XỨ ĐÀNG TRONG

[Vĩnh Long]

KIẾN TRÚC CỔ CHAMPA
Nếu đã từng xuôi Bắc ngược Nam, chắc hẳn chúng ta không quên những ngôi tháp Chăm Pa cổ kính nằm rải rác trên dải đất miền Trung. Có tháp nằm chơ vơ trên đồi, có tháp ngay ven đường quốc lộ, có tháp lại ẩn mình trong thung lũng...



Thực ra, chúng luôn có một cụm, một tổng thể hoàn chỉnh phản ánh vũ trụ quan Ấn Độ giáo. Quan niệm cổ xưa đó cho rằng thế giới có hình vuông, xung quanh là núi và đại dương bao bọc, chính giữa là một trục xuyên đến mặt trời; chúng được thể hiện trong kiến trúc Ấn Độ giáo với khuôn viên vuông vắn, tường bao quanh xây cao, vuông góc với nhau tượng trưng cho núi. Các công trình trong tổng thể một nhóm đền tháp Chăm Pa thường được bố cục theo một đường trục chạy giữa với hướng chính của các công trình thường mở ở phía Đông - hướng của thần thánh, của sự sinh sôi, nảy nở. Về đại thể, có thể chia bố cục các nhóm đền tháp Chăm Pa theo hai dạng.

Loại bố cục bộ ba song hành (kiến trúc có 3 Kalan)
Tiêu biểu cho loại này là những quần thể tháp Chiên Đàn, Khương Mỹ (Quảng Nam), Dương Long, Hưng Thạnh (Bình Định), Hoà Lai (Ninh Thuận…). Quy hoạch quần thể dạng này có phần kiến trúc chủ thể gồm ba ngôi đền – tháp đứng song hàng theo trục Bắc – Nam, cùng quay mặt về hướng Đông. Tùy vị trí của mỗi tháp mà chúng được gọi là những Kalan Nam, Kalan giữa hay Kalan Bắc, tương ứng với ba vị thần được thờ là: Brahma, Siva và Visnu. Đặc điểm đó chứng tỏ, trong buổi đầu tiếp xúc với Ấn Độ giáo, Chăm Pa tôn sùng cả ba vị thần. Tuy nhiên, trong đời sống người Chăm khi đó cũng đã manh nha xuất hiện việc lựa chọn vị thần chủ Siva cho mình. Vì thế, tháp thờ Siva (Kalan giữa) thường có kích thước lớn hơn hai tháp kia. Ngoài kiến trúc chủ thể, vẫn có những kiến trúc phụ xung quanh như một tổng thể hoàn chỉnh đã nói ở trên nhưng hầu hết các kiến trúc phụ đó không được chú trọng nên độ bền không cao, đa phần bị huỷ hoại.
Loại bố cục có một tháp trung tâm (1 Kalan)
Tiêu biểu cho loại này là một loạt nhóm đền tháp trong khu thánh địa Mỹ Sơn (Quảng Nam), Poklong Garai (Ninh Thuận), Po Nagar (Khánh Hoà)… Tháp trung tâm là nơi thờ thần chủ Siva, cho thấy lúc này người Chăm đã lựa chọn song quốc giáo cho riêng mình - Siva giáo. Nếu tháp bà Po Nagar thờ bà mẹ xứ sở, Quốc mẫu của người Chăm dưới sự ảnh hưởng của Siva giáo cho thấy sự dung hội giữa tín ngưỡng bản địa với Ấn Độ giáo, thì ngược lại, tháp Yang Prong (Easup - Đắk Lắk) lại thờ thần Siva dưới dạng Mukhalinga, đã chứng minh mối quan hệ gần gũi giữa tộc người Chăm với những bộ lạc sống trên cao nguyên phía Tây…
Đặc điểm kiến trúc
Trừ một vài nhóm đền tháp, như tháp Bằng An (Điện Bàn - Quảng Nam), tháp Hưng Thạnh (thành phố Quy Nhơn - Bình Định) có đặc điểm kiến trúc mang phong cách Bắc Ấn, còn lại phần lớn các đền tháp Chăm hiện biết ở nước ta đều mang phong cách Nam Ấn. Trong loại bố cục này, kiến trúc chủ thể (Kalan) luôn được đặt ở trung tâm của bố cục với cửa mở hướng Đông. Phần kiến trúc phụ gồm các tháp phụ thờ thần thứ yếu và các nhà phụ vây xung quanh: tháp Hoả (Kosa grha), tháp Cổng (Gopura), Nhà khách thập phương (Mandapa), tháp Bia (Po Sha), tường bao… Mỗi một hạng mục công trình này đều có đặc điểm kiến trúc hay chức năng sử dụng riêng biệt... Tuy nhiên, hiện nay, đa phần các nhóm đền tháp này đã bị xuống cấp, sụp đổ, nhiều công trình phụ trợ chỉ còn lại phần nền móng.
Kalan: Nằm ở trung tâm của một nhóm đền tháp, có mặt bằng cơ bản hình vuông, bốn hướng có 4 cửa, nhưng chỉ có một cửa ra vào mở ra theo hướng chính, các hướng còn lại là cửa giả, xây nhô ra ngoài mặt tường. Một Kalan thường có 3 phần cơ bản hàm chứa ý nghĩa triết học rất sâu sắc: Phần đế tháp (Jagati) tượng trưng cho thế giới trần tục. Phần thân (Bhuwarloke) tượng trưng cho thế giới tâm linh, nơi con người đã tự thanh tịnh và gột rửa mọi bụi trần để đến gần tổ tiên hơn. Mái tháp (Swarloka) tượng trưng cho thế giới thần linh, thường có 3 tầng và một chóp bịt kín phần đỉnh tháp. Mỗi tầng đều mang đầy đủ đặc điểm kiến trúc của một thân tháp thờ với cửa giả, trụ áp tường, diềm mái… nhưng được giản lược và thu dần vào khi lên cao.
Trong lòng Kalan, chính giữa đặt một đài thờ đá, xung quanh là một lối đi hẹp có vẻ mang dáng dấp một đường chạy đàn trong kiến trúc Phật giáo... Đài thờ có khi là hình tượng của một vị thần nhưng phổ biến là bộ Linga – Yoni; gồm 3 phần: phần đế, phần bệ Yoni (có vòi luôn quay về hướng Bắc bởi theo triết lý Ấn Độ, hướng Bắc tượng trưng cho nước và cũng là hướng của thần Tài Lộc - Kuvera); phần trụ Linga (một biểu tượng chính của thần Siva). Một số đài thờ (tiêu biểu như đài thờ Mỹ Sơn E1) đã được chạm khắc rất sinh động, thể hiện sự tài hoa khéo léo của các nghệ nhân xưa; trên thân đài thờ là hoạt cảnh thể hiện đời sống của các tu sĩ Bà La Môn; họ đang trầm mặc dưới gốc cây, cầu nguyện, chơi nhạc, luyện thuốc, giảng đạo. Trên chiếc Linga đôi khi người ta có thể chạm mặt thần Siva hay vị vua mà họ tôn thờ (Mukkalinga), tiêu biểu như Linga ở tháp Poklong Garai (Ninh Thuận)
Tháp cổng Gopura: công trình này luôn nằm trên thân tường bao, phía trước Kalan và cũng có phần không gian nội thất gồm một phòng vuông nhưng hoàn toàn để trống, phần tiền sảnh ở hai nhánh Đông - Tây trở thành một hành lang hẹp và rất ngắn. Gopura cũng có vòm mái dật cấp nhỏ dần. Chiều cao chân tháp thay đổi tuỳ theo phần chân đó nằm bên trong hay bên ngoài tường bao chung của cả nhóm. Phần chân nằm phía bên ngoài tường bao thường lớn hơn phía bên trong, cũng có nghĩa mặt sân phía trong sẽ cao hơn mặt sân phía ngoài và tín đồ đến hành hương cúng thần sẽ được dẫn dắt theo chiều hướng lên cao dần. Thân và mái của Gopura có mô hình và cấu trúc như tháp thờ Kalan: cũng cửa giả, vòm cuốn, trụ ốp, cũng các tầng, diềm trang trí góc, các khung cửa và trụ đá… nhưng quy mô và kích thước thì nhỏ hơn.
Tháp hoả - Kosagrha: Kosagrha là tên gọi của một kiến trúc đặc biệt trong tổng thể một nhóm đền - tháp Chăm. Công trình này cũng được Việt hoá bằng nhiều tên gọi khác nhau: ngôi nhà Nam, ngôi nhà mái hình thuyền, tháp kho hay tháp hoả, tháp thờ thần hỏa (Ahni)... Kosagrha luôn nằm trong vòng tường bao, tại vị trí góc Đông Nam tường bao (cho nên với những nhóm đền tháp truyền thống, cửa luôn mở hướng Đông thì Kosagrha sẽ nằm trước Kalan còn với một số nhóm đền tháp đặc biệt thì công trình này nằm phía sau Kalan). Kiến trúc này có mặt bằng hình chữ nhật, nội thất rộng rãi, có tường ngăn chia thành 2 phòng. Cửa ra vào luôn được mở ra hướng Bắc (hướng thần Tài Lộc - Kuvera) nhưng thường lệch về phía Tây chứ không nằm ở chính giữa mặt tường. Mặt tường Đông - Tây trổ hai cửa sổ có chấn song con tiện bằng đá; mặt tường Nam được xây kín, trang trí bằng những trụ áp tường. Kosaghra chỉ có hai tầng: với mái cong hình thuyền úp vươn cao khiến nó dễ gây chú ý trong tổng thể cả nhóm. Phần chân đế được trang trí bằng các lá nhĩ nhỏ ở vị trí chuyển tiếp của các chân cột.
Trên các cửa sổ của Kosaghra cũng có vòm cuốn, bên trong được chạm khắc một đề tài nào đó. Tiêu biểu nhất là bức chạm cảnh hai con voi đấu vòi vào nhau trên vòm cửa bức tường Đông - Tây của Kosaghra Mỹ Sơn B5. Cặp voi này liên quan đến nữ thần Gajalaskmi. Theo tiếng Phạn thì Gaja là con voi còn Laskmi là vợ của Visnu và phải chăng trong giai đoạn này các đền tháp Chăm Pa cũng có liên quan tới việc thờ thần Visnu trong bức tranh hỗn dung tôn giáo của quốc gia này…

