến nhiều cái chết: cái chết của một con ong trên mái nhà, một con chuột bị xiên, một con tắc kè mà ông ðã cầm hòn ðá ném cho chết. Những chi tiết nhỏ ðó giúp ông suy nghĩ về việc mình vừa thoát chết. Trong "Những quả bầu khô của Seibei", truyện chỉ vỏn vẹn một hai trang, ông nói về thú ðam mê chõi những quả bầu khô của chú bé Seibei. Seibei bị bố mắng nhiếc vì chỉ thích chõi trò nhảm nhí vô bổ, không chịu học. Qua ðó, ông muốn nói lên ðam mê nghệ thuật (Seibei thích chõi quả bầu, sau mê vẽ) thýờng bị cuộc ðời (cha và thầy giáo) coi là những trò nhảm nhí vô bổ trýớc khi có những tác phẩm sáng giá ðýợc nhìn nhận:



Ðam mê duy nhất của Seibei: những quả bầu khô

"Một lát sau, cha của Seibei ði làm về, biết ðýợc chuyện, lập tức túm lấy Seibei ðang ðứng cạnh bên, ðánh nhý mýa bấc. Seibei lúc ðó phải nghe những câu chữi nhý: "Mầy rồi chẳng ra cái thá nào ðâu!", "Những ðứa nhý mày phải cút ra khỏi nhà tao ngay!".

Cha của Seibei chợt thấy mấy quả bầu khô ðang treo trên cột. Ông ta bèn xách búa tạ ra ðập vỡ nát từng cái một. Seibei mặt tái không giọt máu, chỉ biết lặng thinh.

Còn ông giáo thì xem nhý quả bầu ông ta vừa tịch thu của Seibei nhý một vật gớm ghiếc phải vứt bỏ ði, mới tống khứ nó cho lão già giúp việc trong trýờng. Lão ðem quả bầu khô ðó về, treo lên cái cột trong cãn phòng nhỏ bé ám bồ hóng của mình.

Ðộ hai tháng sau, lão ta hõi túng tiền một tí bèn ðem quả bầu khô kia ra với ý ðịnh bán ðýợc bao nhiêu hay ðó. Lão xách nó ðến tiệm mua bán ðồ cổ ngoạn bên chòm xóm cho ngýời ta xem.

Ngýời bán ðồ cổ xãm xoi cái bầu một lúc xong, ðẩy nó trýớc mặt lão già, lạnh lùng nói:

-Chịu lấy nãm Yen thì tôi mua.

Lão giúp việc kinh ngạc. Nhýng vốn tinh ranh, lão làm mặt tỉnh bõ, trả lời:

-Nãm Yen làm sao ðýợc!

Anh chàng bán ðồ cổ tức tốc tãng giá lên mýời Yen nhýng lão già vẫn không ðồng ý.

Rốt cục họ ngã giá nãm mýõi Yen và anh chàng bán ðồ cổ làm chủ quả bầu. Lão già mừng rõn vì nhờ quả bầu mà ông giáo cho, lão ðýợc một món tiền ngang với bốn tháng lýõng. Thế nhýng trýớc mặt ông giáo và Seibei, lão làm ra vẻ mặt nhý chẳng có chuyện gì xãy ra. Thành thử quả bầu ðó về sau thế nào, chẳng ai biết ðýợc.

Có ðiều ngay cả lão già giúp việc tinh ranh kia cũng không thể týởng týợng nổi là anh chàng bán ðồ cổ ðã nhýợng quả bầu ðó cho một tay nhà giàu trong vùng với cái giá hời là sáu trãm Yen.

.....Bây giờ, Seibei say mê việc vẽ tranh.Lúc này thì cái lòng oán hận của cậu ðối với ông giáo hãy nỗi sợ hãi ðối với ngýời cha ðã ðang tâm dùng búa tạ chặt vỡ những quả bầu yêu quí của mình không còn nữa.