Nhà khách thập phương - Mandapa: Nằm trên đường đồng trục với Kalan và Gopura, Mandapa là nơi mọi người chuẩn bị những nghi thức tế tự trước khi vào hành lễ tại đền thờ chính. Mandapa là một kiến trúc có mặt bằng hình chữ nhật, với cạnh dài thường gấp nhiều lần cạnh ngắn, nội thất rộng, thoáng, hai cửa ra vào được mở ở hai hướng Đông - Tây. Trên mặt tường Bắc và Nam mở nhiều cửa sổ. Tất cả các Mandapa hiện còn đều không giữ được mái ngói, nhưng trên tường vẫn còn thấy được dấu vết của điểm đặt cấu kiện gỗ lợp mái ngói.
Phần lớn các Mandapa nằm ngoài tường bao nhưng nhiều khi do mặt bằng hạn chế, người ta đã xây ở giữa Kalan và Gopura (H2 - Mỹ Sơn, ở Poklong Garai.) Mandapa Po Nagar là một dạng khá đặc biệt với những hàng trụ gạch đỡ mái, không có tường bao và được xây ở một mặt bằng khác thấp hơn mặt bằng chung của cả nhóm.
Ngoài ra nhiều nhóm đền tháp còn có một số kiến trúc phụ trợ khác, như tháp Bia (Posah), tháp B6 (trong nhóm B - khu di tích Mỹ Sơn) chứa một bể cạn đựng nước Thánh tẩy; các tháp từ A2 đến A7 (trong nhóm A - khu di tích Mỹ Sơn) cùng với cửa chính A1 thờ các vị thần phương hướng.
Như vậy có thể thấy rằng trong quy hoạch tổng thể, sự đan cài giữa tư tưởng Ấn Độ giáo và tín ngưỡng bản địa lại cùng nhau tìm đến một giải pháp dung hoà ở hầu hết mọi khía cạnh: quy mô, bố cục, phương hướng, góc nhìn… Kiến trúc đền tháp Chăm Pa là nơi ghi nhận và thể hiện rõ nét những triết lý sâu đậm của nghệ thuật Ấn Độ giáo sau khi đã thẩm thấu qua bàn tay tài hoa của các nghệ nhân Chăm xưa.
Bên cạnh đặc điểm về kiến trúc, các thánh thần và điển tích Ấn Độ giáo đã trở thành nguồn đề tài phong phú cho các mảng chạm khắc, trang trí trên kiến trúc và đồ thờ phụng trong đền tháp Chăm Pa. Tuy nhiên, với lòng sùng kính, với tâm hồn và bàn tay tài hoa, những hình tượng gắn liền với kiến trúc, tôn giáo Ấn Độ đã được bản địa hoá để có được bố cục, đường nét, quy mô biểu cảm rất riêng biệt; đơn giản nhưng vẫn sinh động và giàu ý nghĩa.
Tạ Quốc Khánh

NÉT ĐẸP CỦA ĐIỆU MÚA DÂN GIAN CHĂMPA


Múa quạt




Các nghệ nhân Chăm đang chơi nhạc
Có dịp ghé thăm Tháp Bà, du khách còn được thưởng thức các điệu múa dân gian của người Chăm vẫn còn được lưu giữ cho tới ngày hôm nay.

Múa Chăm là một bộ phận quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của dân tộc Chăm. Múa gắn liền với các lễ hội như Rija Nưgar, Katê, Rija Praung... ở mỗi làng hay trên tháp. Đó là những dịp mà người Chăm thể hiện sự tưởng nhớ của mình đối với những người có công xây dựng đất nước, hay sự sùng bái một/một vài vị vua được thần hóa. Đi kèm với múa là những nhạc cụ dân tộc truyền thống như: trống Ginang, trốngBaranưng, Ceng (chiêng), kèn Xaranai, Grong (lục lạc), đàn Kanhi... Phổ biến hơn cả là bộ ba Ginang, Baranưng và Xaranai, trong đó chủ đạo vẫn là Ginang, vì chúng có âm mạnh mẽ, hùng hồn rất phù hợp trong dịp lễ hội, hơn thế nữa còn phản ánh được tính cách của người Chăm. Có thể phân múa Chăm làm 2 loại: Múa dân gian và múa cung đình.

I. Múa dân gian:

Tên gọi các điệu múa Chăm cũng là tên được đặt cho điệu trống Ginang. Có thể kể vài điệu múa tiêu biểu: Biyen, Tiaung (bắt chước dáng con công, trĩ), Patra (hoàng tử),Wah gaiy (chèo thuyền), Mưmơng, Mưrai,...

Các điệu múa luôn là tâm điểm và là “tiết mục” được trông chờ nhất trong lễ hội. Những hồi trống Ginang thu hút sự chú ý của mọi người về phía người nghệ sĩ múa. Tiếp sau đó là tiếng Xaranai, tiếng Baranưng cùng lời của Ong Mưdwơn hát các bài tụng ca tương ứng. Vũ công bước ra trình diễn: cái phẩy tay, phất quạt, quất roi hay cái chuyển gót chân, khi nhanh khi chậm, khi khoan thai nhẹ nhàng, khi thì hùng hồn mạnh mẽ theo nhịp của tiếng nhạc. Người xem như bị cuốn hút theo từng động tác của người nghệ sĩ. Rồi cả khán thính giả bị kích động bởi tiếng nhạc, điệu múa mà hô vang... “ahei” (hoan hô) cổ vũ.

Múa dân gian Chăm có các loại chính:

- Múa quạt (Tamia tadik): một hình thức múa dân gian lâu đời. Dụng cụ chính là chiếc quạt: xòe ra hay xếp lại cả cặp hoặc một xòe một xếp. Có thể múa cá nhân trong các ngày lễ hay múa tập thể trong những ngày lễ hội.

- Múa đội lu (Tamia đwa buk): xuất phát điểm là Múa đội Thong hala (cỗ bồng trầu) trong lễ dâng nước thánh trên tháp, sau đó nó được kết hợp với thao tác đội lu nước trong sinh hoạt ngày thường, thành loại hình múa này. Múa Đwa buk có nhiều biến thái đẹp mắt, nhưng thao tác đặc sắc hơn cả là các cô gái thả cả hai tay, khi thì đứng lúc lại ngồi hay nghiêng mình khá thoải mái trong biểu diễn.

- Múa khăn (Tamia tanhiak): người nghệ sĩ cầm khăn, dùng cổ tay hất khăn lên lúc khoan thai, nhẹ nhàng khi mạnh mẽ, dứt khoát, theo nhịp điệu của nhạc.