Thế nhýng, cha của Seibei lại sắp sửa mở miệng quát mắng con vì cái tội mê tranh.

(Trích "Những quả bầu của Seibei")

Hai tác phẩm "Ở Kinosaki "và "Những quả bầu khô của Seibei" nói trên có vẻ thiếu cốt truyện nhýng không có nghĩa là Shiga Naoya không dựng nổi một cốt truyện. "Tội Của Han", "Akanishi Akita" (tên ngýời, 1913), "Ông Trời Của Thằng Nhóc" ðều chứng tỏ ðýợc sự tài tình của ông trong việc dàn dựng một cốt truyện.. "Tội của Han" có bố cục của một truyện tâm lý lẫn trinh thám với kết luận khéo léo. Anh chàng ngýời Trung Quốc tên Han phóng dao biểu diễn trong một ðoàn xiếc, ðã ném dao chết ngýời vợ vốn là ngýời làm bia cho anh khi trình diễn. Trýớc tòa, mọi sự có thể ðã ðýợc xem nhý một tai nạn nghề nghiệp cho ðến khi ngýời ta phác giác ra rằng vợ Han ngoại tình và Han vốn ðã biết ðiều ðó.Vấn ðề ở ðây là có ai tin Han khi anh ta bảo rằng khi phóng dao, anh ta chỉ làm công việc của một ngýời trình diễn nhà nghề!

Tuy vậy, trong một số truyện, có khi ông pha trộn sự thực với mộng mị nhý trýờng hợp Ko wo Nusumu Hanashi "Truyện Trộm Con" (1914), một câu chuyện ghi lại thời ông sống ở thị trấn Onomichi vùng biển nội ðịa Nhật Bản. Truyện kể về một anh chàng cô ðộc, thèm con ðến nổi ði bắt cóc ðứa con của một bà mẹ trẻ nhýng sau khi ðem nó về nhà thì chỉ hứng toàn thứ bực mình, phải ðem ði trả lại. Kiểu viết này ít thành công hõn vì ông không kết nối ðýợc sự thật (khung cảnh cuộc sống ở Onomichi) với hý cấu (truyện trộm con)

[Vĩnh Long]

Trong cuộc ðời sáng tác phong phú của ông, Shiga còn ðýợc biết ðến với những truyện ngắn khác nhý Aru Ichipeeji "Một Trang Nào Ðó", Kurodiasu no Nikki "Nhật Ký Của Claudius", Yuki no Ensoku "Cuộc Du Ngoạn Trên Tuyết", Banshuu "Thu Muộn", Kuniko "Cô Kuniko", Yamahato "Bồ Câu Rừng", Asagao "Hoa Bìm"...Phần lớn ðều ðã ðýợc dịch ra ngoại ngữ.

Tuy nhiên, tác phẩm ðýợc xem nhý ðánh mốc vãn nghiệp Shiga Naoya là trýờng thiên tiểu thuyết Anya Kôro (Ám Dạ Hành Lộ) "Ði trong bóng tối" (1921-23). Truyện nầy ðã lấy nguồn cảm hứng từ Tokitô Kensaku (Thì Nhiệm, Khiêm Tác) (tên nhân vật), một tác phẩm cũng do ông viết có tính chất shi-shôsetsu (tiểu thuyết tự thuật) nói về sự hòa giải giữa cha và con. Tuy nhiên Shiga ðã gạt cái mô-típ sống thực ðó ra khỏi truyện và dùng hý cấu ðể khai triển nó thành một truyện dài. Ông ðã mất gần 20 nãm mới viết xong. Cốt truyện tóm tắt nhý sau:

Nhân vật chính Tokitô Kensaku mang một bí mật về nguồn gốc của mình; anh ta là ðứa con tý sinh do sự loạn luân giữa mẹ và ông nội.Phần ðầu miêu tả thời thanh niên sống không mục ðích của một ngýời mang một bí mật quá nặng nề.Ngýời anh của Kensaku tiết lộ cho anh ta biết anh là sản phẩm của tội lỗi nên sẽ không có cô gái nào chịu về làm dâu trong gia ðình nhý thế. Rốt cục, anh cũng tìm ra một ngýời ðàn bà chấp nhận thành vợ mình nhýng chýa xong, anh ta lại phải ðối ðầu với nghịch cảnh khác. Phần thứ hai nói về những lục ðục xãy ra giữa vợ chồng vì sự thiếu chung thủy của vợ ðã buông thả trong vòng tay một ngýời bạn anh. Anh không tỏ ra có phản ứng quyết liệt gì mà chỉ lẳng lặng ra ði. Một mình quyết chí bỏ lên ngọn Daisen thuộc tỉnh Tottori. Trên núi cao, anh ta ðã tìm ðýợc sự hòa hợp giữa mình với thiên nhiên.



Shiga Naoya thích ðýa súc vật vào tác phẩm

Shiga Naoya dẫn giải về cách viết của ông trong An-ya Kôro :

"Nhân vật chính Kensaku ðã làm những việc mà ngay tác giả, nếu gặp cùng cảnh ngộ thì sẽ hành ðộng theo lối ðó hay muốn hành ðộng theo lối ðó. Hoặc tác giả ðã từng xử sự y nhý vậy không chừng. Nói là hợp nhất cả ba lối cũng ðýợc.

Nhân vật nữ chỉ vì lầm lỡ trong giây phút mà phải ðau ðớn khổ sở nhýng tác giả xin nói thêm là ngoài sự ðau khổ của chính cô ta, lầm lỡ ấy cũng ðã làm ngýời khác ðau khổ biết bao nhiêu.

Ðiều tác giả muốn viết ra trong An-ya Kôro không phải là ðể khai triển những gì bên ngoài sự kiện mà là khai triển tình cảm và tâm lý bên trong các nhân vật dýới ảnh hýởng của các sự kiện ðó".

(theo Zoku -Sôsaku Yogi Lại bàn thêm về sáng tác, 1924).

Trong An-ya Kôro, có một sự không rõ ràng. Nhân vật chính Kensaku có thể là hý cấu, có thể chính là tác giả, nhiều khi ðộc giả khó lòng phân biệt. Hõn nữa, hình nhý Shiga chýa chuẩn bị kỷ lýỡng ðể chuyển nó từ hình thức truyện ngắn qua truyện dài. Nó giống nhý một emakimono nghĩa là cuộn tranh với nhiều bức gộp lại hay một truyện dài tập hợp từ nhiều truyện ngắn mà thành.Tuy nhiên, một ðiều không thể phủ nhận ðýợc là Shiga ðã dùng một vãn thể rất trong sáng, giản dị, và chính xác trong miêu tả. Toàn thể tác phẩm thể hiện thật ðầy ðủ phong cách của tác giả.

An-ya Kôro ðã trình bày Kensaku nhý một nhân vật mà ðời sống nội tâm chỉ dựa trên tự ngã (self), hoàn toàn ðộc lập với mọi giá trị xã hội nhý tôn giáo, triết lý và ý thức hệ. Ở ðiểm này, nhân vật của ông khác với con ngýời theo chủ nghĩa cá nhân (individualism) kiểu Natsume Sôseki. Sôseki luôn luôn bị chi phối bởi ðạo ðức Khổng Mạnh và vãn hóa Tây Phýõng mà ông hấp thụ. Shiga , theo Katô Shuuichi [13], là một sản phẩm thuần túy Nhật Bản mà ảnh hýởng triết lý Khổng giáo ðã xa xôi mõ hồ và vãn hóa Tây Phýõng chỉ thông qua ðôi ðiều học hỏi ðýợc ở kỹ thuật viết lách.



Bên cạnh Tanizaki Jun.ichirô (tay trái)?

Sau hết, Shiga Naoya ðã ðể lại những tập hồi ký vãn học mang tên Sôsaku Yodan "Sáng Tác Dý Ðàm" ðể giải thích về tác phẩm của ông. Quyển "Sáng Tác Dý Ðàm " này có tục biên và tục tục biên.

B) Vai trò của Shiga trong nhóm Shirakaba (Bạch Hoa)

Tháng 4 nãm 1910, một nhóm sinh viên từng học ở Ðại Học Gakushuuin (Học Tập Viện), trýờng dành riêng cho con nhà gia thế ðã họp nhau lại thành vãn ðoàn Shirakaba. Dù tính tình và lý týởng nghệ thuật của những ngýời trong nhóm có khác nhau nhýng họ ðều ðối ðầu với chủ nghĩa tự nhiên (Naturalism) và có cảm tình với chủ nghĩa nhân bản (Humanism) kiểu Tây Phýõng thông qua những nhà vãn nhà thõ nhý Tolstoy và Maeterlinck. Họ có cái gì giống nhý Tự Lực Vãn Ðoàn của Việt Nam vì thành viên của hai nhóm ðều cũng là những ngýời sinh trong gia ðình tý sản, có vãn hóa Tây Phýõng không những trong lãnh vực vãn chýõng mà còn trong những nghệ thuật khác, có tinh thần vị tha bác ái, có tham vọng làm tốt xã hội nhýng không chấp nhận những thay ðổi quá ðột ngột và ðão lộn.Giống nhau hõn nữa là cả hai nhóm ðều ðã thất bại trong những cố gắng của họ và bị nhận chìm bởi làn sóng ðang lên của vãn học vô sản thời ấy.

Họ chọn cái tên Shirakaba bởi vì nó là một loại cây týợng trýng cho sự trẻ trung týõi tắn và còn là biểu týợng của vãn chýõng Nga mà họ ðều ái mộ. Cả Natsume Sôseki và Akutagawa Ryuunosuke ðều tán thýởng công việc của nhóm. Hai anh em Arishima Takeo (Hữu Ðảo, Vũ Lang, 1878-1923) và Satomi Ton (Lý Kiến, Tốn, 1888-1983), Mushakoji Saneatsu (Vũ Giả Tiểu Lộ, Thực Ðốc, 1885-1976), Nagayo Yoshirô (Trýờng Dữ, Thiện Lang, 1888-1961)... là những nhân vật cốt cán của nhóm này bên cạnh Shiga Naoya.Shiga rất tận tụy với nhóm và việc ông cùng một ngýời bạn bỏ ngang Ðại Học là ðể có thời giờ ðóng góp trọn vẹn cho Shirakaba.



Với Mushakoji Saneatsu (tay trái), ngýời bạn thân thiết trong nhóm Shirakaba

Cũng nhý Nagayo Yoshirô, Shiga ðứng giữa Arishima (tả) và Mushakoji (hữu). Trong khi Mushakoji khắc khổ nhý một ngýời thanh giáo thì Shiga tỏ ra có khuynh hýớng hýởng thụ (hedonism). Có một vài ngýời trong nhóm sau chuyển hýớng về phía chủ nghĩa xã hội nhýng Shiga ði theo con ðýờng ngýợc lại họ. Chủ nghĩa nhân bản (hummanism) theo kiểu ông và Satomi Ton là tiến về chủ trýõng thực hiện hoài bão cá nhân (self-realization), không muốn výớng mắc với những ýu tý có tính cách xã hội.

Shiga là thành viên của nhóm ðýợc làng vãn kính nể nhất. Các nhà phê bình gọi ông là "ông thánh vãn chýõng", "ông thầy truyện ngắn". Trong khi ðó, tác phẩm của nhà vãn lớn cùng nhóm là Arishima Takeo bị hững hờ, một phần bởi vì không phù hợp với một Nhật Bản ðang ở trong cõn say của chủ nghĩa quốc túy những nãm 1930-40. Mãi về sau, Arishima mới tìm ðýợc lại chỗ ðứng của mình.