- Múa dao: điệu múa với dụng cụ là Carit, con dao có độ dài khoảng 40cm, hình xoắn ốc rất đẹp. Năm 60 trở về trước, điệu múa này còn tồn tại ở một dòng họ làng Caklaing (làng Mỹ Nghiệp, tỉnh Ninh Thuận), nay đã thất truyền.

- Múa roi và múa đạp lửa (Tamia jwak apwei): các điệu múa đã tồn tại từ lâu đời có tính khái quát cao. Nhịp điệu múa khỏe khoắn tượng trưng cho sự chiến đấu quyết vượt qua khó khăn, gian khổ.

- Múa chèo thuyền (theo điệu trống Wah gaiy): dụng cụ múa là cây chèo được thay bằng cây mía trong dịp lễ. Điệu múa này mô tả những động tác chèo thuyền trên biển, luôn đi kèm với bài tụng ca: Ppo Tang Ahauk.

- Múa âm dương: đây là tên chủng loại múa do nhà biên đạo Hải Liên đặt cho dạng múa phồn thực của Chăm, gọi là Tamia Klai Kluk, dạng múa này nay đã thất truyền, hiện chỉ còn lưu giữ tại làng Bính Nghĩa, tỉnh Ninh Thuận. Người múa là nam, với khúc gỗ được đẽo như hình dương vật, múa dẫn đường, sau đó là các cặp nam nữ khác, vừa vui nhộn vừa linh thánh.

Tất cả các điệu múa này vẫn còn tồn tại trong cộng đồng Chăm như một hình thái sinh hoạt lễ hội và theo thời gian, chúng được cách điệu để đưa lên sân khấu.

II. Múa cung đình:

Đây là tên được NSND Đặng Hùng đặt cho các điệu múa ông biên đạo và dàn dựng cho Đoàn ca múa Thuận Hải thời kì ông làm trưởng đoàn. Lấy cảm hứng từ các thao tác của những tác phẩm điêu khắc Champa xưa, ông “giải mã” chúng, rút tỉa tổng hợp được 8 thế tay và 4 thế chân, bên cạnh kết hợp với vài thao tác múa dân gian để thành Múa cung đình Chăm. Các tác phẩm tiêu biểu của Đặng Hùng: Khát vọng (1985), Ước mơ(1981) và Niềm tin (1989). Sau này, NSƯT Thu Vân trên cơ sở đó cũng có tác phẩm Huyền thoại Bhagavati. Các điệu múa này nhiều lần được biểu diễn ở nước ngoài. Bên cạnh vài phản ứng tiêu cực từ phía nhân dân Chăm, như cho các con em Chăm ăn mặc theo kiểu “Apsara” lên biểu diễn tại sân khấu thôn quê, gây phản cảm; còn thì các điệu múa mới mẻ nay đều nhận được sự tán thưởng xứng đáng.

Tóm lại, Múa Chăm là một bộ phận độc đáo trong di sản văn hóa Chăm. Thời gian qua, nó được bảo tồn và phát huy đứng mực, phần nào thỏa mãn được nhu cầu sáng tạo và thưởng thức nghệ thuật của quần chúng Chăm. Với sự say mê nghệ thuật và sự đầu tư nghiên cứu đúng mức, các điệu múa Chăm ngày càng được phát triển theo hướng lành mạnh. Các đoàn nghệ thuật múa hát trước đây vốn phải chật vật để duy trì sự tồn tại của mình đã tìm được con đường riêng để có thể đứng vững được trong thời đại kinh tế thị trường. Tuy nhiên, để phát huy hơn nữa kho tàng múa độc đáo này, chúng ta vẫn cần phải có những định hướng phù hợp để múa Chăm phát triển theo con đường riêng của nó, độc đáo và mang đậm sắc thái Chăm.
Người Chăm, còn gọi là người Chàm, người Chiêm Thành, người Chiêm, người Hời..., hiện cư ngụ chủ yếu tại Campuchia, Việt Nam, Malaysia, Thái Lan và Hoa Kỳ. Dân số tại Việt Nam theo điều tra dân số 1999 là 132.873 người; theo tài liệu của Ủy ban Dân tộc Chính phủ Việt Nam năm 2008 là khoảng hơn 145.000 người, xếp thứ 14 về số lượng trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

[Vĩnh Long]

ĐỀN THÁP CHAMPA

Đây là một trong số ít tộc người ở Việt Nam sở hữu khối tài sản văn hóa vật thể và phi vật thể nguyên vẹn, chi tiết còn tồn tại đan xen nhau. Nhờ vậy, người ta có thể chiêm ngưỡng, khám phá trong tâm trạng vừa ngưỡng mộ, vừa vui sướng vì được xem - nghe - thấy cùng lúc. Trong nhiều năm, cuối cùng tôi đã hoàn thành được phần nào ước nguyện đi hết những chặng đường núi, gió, cát, sóng để đến với nền văn hóa này.


Cánh cửa đầu tiên mở ra đón tôi đến với nền Văn hóa Chăm huyền thoại là Tháp Nhạn – ngọn tháp sừng sững, vời vợi trên đỉnh núi Nhạn. Với kiến trúc chóp vuông 4 tầng vững chắc, quay về hướng Đông – ngày đón gió biển, đêm nghe tiếng sông Ba rì rầm, Tháp Nhạn ghim một ấn tượng sâu sắc về sự bề thế, oai nghiêm vào lòng mỗi người đến với Phú Yên.

Bắt đầu từ công trình kiến trúc từ Thế kỷ 12 của Đồng bào Chăm vùng Châu Thổ sông Ba đó, tôi đã đi theo những con đường riêng, với những thời gian khác nhau để thỏa mãn niềm đam mê của mình.
Sau Tháp Nhạn, tôi đến Tháp Bà Ponagar – nơi thờ Thiên Y Thánh Mẫu Ana – nữ thần tối quan trọng trong tín ngưỡng Champa. Đây là hàng cột bình đài phía trước - kiến trúc đặc sắc của tháp bà Ponagar.

Tôi may mắn có mặt đúng dịp Tháp Bà đón đội ca múa nhạc Chăm Huệ Dương – Ninh Thuận tới biểu diễn. Lần đầu tiên được tận tai nghe những thanh âm truyền thống Chăm qua tiếng kèn Saranai réo rắt hòa với tiếng trống Ghi năng rộn ràng ngay dưới chân tháp cổ oai nghiêm. Tôi được tận mắt chiêm ngưỡng những điệu múa Vò, múa Gáo, múa Quạt sôi nổi của các thiếu nữ Chăm, hay tận tay chạm vào những vò, bình gốm đặc trưng cho văn hóa, mỹ nghệ dân tộc này.





Đi dọc một vòng văn hóa Chăm, nhất định phải chiêm ngưỡng khu di tích Mỹ Sơn nổi tiếng. Người ta không thể không choáng ngợp trước vẻ bề thế của hệ thống đền tháp giữa rừng núi này.
8. Hệ thống đền tháp Mỹ Sơn vốn là nơi các vương triều Champa cổ tiến hành cúng tế. Ở đây, có những ngôi tháp quy mô còn nguyên vẹn, những di vật nhuốm màu thời gian sau hơn chục thế kỷ, vẫn hiên ngang đứng đó, là biểu tượng cho nghệ thuật kiến trúc – điêu khắc Champa kiệt xuất.







Trên đường xuôi vào Ninh Thuận, chúng tôi ghé thăm cụm Hòa Lai – Ba Tháp - những kiến trúc tháp thành công nhất, đẹp nhất của Chăm Pa còn lại theo đánh giá của các nhà nghiên cứu.

Nổi tiếng nhất trong các tháp Chăm còn lại chính là tháp PoKlong Garai – cụm tháp hùng vĩ nhất còn tồn tại đến ngày nay ở tỉnh Ninh Thuận với 3 phần: Tháp Chính, Tháp Lửa và Tháp Cổng.


Đây là đường lên Tháp Chính : địa điểm tổ chức Lễ hội Kate – Lễ hội lớn, đặc sắc nhất của đồng bào Chăm mỗi ngày 1/7 lịch Chăm hàng năm.

Chiêm ngưỡng PokLong Garai.


Không chỉ được chiêm ngưỡng những di sản vật thể, tôi còn được những người Chăm hiền hòa, tốt bụng giới thiệu và chia sẻ những nét văn hóa đặc trưng khác. Tôi đã quàng chiếc khăn Mat'ra trứ danh thực sự, ngồi vào khung dệt thổ cẩm làng Irahani (Mỹ Nghiệp), đã tận tay gõ vào mặt trống Paranưng, nâng niu những vò gốm vừa ra lò ở Paley Hamu Trok (Bàu Trúc) – làng nghề cổ nhất Đông Nam Á.


Tôi đã đi xuyên những trảng cát trắng ven biển đến với ngôi làng Chăm còn nguyên những người phụ nữ mặc váy quàng khăn và những người đàn ông mặc xà rông cũng quấn khăn. Đã đến tận những ngôi làng Chăm đầu nguồn Sông Hậu ở Tân Châu – An Giang, nơi có những ngôi nhà gỗ sàn cao luôn sẵn sàng trước những trận lũ về.



Những thánh đường Đạo Hồi đẹp đẽ, uy nghiêm ở Châu Đốc – An Giang.


Kiến trúc mái vòm đặc trưng của Đạo Hồi cùng với màu trắng – màu sắc tôn kính, thiêng liêng trong văn hóa Chăm.

Nụ cười Chăm luôn dành cho tôi trên mỗi chặng đường của những con người da nâu hiền hòa sống cùng đền tháp, gió cát và sông nước... mà tôi hết sức yêu mến

[Can Tho]

www.panoramio.com/user/1643333/tags/VN.%20Thuathien%20-%20Hue?photo_page=9


HUE

Chùa - Linh Mụ - Pagoda


Huế Xưa 1967 - Photo by Jennife
www.panoramio.com/photo_explorer#view=photo&position=14552&with_photo_id=48448086&order=date_desc&user=1643333

Sông Hương / Chợ Đông Ba

Cửa - Thượng Tứ - Gate

Đài tưởng niệm chiến sĩ Trận Vong (Ngày Xưa -1929)

Đài tưởng niệm chiến sĩ trận vong tại Huế còn được gọi là Bia Quốc Học toạ lạc sát bờ nam sông Hương, trước mặt trường Quốc Học, công trình này, trước đây, được xây dựng để tưởng niệm những binh sĩ người Pháp và người Việt ở Trung kỳ đã bỏ mạng vì sự nghiệp giúp nước Pháp đánh Đức trong chiến tranh thế giới lần thứ nhất.
Theo Nghị định của toà Khâm sứ Trung kỳ, ký ngày 24 tháng 7 năm 1919, một hội đồng gồm 12 người, do viên Khâm sứ làm chủ tịch đã được thành lập để nghiên cứu đề ra các phương án, giải pháp, chọn địa điểm xây dựng...Và quyết định chọn khoảng đất trống bên bờ sông Hương, trước trường Quốc học với quan điểm được ghi rõ trong biên bản cuộc họp ngày 26 tháng 2 năm 1920: "Ngoài vấn đề kỷ niệm cần gìn giữ, tốt hơn nữa gợi được sự chủ ý của của các thế hệ trẻ về tình đoàn kết chặt chẽ của người Pháp và người bản xứ trong đại chiến và sự hy sinh chung cho của họ cho nền văn minh và tiến bộ...".
Việc tổ chức thi thiết kế diễn ra từ ngày 10 tháng 4 đến ngày 3 tháng 5 năm 1920. Có bốn đề án dự thi, hội đồng chọn đồ án của tác giả Tôn Thất Sa, giáo viên trường Bá công Huế, với giải thưởng là 80 đồng. Mặt sau của Đài, dấu tích tên một số nhân vật còn lại của tỉnh Thanh Hoá Dấu tích tên một số nhân vật còn lại của tỉnh Phú Yên, Khánh Hoà, Kon Tum
Đài được khởi công xây dựng ngày 12 tháng 5 năm 1920, kinh phí thi công đài tưởng niệm là gần 10.000 đồng, và hoàn thành ngày 18 tháng 9 cùng năm. Lễ khánh thành được tổ chức trọng thể vào ngày 23 tháng 9 năm 1920 với sự có mặt của có vua Khải Định, các quan chức người Pháp và người Việt tham dự.
Về kiến trúc, kiểu dáng của đài tưởng niệm, hội đồng xây dựng đã thảo luận cẩn trọng nhằm bảo đảm các yếu tố văn hoá truyền thống, hài hoà với môi trường, không gian kiến trúc của sông Hương, của Trường Quốc Học và các công trình kiến trúc đã có trong khu vực.
Theo ý kiến đề xuất của ông Nguyễn Đình Hoè, là thành viên của hội đồng, đài được xây dựng theo hình dáng là một bình phong lớn, có hai tầng, có mái che, xây trên nền hai bậc cấp, chính giữa có hình huy chương treo trên một cái kim khánh. Thân và bệ đài được trang trí theo các motip rồng, lân, chữ thọ (壽) cách điệu cùng đề tài khác như "mai, lan, cúc, trúc...Các hoạ tiết trang trí, kiến trúc, điêu khắc đều mang phong cách kiến trúc thời Nguyễn.
Trước đây, mặt trước thân đài có ghi tên 31 người Pháp và 78 người Việt ở Trung kỳ, sau này đã bị xoá, tuy nhiên đài vẫn được giữ lại vì nó thể hiện được nét đẹp truyền thống của kiến trúc Huế và hài hòa với cảnh quan của trường Quốc Học.

Viện cơ mật HUE



Là cơ quan tư vấn của nhà vua gồm bốn vị đại thần từ Tam Phẩm trở lên, là Đại Học Sĩ của các điện Đông Các, Văn Minh, Võ Hiển và Cần Chánh.
Thời vua Thành Thái có Thượng Thư Lục Bộ tham gia và viên Khâm Sứ Pháp làm chủ toạ.
Thời vua Duy Tân đổi thành phủ Phụ Chính.
...o0o...
Viện lúc đầu đặt ở nhà Tả Vu. Sau khi kinh đô thất thủ năm 1885 phải dời đi đến nhà của bộ Lễ, rồi bộ Binh, và cuối cùng là về chùa Giác Hoàng cùng với toà Giám Sát (của người Pháp) và Trực Phòng các bộ nên gọi là Tam Toà.
...o0o...
Hiện nay Tam Tòa nằm ở địa chỉ 23 Tống Duy Tân, thuộc hường Thuận Thành, ở góc Đông-Nam bên trong kinh thành Huế, hiện là trụ sở của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế.
...o0o...
Tam Tòa là một di tích gắn lền với bao thăng trầm của nhà Nguyễn với nhiều lần thay đổi tên, kiến trúc và vị trí, chức năng.
Cùng với Trường Quốc Tử Giám, lầu Tàng Thơ - hồ Ngọc Hải, hồ Tịnh Tâm , Viện Cơ Mật đã được Bộ Văn hóa - Thông tin công nhận xếp vào danh mục di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.
...o0o...
Viện Cơ Mật gắn liền với những sự kiện lịch sử đáng nhớ:
Năm 1738, Chúa Nguyễn Phúc Khoát đã chọn nơi này để xây dựng thủ phủ Phú Xuân sau đổi tên là Chính Dinh, từ năm 1754 - 1975 thì gọi là Đô Thành Phú Xuân . Sau đó bị quân Trịnh chiếm đóng (1775-1786), sau thành kinh đô của triều đại Tây Sơn (1786-1801).
Năm 1802, vua Gia Long lên ngôi, mở ra một vương triều mới. Phú Xuân cũng bị san bằng và khu vực Tam Tòa hiện nay được dùng để xây chỗ ở cho Hoàng tử Đảm (vua Minh Mạng về sau).
Năm 1816, khi hoàng tử Đảm chuyển về đông kinh thành, nơi đây thành nơi ở của Hoàng tử Nguyễn Phúc Chẩn (em vua Minh Mạng), sau là Nguyễn Phúc Thiện Khuê - con trai trưởng của Nguyễn Phúc Chẩn.
Năm Minh Mạng thứ 20 (1839), khu đất này được lấy lại để xây chùa Giác Hoàng. Nơi đây còn là tiềm để của vua Minh Mạng lúc còn nhỏ. Khi vua Minh Mạng chuyển qua ở dinh Thanh Hoà, dinh cũ để lại làm phủ đệ của ông hoàng Thiệu Hoá (Nguyễn Phước Chấn), con thứ 9 vua Gia Long.
Năm 1839 vua Minh Mạng lại cấp đất khác cho ông hoàng Thiệu Hoá, lấy khu tiềm để cũ của mình xây dựng chùa Giác Hoàng.
Năm Thiệu Trị 3 (1843) vua làm bài vịnh "Giác Hoàng phạn ngũ" ca tụng chùa là một trong 20 cảnh đẹp đất thần kinh.
Sau sự kiện 1885, pháo binh thực dân Pháp chiếm chùa Giác Hoàng làm doanh trại. Các tượng Phật, đồ thờ cúng chuyển qua chùa Diệu Đế.
Năm 1903, toàn bộ chùa Giác Hoàng bị Pháp san bằng để xây dựng Viện Cơ Mật. Viện Cơ Mật lúc bấy giờ chia làm 3 khu vực chính , khu nhà chính gọi là Viện Cơ Mật, dãy nhà trái là Bảo Tàng Kinh Tế, dãy nhà phải là văn phòng của Hội Lý người Pháp .
Từ 1955 đến 1975, hai dãy nhà hai bên trở thành văn phòng của các cơ quan tư pháp địa phương (tỉnh Thừa Thiên và thành phố Huế), còn tòa nhà chính (tức Viện Cơ Mật) được dùng làm nơi xét xử các vụ án từ sơ thẩm đến thượng thẩm.
Từ năm 1975 đến 1976, Ủy ban Quân quản trị Thiên Huế đóng và làm việc tại khu vực này.
Từ năm 1976 -1989, Tam Tòa trở thành trụ sở của Tỉnh ủy tỉnh Bình Trị Thiên, rồi Tỉnh ủy tỉnh Thừa Thiên Huế (1989 - 2000).
Tháng 10/2000 đến nay, Trung tâm bảo tàng di tích cố đô Huế quản lý di tích Viện Cơ Mật và Viện Cơ Mật trở thành văn phòng của Trung tâm bảo tàng di tích cố đô Huế. Hiện còn có giếng Thanh Phương và cổng tam quan của Viện Cơ Mật là dấu vết của chùa Giác Hoàng xưa.
...o0o...
Viện Cơ Mật phản ánh một thời kỳ của lịch sử, gắn liền với bao thịnh suy của nhà Nguyễn, dù bao nhiêu lần bị tàn phá, sự thay đổi về kiến trúc lẫn chức năng, nhiệm vụ nhưng Viện Cơ Mật vẫn còn đó. Dù là một trong 20 cảnh đẹp của đất thần kinh nhưng hiện nay chùa Giác Hoàng đã không tồn tại, nó chỉ còn tồn tại trong ký ức của dân cố đô.
Nguồn tổng hợp từ "Wikipedia"