C) Vai trò của Shiga trong tý trào Shi-Shôsetsu (Tý Tiểu Thuyết)

Loại tiểu thuyết mang tên Shi-shôsetsu của Nhật Bản có lẽ ðã bắt nguồn từ một mạch nýớc ngầm là dòng tùy bút, nhật ký và vãn chýõng du hành ðã có mặt từ nhiều thế kỷ trýớc nhýng cuốn tiểu thuyết thời hiện ðại có màu sắc tự thuật của một Ich Roman "Tiểu Thuyết Nói Về Cái Tôi"sớm nhất có lẽ là Maihime "Nàng Vũ Công" của Mori Ôgai. Sau ðó mới ðến Michikusa "Cỏ Bên Ðýờng" của Natsume Sôseki, Futon "Tấm Nệm Giýờng" của Tayama Katai rồi Hakai "Xé Rào" của Shimazaki Tôson.

Ta biết rằng tiểu thuyết tự thuật sau ðó sẽ phân ra làm hai nhánh: nhánh theo chủ nghĩa tự nhiên ( với Kasai Kenzô, Makino Shin.ichi, Uno Kôji, Kamura Isota) [14] và một nhóm thứ hai chịu ảnh hýởng của Shiga có thể mệnh danh là nhóm "tiểu thuyết tâm trạng"(mental attitude novel) gồm bà Amino Kiku (Võng Dã, Cúc, 1900-78), các ông Takii Kosaku (Lũng Tỉnh, Hiếu Tác, 1894-1984), Ozaki Kazuo (Vĩ Kỳ, Nhất Hùng, 1899-1983) nếu chỉ kể những nhà vãn thuộc loại có tên tuổi. Ảnh hýởng của Shiga nhiều khi ra ngoài lãnh vực vãn chýõng mà tác ðộng cả vào cuộc sống của các ðệ tử. Trýờng phái tiểu thuyết tự thuật của Shiga nổi bật với những ðặc tính sau: một cốt truyện có nghiên cứu kỹ lýỡng, nhiều chi tiết có chất thõ, mang màu sắc khắc kỷ (stoic) và ðầy những tình huống cá nhân bất hạnh. Tuy nhiên, phải nhìn nhận là trong nhóm ðệ tử của ông, không ai ðạt ðýợc trình ðộ thýợng thừa trong bút pháp nhý thầy mình.


TIẾT III : AKUTAGAWA VÀ SHIGA



Shiga Naoya trong výờn nhà

Akutagawa và Shiga không ði lại với nhau nhiều. D. Keene kể lại theo lời của Shiga thì ông và Akutagawa chỉ gặp nhau có bảy lần trong thời gian bảy nãm họ quen biết nhau. Shiga cũng cho biết là Akutagawa hay ðọc truyện của ông nhýng ngýợc lại, ông không ðọc Akutagawa bao nhiêu. Shiga còn chống ðối một số thủ pháp của Akutagawa nhý việc ông ðể ngýời viết giữ lại một số chi tiết của câu chuyện mà không cho ðộc giả biết. Ví dụ trong Hôkyônin no Shi "Cái Chết Của Một Con Chiên", Akutagawa ðã ðợi ðến phút cuối cùng mới tiết lộ cho ðộc giả việc sý huynh Lorenzo chính ra là một phụ nữ giả trai.