Cửa Hiền Nhơn 1967

Cầu Thành Thái (1909)


Hải Vân Quan ( Ngày Xưa -1919/1926)



Chùa - Thiên Mụ - Pagoda
Chùa Thiên Mụ nằm trên đồi Hà Khê, xã Hương Long, Tp. Huế, tỉnh Thừa Thiên - Huế.
Chùa là một trong những kiến trúc tôn giáo cổ nhất và đẹp nhất ở Huế. Tên của ngôi chùa bắt nguồn từ một huyền thoại. Chuyện kể rằng, từ xa xưa, dân địa phương đêm đêm thường thấy một bà già mặc áo đỏ, quần lục xuất hiện trên ngọn đồi nơi chùa tọa lạc ngày nay và nói: rồi sẽ có chân chúa đến lập chùa ở đây để tụ khí cho bền long mạch. Khi nói xong, bà biến mất. Sau khi vào trấn Thuận Hoá, chúa Nguyễn Hoàng một lần đi qua, nghe kể chuyện đã cho xây chùa và đặt tên là Thiên Mụ Tự.
Năm 1601, chùa được xây dựng.
Năm 1665, chúa Nguyễn Phúc Tần cho trùng tu.
Năm 1710, chúa Nguyễn Phúc Chu cho đúc quả đại hồng chung cao 2,5m nặng 3.285kg.
Năm 1715, chúa lại cho xây dựng tấm bia cao 2,58m đặt trên lưng con rùa bằng cẩm thạch.
Vào thời Nguyễn, các vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Thành Thái đều cho trùng tu chùa.
Tháp Phước Duyên (ban đầu được đặt tên là tháp Từ Nhân) được vua Thiệu Trị cho xây vào năm 1844. Tháp hình bát giác cao 7 tầng (21m).
Ðiện Ðại Hùng là ngôi chính điện trong chùa, một công trình kiến trúc đồ sộ nguy nga. Trong điện, ngoài những tượng phật bằng đồng sáng chói còn treo một khánh đồng được đúc năm 1677 và một bức hoành phi bằng gỗ sơn son thếp vàng do tự tay chúa Nguyễn Phúc Chu đề tặng năm 1714. Hai bên chùa có nhà trai, nơi các sư tĩnh dưỡng và nhà khách để đón khách đến vãn cảnh chùa.
Trước các điện, quanh chùa là các vườn hoa cây cảnh xanh tươi, rực rỡ. Phía sau cùng là vườn thông tĩnh mịch, phong cảnh nên thơ. Chùa bị hư hỏng nặng năm 1943. Từ năm 1945, Hoà thượng Thích Ðôn Hậu đã tổ chức công cuộc đại trùng tu kéo dài hơn 30 năm.



Chợ - Đông Ba - Marche




Cầu Tràng Tiền bị sập - Mậu Thân - 1968



Nhà thờ Phủ Cam - Church


Cổng - Tam Toà - Gate (1907)


Đường - Gia Hội - Rue (1930)
Gia Hội nổi tiếng một thời là khu phố thương mại sầm uất mà phần lớn cư dân là người Hoa. Cho nên, bấy giờ, có thể xem đây là phố thị người Hoa ở Huế, giống như Chợ Lớn của thành phố Sài Gòn vậy. Trên một bản đồ Huế được vẽ vào khoảng đầu năm 1886, một tác giả người Pháp đã ghi rõ khu vực Gia Hội là "Ville marchande" ("Phố thương mại").