Akutagawa ðặc biệt chú ý ðến tác phẩm của Shiga, từng viết cho một ngýời bạn vào nãm 1917: "Từ khi ðọc Wakai "Làm Lành", tôi chán không muốn viết tiểu thuyết nữa", có lẽ vì ông bị ấn týợng mạnh từ lối viết khác lạ của Shiga. Mikan "Mấy Trái Quýt"(1919) tả cảnh ðứa bé gái nghèo ði ra tỉnh kiếm ãn, từ trên toa tàu, ném mấy quả quít cho lũ em, cảnh týợng làm Akutagawa cảm ðộng nên ghi lại, ðã bị ảnh hýởng phong cách "tiểu thuyết có chất thõ" (poetic fiction) của Shiga. Truyện ngắn Torokko "Chiếc Xe Goòng" (1922) của Akutagawa nói về hai ðứa trẻ ðẩy một chiếc xe goòng trên ðýờng ray ði quá xa, lúc trời sập tối, phải chạy bãng bãng về nhà trong sợ hãi tột cùng, cũng có nội dung giống nhý truyện Manazuru (1920), trong ðó Shiga tả hai ðứa bé ði mùa quà ở thị trấn bên cạnh bị bóng tối bao vây trên con ðýờng về.

Chính "Chiếc Xe Goòng" cũng mở ðầu cho loạt bài viết của Akutagawa có tính cách tự truyện theo lối Shiga. Về các bài ấy phải kể ðến Yasukichi no Teichô kara "Trích Từ Sổ Tay Của Yasukichi" (1923), ghi lại những kỷ niệm lúc ông làm giáo sý Anh Vãn ở trýờng Hải Quân Yokosuka và Haruguma "Trong Guồng Máy"(1927). Trong Haguruma, tác phẩm cuối của mình, Akutagawa ðã nói về xúc ðộng làm ông phát khóc khi ðọc về sự xâu xé trong nội tâm nhân vật của An.ya Kôrô "Ði Trong Bóng Tối" của Shiga.

Akutagawa ði ðến chỗ ngýỡng mộ Shiga nhý lúc ông viết Bungeiteki na, amari ni bungeiteki na "Vãn nghệ, vãn nghệ quá ðỗi"(1927), cho rằng Shiga còn viết hay hõn cả Tolstoy và kính phục sự tự ý thức có tính cách một sĩ quân tử chính cống nõi Shiga, khác hẳn với con ngýời "bàng hệ" (epigonen) nhý ông, chỉ mô phỏng vì bị chủ nghĩa cá nhân kiểu Tây Phýõng thu hút.

Trong buổi vãn niên, với tình trạng sức khỏe suy sụp và thần kinh rối loạn, Akutagawa ðã chịu thế hạ phong ðối với Shiga dầu ông cũng tỏ ra cao thýợng khi tỏ lòng ngýỡng mộ "ðịch thủ". Nhân ðây, cũng nói thêm rằng Akutagawa hãy còn một ðịch thủ thứ hai, ðó là phong trào vãn học vô sản. Tuy vào thời ðiểm ðó, ông cũng bó tay trýớc khí thế ðang lên của phong trào này nhýng ðã kết luận trong một bài luận thuyết nhý sau:

"Ðiều duy nhất tôi ðặt hy vọng vào là tự do về mặt tinh thần, dù là vô sản hay tý sản, không bao giờ phải bị hũy diệt. Có nghĩa là ta phải nhìn thấy sự ích kỷ vừa là kẻ thù nhýng cũng là ngýời bạn. Nếu tất cả những ngýời vô sản ðều tốt và tý sản ðều xấu thì cuộc ðời thực là quá ðõn giản. Ðể ðýợc ðõn giản nhý thế thì cả làng vãn Nhật phải ðổi tên thành làng vãn chủ nghĩa tự nhiên".

Trong Puroteria Bungei no Kahi "Chấp nhận hay không vãn học vô sản? (1/1923)


Chú thích

[1] - Tập tùy bút gồm 250 ðoạn thật ngắn nói lên những nhận ðịnh cực kỳ ðộc ðáo của tác giả ðối với cuộc ðời, con ngýời, ðạo ðức, nghệ thuật và cả bản thân. Shuuju (ngýời thấp bé, dwarf) là ngýời mà tứ chi không phát dục kịp ngýời thýờng, ý khiêm xýng là hèn kém, dốt nát.

[2] - Thần thoại Hy Lạp về Icarus trong, ngýời gắn cánh bay lên mặt trời bị sáp nóng chảy và rõi xuống chết.

[3] - Henri de Régnier (1864 - 1936), nhà vãn Pháp phái týợng trýng sau chuyển qua phái tân cổ ðiển.Chết rất trẻ.

[4] - Ngýời ðàn bà ấy có thể là Hiramatsu Masuko (Bình Tùng, Tố Ma Tử), bạn thân từ hồi trung học của bà Fumi, vợ ông. Bà là ngýời có lúc ðã hẹn quyên sinh với ông ở Khách Sạn Ðế Quốc nhýng sau ðổi ý.

[5] - Có lẽ ngýời ta xem ðộng cõ tự sát của vãn nhân lúc nào cũng phức tạp hõn ngýời thýờng. Trýờng hợp Romain Gary (Pháp), Ernest Hemingway (Mỹ), Dazai, Arishima, Mishima và Kawabata (Nhật) ðã làm tốn nhiều mực.

[6] - Trong Dawn to the West.

[7] - Kamo no Chômei (Áp, Trýờng Minh, 1155? - 1216), ngýời thời Kamakura, cất am trong núi. Hojoki là một tác phẩm cổ ðiển của dòng vãn học ẩn sĩ.

[8] - Trong dòng vãn học này còn có Lỗ Tấn (Lu Xun, 1881 - 1936), một tên tuổi vĩ ðại khác.

[9] - Giáo sý Hasegawa trong "Chiếc mùi soa" thất vọng với Vũ Sĩ Ðạo rốt cuộc chỉ còn biết ðặt lòng tin vào "cái lồng ðèn Gifu bằng giấy phết có vẻ hình mấy cọng cỏ thu", týợng trýng ðõn sõ của tâm hồn Nhật Bản ðích thực, treo trýớc hiên nhà.

[10] - Uchimura Kanzô, 1861-1930, chủ trýõng theo ðạo Ki-Tô nhýng không cần có giáo hội. Chống chiến tranh Nhật-Nga. Nãm 1907, Shiga Naoya chia tay với Uchimura.

[11] - Chất ðộc mỏ ðồng Ashio ô nhiễm nýớc sông Watarase gây tai họa cho nông dân là một vụ án lớn nhất thời Meiji, nguyên ðõn nhờ cả thiên hoàng can thiệp. Giới trí thức Nhật Bản thời ðó rất xúc ðộng. Cha của Shiga ủng hộ tài phiệt Furukawa tức giới chủ, tranh luận với ông và do ðó, cha con ðã bất hòa trong một thời gian dài.

[12] - Về sau ông lập gia ðình với bà Sadako (Khang Tử), em họ của Mushakoji Saneatsu, một cô gái góa, lại bị gia ðình chống ðối nhýng họ sống rất hạnh phúc bên nhau.

[13] - Katô, Shuuichi, sðd, quyển 3, trang 206.

[14] - Xin tham khảo thêm bài số 21 về Nhóm Shirakaba và Tiểu Thuyết Tự Thuật.

Tý Liệu Tham Khảo:

1) Amino Kiku, Thuyết minh về Shiga Naoya, Nihon No Bungaku 22 "Quyển 22 của bộ Vãn Học Nhật Bản" , 1967, Chuô Kôron xuất bản lần thứ 14, Tôkyô, 1979.

2) Donald Keene, Dawn to the West, A History of Japanese Literature, Vol.3, Japanese Literature of the Modern Era, Fiction, Columbia University Press, 1998.

3) Ðinh Vãn Phýớc chủ biên, Trinh Tiết, Tuyển Tập Truyện Ngắn Akutagawa, Nhà xuất bản Alpha Books và Hội Nhà Vãn, Hà Nội, 2006.

4) Nguyễn Nam Trân, Akutagawa: Tám Mýõi Nãm Sau, Những Câu Hỏi Cũ Hãy Còn Mới, tiểu luận vãn học, Tôkyô 2006.