HỔ QUYỀN
Hổ Quyền (chữ Hán 虎圈), còn được đọc là Hổ Quyển hay Hổ Khuyên là một di tích trong quần thể di tích cố đô Huế, tọa lạc tại địa phận thôn Trường Đá, xã Thủy Biều, thành phố Huế, nơi đây là một chuồng nuôi hổ và là một đấu trường độc đáo mà có thể không hề có ở bất cứ nơi đâu trên thế giới. Dưới triều Nguyễn đây là đấu trường của những cuộc tử chiến giữa voi và hổ nhằm tế thần trong ngày hội và phục vụ nhu cầu giải trí tiêu khiển cho vua, quan lại và người dân.
Trước khi Hổ Quyền được xây dựng, những trận đấu giữa voi và hổ được tổ chức sớm nhất có tư liệu ghi chép lại là vào thời các chúa Nguyễn và được tổ chức ở đảo Dã Viên trên sông Hương. Vào năm 1750, chúa Nguyễn Phúc Khoát cùng với triều thần đi trên 12 chiếc thuyền đến hòn Dã Viên để xem một cuộc đấu "vô tiền khoáng hậu" giữa voi và hổ. Đây có lẽ là trận đấu khủng khiếp và đẫm máu nhất trong lịch sử vì từ lúc bắt đầu cho đến kết thúc, 40 con voi đã tàn sát 18 con hổ được thả ra để làm vật tế thần trong ngày hội.
Thời các vua Nguyễn, khi chưa có một đấu trường riêng để đảm bảo an toàn, những cuộc đấu giữa voi và hổ vẫn được tổ chức và được xem là những ngày hội lớn của triều đình và dân chúng. Giai đoạn đó, có những sự cố xảy ra như dưới thời vua Gia Long, trong một trận đấu được tổ chức ở trước Kinh Thành, một con hổ đã nhảy lên tát người quản tượng rơi xuống đất và ông đã bị chính con voi do mình huấn luyện dẫm chết. Thời Minh Mạng, nhân ngày lễ Tứ Tuần Đại Khánh (năm 1829), vua ngự thuyền rồng xem một trận đấu giữa voi và hổ ở bên bờ Bắc sông Hương. Trong khi giao đấu, hổ đã lao ra và bơi về phía thuyền rồng. Vua Minh Mạng kịp dùng con sào đẩy lùi được con hổ và nhờ vậy, quan quân mới kịp chèo thuyền đến giết chết hổ giữa dòng sông cứu vua kịp thời.
Do những sự cố này, năm Minh Mạng thứ 11 (1830), vua đã chọn vùng đất ở thôn Trường Đá, làng Nguyệt Biều, nằm về phía Tây Kinh Thành để xây dựng một đấu trường kiên cố nhằm tổ chức những cuộc đấu nói trên được an toàn.
Hổ Quyền là một đấu trường lộ thiên có dáng hình vành khăn. Vòng thành trong cao 5,80m; vòng thành ngoài 4,75m. Thành ngoài nghiêng tạo kiểu chân đế; chu vi tường ngoài là 140m, đường kính lòng chảo là 44m. Khán đài vua ngồi quay mặt về hướng đông nam của đấu trường, được xây cao hơn so với các vị trí xung quanh. Bên trái khán đài là hệ thống bậc cấp đi lên gồm 24 cấp dành cho vua và đình thần. Bên phải khán đài có một hệ thống bậc cấp khác xây tương tự dành cho các quan, binh lính và thân hào nhân sĩ. Mặt trong cao hơn mặt ngoài, dày trung bình 4,50m. Đối diện với khán đài có 5 cái chuồng nhốt hổ, sân đấu là một thảm cỏ hình tròn.
Ngoài thành có một cửa cao 8 thước 7 tấc, rộng 4 thước 5 tấc có hai cánh cửa bằng gỗ mà đế làm bằng phiến đá thanh, trên cửa có ghi chữ "Hổ Quyền", voi được đưa vào sân dấu bằng lối cửa này. Vòng tường thành bên ngoài cách khoảng có hệ thống thoát nước với hoa văn hình mặt hổ, có tất cả là 2 lối dẫn lên khán đài bằng các bậc đá, một lối dành riêng cho vua và quốc thích đại thần, một lối dành cho dành cho quan chức và binh lính.
Việc tổ chức các cuộc đấu giữa voi và hổ ban đầu có mục đích rèn luyện tính chiến đấu cho voi, về sau như là một loại hình giải trí tiêu khiển. Trong ngày thi đấu, dân chúng và hương chức quanh vùng đặt hương án, lễ vật trên đoạn đường vua đi qua. Đấu trường được trang trí bởi nghi trượng, cờ, lọng. Có một đội lính mặc áo đỏ đội nón sơn, cầm khí giới nghiêm trang cung kính đứng hai bên đường từ đấu trường đến bến sông.
Đúng giờ Ngọ, vua ngự thuyền rồng từ Nghênh Lương Đình, dọc theo sông Hương để lên bến Long Thọ. Vua lên kiệu che bốn lọng và bốn tàn vàng, đi trước là Ngự lâm quân, Thị vệ cầm cờ Tam tài, cờ Ngũ hành, cờ Nhị thập bát tú, gươm tuốt trần; tiếp theo là đội nhạc cung đình.
Dưới triều Nguyễn, những trận tử chiến giữa voi và hổ thông thường mỗi năm tổ chức một lần. Trước mỗi trận đấu, hổ đều bị cắt nanh, bẻ vuốt, cho nên voi luôn giết chết và chà nát hổ.
Trận đấu cuối cùng được ghi nhận dưới triều Nguyễn, do vua Nguyễn là người tổ chức, cũng là người điều khiển, vừa là khán giả rất nhiệt tình cổ vũ cho trận đấu được tổ chức vào năm 1904 dưới triều vua Thành Thái. Đây cũng là một trận đấu hấp dẫn, đầy kịch tính được nhiều người đương thời chứng kiến và mô tả kỹ. Theo bài Hổ Quyền trong cuốn "Quần thể di tích Huế", tác giả Phan Thuận An, NXB Trẻ 2007, trang 293-299, đề cập: Voi cái bước vào đấu trường có vẻ hiên ngang, đi qua đi lại trước mặt cọp không một chút sợ hãi, vua Thành Thái khen: "con này can đảm lắm". Nhưng bỗng chốc, cọp nhảy lên trán voi, voi hất mạnh, cọp rơi xuống. Cọp lại nhảy lên bấu vào chỗ cũ. Voi tức giận, rống lên, vụt chạy đến dùng đầu đẩy mạnh cọp vào thành đấu trường, dùng sức mạnh ngàn cân vừa húc, vừa ép thật sát. Khi voi ngẩng đầu lên, cọp té xuống đất, voi dùng chân chà cọp đến chết...
vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%95_Quy%E1%BB%81n


Hiển Lâm Các nằm trong khuôn viên Thế Miếu



Lăng Gia Long - còn gọi là Thiên Thọ Lăng , Lăng Gia Long thực ra là một quần thể nhiều lăng tẩm trong hoàng quyến. Toàn bộ khu lăng này là một quần sơn với 42 đồi, núi lớn nhỏ, trong đó có Đại Thiên Thọ là ngọn núi lớn nhất được chọn làm tiền án của lăng và là tên gọi của cả quần sơn này.
Lăng bắt đầu được xây dựng từ năm 1814 và đến năm 1820 mới hoàn tất. Từ bờ sông Hương đi vào lăng có con đường rộng hai bên trồng thông và sầu đông cao vút, xanh um, tạo ra một không khí trong mát, tĩnh mịch. Hai cột trụ biểu uy nghi nằm ở ngoài cùng báo hiệu khu vực lăng.
Với chu vi lên đến 11.234,40 m; Thiên Thọ Lăng gồm những lăng sau:
Lăng Quang Hưng của bà Thái Tông Hiếu Triết Hoàng hậu, vợ thứ hai của Chúa Hiền Nguyễn Phúc Tần (1620-1687). Lăng Vĩnh Mậu của bà Anh Tông Hiếu Nghĩa Hoàng hậu, vợ Chúa Nghĩa Nguyễn Phúc Trăn (1650-1725). Lăng Trường Phong của Túc Tông Hiếu Ninh Hoàng đế Nguyễn Phúc Chú (1697-1738). Lăng Thoại Thánh của bà Hưng Tổ Hiếu Khương Hoàng hậu (1738-1811), vợ thứ hai của Nguyễn Phúc Côn (Luân) và là thân mẫu của vua Gia Long. Lăng Hoàng Cô của Thái Trưởng Công chúa Long Thành, chị ruột vua Gia Long. Lăng Thiên Thọ của vua Gia Long và vợ ông. Lăng Thiên Thọ Hữu của bà Thuận Thiên Cao Hoàng hậu, vợ thứ hai của vua Gia Long, mẹ vua Minh Mạng. Toàn bộ khu lăng là một quần sơn với 42 đồi núi lớn nhỏ có tên gọi riêng, trong đó Ðại Thiên Thọ là ngọn lớn nhất. Lăng tẩm nhà vua nằm trên một quả đồi bằng phẳng rộng lớn. Trước có ngọn Ðại Thiên Thọ án ngữ, sau có 7 ngọn núi làm hậu chẩm, bên trái và bên phải có 14 ngọn núi là tả thanh long và hữu bạch hổ. Tổng thể lăng chia làm 3 khu vực:
Phần chính giữa là khu lăng mộ của vua và bà Thừa Thiên Cao Hoàng hậu. Qua khỏi sân chầu với các hàng tượng đá uy nghiêm và 7 cấp sân tế là Bửu Thành ở đỉnh đồi. Bên phải khu lăng là khu vực tẩm điện với điện Minh Thành thờ Hoàng đế và Hoàng hậu thứ nhất Bên trái khu lăng là Bi Ðình, nay chỉ còn một tấm bia lớn ghi bài văn bia Thánh đức thần công của vua Minh Mạng ca ngợi vua cha, được chạm khắc tinh tế và sắc sảo. Lăng Gia Long là một bức tranh tuyệt tác về sự phối trí giữa thiên nhiên và kiến trúc. Vị vua đầu tiên của nhà Nguyễn yên nghỉ trong một không gian tĩnh lặng và đầy chất thơ.
Khu Lăng Tẩm Lăng tẩm nhà vua nằm trên một quả đồi bằng phẳng rộng lớn. Trước có ngọn Đại Thiên Thọ án ngữ, sau có 7 ngọn núi làm hậu chẩm. Bên trái và bên phải, mỗi bên có 14 ngọn núi là “Tả thanh long” và “Hữu bạch hổ”. Tổng thể lăng chia làm 3 khu vực:
Khu Lăng Mộ Phần chính giữa là khu lăng mộ của vua và bà Thừa Thiên Cao Hoàng hậu. Qua khỏi sân chầu với các hàng tượng đá uy nghiêm và 7 cấp sân tế là Bửu Thành ở đỉnh đồi. Bên trong Bửu Thành có hai ngôi mộ đá, dạng thạch thất, được song táng theo quan niệm “Càn Khôn hiệp đức” - một hình ảnh đẹp của hạnh phúc và thủy chung.
Bên phải khu lăng là khu vực tẩm điện với điện Minh Thành là trung tâm. Điện Minh Thành được dùng để thờ Hoàng đế và Hoàng hậu thứ nhất. Minh Thành nghĩa là “sự hoàn thiện rực rỡ”. Cũng có một cách giải thích khác là “hoàn thành vào ngày mai”, bởi người ta cho rằng: “Sườn của điện này chưa có sơn son thếp vàng và chạm khắc còn đơn giản” (theo L. Cadière). Bên trong điện Minh Thành, ngày trước có thờ nhiều kỷ vật gắn bó với cuộc đời chinh chiến của vua Gia Long như cân đai, mũ, yên ngựa.
Khu Bi Đình Bên trái khu lăng là Bi Đình, nay chỉ còn một tấm bia lớn ghi bài văn bia “Thánh đức thần công” của vua Minh Mạng ca ngợi vua cha, được chạm khắc tinh tế và sắc sảo.
Lăng lận cận Men theo các lối đi giữa những đám cỏ và hoa rừng, du khách thả bước dưới bóng thông tươi mát để sang thăm các lăng phụ cận. Đáng lưu ý nhất là lăng Thiên Thọ Hữu của bà Thuận Thiên Cao Hoàng hậu, nằm trong một vị thế u tịch mà sâu lắng. Điện Gia Thành ở đó cũng là một công trình kiến trúc được xây dựng theo mô thức của điện Minh Thành, dùng để thờ người phụ nữ đã sinh ra vị vua có tài nhất của triều Nguyễn - vua Minh Mạng.
Toàn bộ khu lăng này là một quần sơn với 42 đồi núi lớn nhỏ có tên gọi riêng, trong đó Đại Thiên Thọ là ngọn lớn nhất được chọn làm tiền án của lăng và được dùng để gọi tên chung cho cả quần sơn này: Thiên Thọ Sơn. Tất cả đều được quy hoạch trong khu vực quan phòng rộng hơn 28 km2, tạo thành một cảnh quan hùng tráng chạy dài từ chân dãy Trường Sơn đến bờ Tả Trạch - một hợp lưu của Hương Giang. Đích thân vua Gia Long đã thám sát, duyệt định vị trí, quy hoạch và chỉ đạo công tác thiết kế cũng như giám sát tiến độ thi công. Sử cũ cho hay, thầy Địa lý Lê Duy Thanh (con trai nhà bác học Lê Quý Đôn) là người tìm được thế đất này, nơi mà theo ông “đã tập trung được mọi ảnh hưởng tốt lành tỏa ra từ nhiều núi đồi bao quanh”, nơi mà “ảnh hưởng tốt lành sẽ còn mãi mãi trong suốt 10 ngàn năm” (theo L. Cadière).
Cũng vì quá sâu sắc với công trình xây cất “ngôi nhà vĩnh cửu” của mình mà có lần suýt nữa, Gia Long đã thiệt mạng trong một tai nạn ở công trường. Một trận gió làm sập ngôi nhà mà vua đang trú ngụ, vua Gia Long tuy đã ẩn trong một cái hố nhưng vẫn bị thương ở trán, mí mắt và bị dập chân do một thanh xà rơi trúng. Hai hoàng tử thứ bảy và thứ tám là Tấn và Phổ bị trọng thương, nhiều người khác bị chết. Gia Long không trừng phạt các quan lại thi công, ngược lại đã cấp thuốc men để chạy chữa cho họ, cấp phát 500 quan tiền và 500 tiêu chuẩn gạo cho dân làng Định Môn, gần nơi xây dựng lăng.
Lăng Gia Long là một bức tranh trác tuyệt về sự phối trí giữa thiên nhiên và kiến trúc, trong đó, thiên nhiên là yếu tố chính tạo nên nét hùng vĩ của cảnh quan. Đến thăm lăng, du khách được thả mình trong một không gian tĩnh lặng nhưng đầy chất thơ để suy ngẫm về những thành bại của cuộc đời mình cũng như vinh nhục của vị vua đầu tiên của triều Nguyễn. Dù hết sức cố gắng của trung tâm bảo tàng di tích cố đô Huế nhưng xem ra di tích không mấy thu hút khách tham qua, một phần do điều kiện xa xôi, một phần giá trị về mặt kiến trúc còn thua kém các lăng Tự Đức và Lăng Khải Định và lăng Minh Mạng.
vi.wikipedia.org

[Can Tho]

Hồng Ngự
Đỗ Kim Trường

1. Mấy nét về địa danh Hồng Ngự
Lịch sử hình thành địa danh có nhiều phương thức, nhưng tựu trung lại gồm ba loại: địa lý - lịch sử; vay mượn và tự tạo. Hồng Ngự là một địa danh ở Đồng Tháp thuộc Nam Bộ, vì vậy sự hình thành tên gọi này cũng nằm trong quy luật chung của khu vực, tức cũng xuất phát từ một trong ba phương thức nêu trên.

Địa lý - lịch sử: là dựa theo đặc điểm về đất đai, địa hình hoặc những sự kiện lịch sử nổi bật góp phần tạo nên địa danh. Phương thức này gồm hai yếu tố: địa lý và lịch sử.

Vay mượn: là cách gọi địa danh theo các cư dân bản địa đã cư trú trước khi người Việt đến ở nơi đó. Qua giao tiếp hay khi đến định cư trên địa bàn, nghe người địa phương gọi địa danh theo ngôn ngữ của họ, cư dân Việt gọi theo bằng cách gọi của mình, phát âm hơi giống với tên gốc, sau lâu dần thành quen.

Tự tạo: là do cư dân người Việt đặt ra trong quá trình tác động vào tự nhiên, hay để ghi nhớ công ơn của các anh hùng , hoặc các sự kiện lịch sử diễn ra trên địa bàn, gởi gắm nhiều mong ước tốt đẹp cho nơi họ cư trú từ buổi đầu mở cõi và lưu truyền đến ngày nay.

Xét về nội dung, tên Hồng Ngự không phải gọi trại từ thổ ngữ của dân tộc khác và cũng không phải tên gọi của anh hùng. Từ đó cho phép kết luận, địa danh này không thuộc nhóm vay mượn hay tự tạo, mà xuất phát từ địa lý - lịch sử.

Như vậy, những yếu tố địa lý - lịch sử nào đã hình thành nên tên gọi Hồng Ngự?


1.1 Các giả thuyết về tên gọi

Địa chí tỉnh Đồng Tháp cho biết: "Theo truyền thuyết thì tên gọi Hồng Ngự bắt nguồn từ "Hùng Ngự" - nơi những người hùng cư ngụ. Những người hùng chính là những người đến đây khai phá đầu tiên, phần lớn là dân "trốn xâu, lậu thuế", dân "cứng đầu, bất trị", đúng ra là những người bị lưu đày. Sau một thời gian vật lộn với thiên nhiên, họ đã thật sự làm chủ vùng đất ấy nên cải thành địa danh "Hùng Ngự", tức nơi những người hùng ngự trị ." [1]

Và cũng tài liệu trên chép rằng: "Sự thật, dưới thời Gia Long, một đội binh trong trại "Hùng Nhuệ" ở Gia Định đến đóng thủ sở tại phía trên rạch Đốc Vàng Thượng 10 trượng, lấy tên là "Hùng Ngự" để lưu giữ hệ thống với phiên hiệu gốc "Hùng Nhuệ" (cũng như Thủ Ngự Hùng Sai ở phía tây Hạ khẩu sông Lễ Công, tức sông Ông Chưởng).

Năm Gia Long thứ 17 (1818) dời lỵ sở Tân Châu lên cù lao Long Sơn (cù lao Cái Vừng tức Long Thuận Phú Thuận bây giờ) dời lỵ sở Chiến Sai đến miệt trên sông Hiệp Ân (tức sông Sở Thượng, đồn biên phòng Cái Sách hiện nay), dời lỵ sở Hùng Ngự đến miệt dưới sông Hiệp Ân (tức chỗ thị trấn Hồng Ngự ngày nay).

Tên gọi "Hùng Ngự" cũng như "Câu Lãnh" theo thời gian đã biến âm lúc nào không biết. Đầu thế kỷ này trên các văn bản, giấy tờ của Pháp đều ghi "Hồng Ngự" và "Cao Lãnh", có lẽ do cách phát âm của người Pháp (cả đến người Việt) đọc trại ra theo luật thuận thịnh âm.

Rõ ràng: Hùng Ngự, Thông Bình, Tân Châu, Chiến Sai ... đầu tiên là phiên hiệu của các thủ sở, khi dời chỗ mới vẫn giữ nguyên tên cũ. Tên phiên hiệu dần dà trở thành địa danh: Thông Bình, Tân Châu ... riêng Hùng Ngự biến thành Hồng Ngự." [2]

1.2. Xét tính hợp lý của hai giả thuyết nêu trên

Hồng Ngự từ Hùng Ngự - nơi những người hùng ngự trị, ý kiến này chưa thuyết phục.

Bởi lẽ, trong buổi đầu khai hoang mở cõi, các lưu dân Việt đến vùng đất mới là những người nghèo khó đi tìm kế sinh nhai, một số "trốn xâu, lậu thuế", số khác là những tù phạm tội phải đi phát vãng, ... lần hồi người Hoa cũng tìm đến đặt nơi mua bán. Nếu nói, do thành tích "vật lộn với thiên nhiên, họ đã thật sự làm chủ vùng đất mới này nên được người nơi khác gọi là vùng đất "Hùng Ngự" e rằng chưa đủ cơ sở. Vì đâu chỉ có vùng đất mà ngày nay gọi là Hồng Ngự mới có người "vật lộn với thiên nhiên" để "làm chủ vùng đất mới"? Lịch sử khai phá vùng đất Nam Bộ của Huỳnh Lứa chủ biên; Đồng bằng Sông Cửu Long nét sinh hoạt xưa và Tìm hiểu đất Hậu Giang và Lịch sử đất An Giang của Sơn Nam; Mấy đặc điểm văn hoá đồng bằng sông Cửu Long của Viện Văn Hoá cho thấy, ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long xưa, nơi nào cũng có lưu dân đến khai hoang lập làng. Trong buổi đầu, họ cũng phải chiến đấu với thú dữ, chống chọi với thiên nhiên, để ngày nay những nơi ấy trở thành các xóm làng trù phú. Nếu vậy, những vùng đất đó cũng được gọi là "Hùng Ngự" sao?

Hồng Ngự từ Hùng Ngự - phiên hiệu của thủ sở ngày xưa, ý kiến này hợp lý hơn.

Kiểm chứng lại, thấy nhiều thư tịch cổ đã ghi chép về vùng đất này như sau:

Lê Quý Đôn trong Phủ Biên tạp lục có đề cập đến tên Hùng ngụ trong đoạn sau: "Về dinh Trấn-biên thuộc phủ Gia-định [...] Có đội Hùng ngụ thuộc vào đội ấy có 3 thuyền là Nhuệ nhất, Nhuệ nhị, Nhuệ tam để giữ Trường voi." [3]

Tuy nhiên, đoạn ghi chép trên chưa nói rõ đội Hùng ngụ đóng ở nơi nào của phủ Gia Định. Chỉ có tên gọi đội quân là gần với địa danh Hùng Ngự.

Trịnh Hoài Đức trong Gia Định thành thông chí, liên quan đến địa danh Hùng (Hồng) Ngự chép như sau: "Bạch Ngưu Giang (Sông Trâu Trắng): Ở bờ phía bắc Tiền Giang, cách trấn về phía tây 206 dặm rưỡi [...] Cách 19 dặm đến hạ lưu sông Đốc Vạn, 3 dặm nữa đến thượng lưu sông Đốc Vạn, 20 tầm đến đồn cũ Hùng Ngự (Hồng Ngự), 68 dặm đến sông Hiệp Ân và đồn mới Hùng Ngự (Hồng Ngự)." [4]

"Vàm Gia (Sông Vàm Dừa): Ở thượng lưu sông Bát Chiên, [...] Sông ở trước đồn chia làm 2 nhánh: nhánh hướng tây chảy qua Ba Cầu Nôm rồi chảy ra Tiền Giang, đến thượng du đạo Tân Châu, ngược lên tới Nam Vang đến thành của quốc vương Cao Miên; nhánh hướng nam chảy xuống sông Hiệp Ân ra Tiền Giang, 70 dặm nữa đến đồn mới Hùng Ngự (Hồng Ngự)." [5]

"Lễ Công Giang Thượng Khẩu: Tục gọi là vàm Ông Chưởng; [...]. Trước cửa sông có cù lao nhỏ và nhân tên sông mà gọi tên cù lao ấy (cù lao Ông Chưởng), ở cách phía tây đạo Đông Khẩu 90 dặm rưỡi. Sông chảy vào nam 60 dặm rưỡi đến hạ khẩu rồi hợp lưu với Hậu Giang. Bờ phía tây có sở thủ ngự Hùng Sai." [6]

"Long Sơn Châu: Tục gọi là cù lao Cái Vừng, ở thượng lưu Tiền Giang [...] bờ phía tây là đồn mới Tân Châu, bờ phía đông là đồn mới Chiến Sai, bờ phía bắc là đồn mới Hùng Ngự (Hồng Ngự), ..." [7]

Các đoạn trích trên ghi rất rõ địa danh Hùng (Hồng) Ngự và còn mô tả vị trí của thủ sở này ở bờ sông Hiệp Ân.

Đại Nam nhất thống chí, soạn sau Gia Định thành thông chí khoảng 90 năm [8], có lẽ các sử quan triều Nguyễn đã dựa vào trước tác của Trịnh Hoài Đức khi ghi chép về địa danh Hùng Ngự, tuy có khác về khoảng cách so sánh nhưng nội dung tương tự, cụ thể như sau:

"Sông Vàm Dừa: Ở phía Tây huyện Kiến Hưng 213 dặm, là thượng lưu sông Bát Chiên, làm ranh giới cực Tây cho tỉnh. Khi trước có đặt thủ Phong Kha Minh, nay là bảo Trấn Nguyên để phòng người Hán và người Man. Năm Gia Long thứ 18 (1819), dời thủ Thông Bình đến Vàm Dừa tiếp giáp Cao Man, viễn ứng với đạo Tân Châu ở Tiền Giang để tiện báo tin ngoài quan ải. Phía Tây chia thành hai nhánh: Nhánh phía Tây chảy qua Ba Cần, theo hướng Nam, đổ ra Tiền Giang, ngang thượng lưu đạo Tân Châu, ngược dòng đến sông Nam Vang. Nhánh phía Nam xuống đến sông Hiệp Ân, chảy ra Tiền Giang 70 dặm, đến thủ sở Hùng Ngự." [9]

"Sông Bạch Ngưu: Ở phía Tây huyện Kiến Phong 11 dặm, cũng ở bờ phía Bắc sông Tiền Giang. Sông rộng 11 trượng năm thước, khi nước lên sâu 14 thước, nước ròng sâu chín thước. Từ cửa sông chảy theo hướng Bắc 40 dặm, đến chằm Bi, 19 dặm đến sông Đốc Vạn Hạ, ba dặm đến sông Đốc Vạn Thượng; lại 10 trượng nữa đến cựu sở Hùng Ngự, 16 dặm đến sông Hợp Ân." [10]

Qua các sử liệu trên chúng ta thấy diện mạo của địa danh Hồng Ngự đã gần lộ rõ, đó là thủ/cựu sở trong buổi đầu mở đất Tây Nam Bộ của các chúa Nguyễn. Đồn thủ Hồng Ngự lúc bấy giờ được sử cũ chép là Bảo Hùng Ngự.

"Bảo Hùng Ngự: Ở phía Tây huyện Kiến Đăng 91 dặm, phía Đông rạch Hiệp Ân, chu vi 36 trượng hai thước, cao bốn thước, có hai cửa. Đầu năm Gia Long, đặt trụ sở của đạo ở miền Đốc Vạn Thượng và Đốc Vạn Hạ, sau dời đến đây. Năm Minh Mạng thứ 18 (1837), đặt làm chỗ thu quan thuế. Năm Thiệu Trị thứ hai (1842), đắp thành đất. Năm Tự Đức thứ nhất (1848) thì bỏ." [11]

Việc di dời và xây dựng bảo Hùng Ngự được sử triều Nguyễn ghi nhận: "Năm Gia Long thứ 17 (1818), phụng chỉ dời đạo Tân Châu đến cù lao Long Sơn, dời đạo Chiến Sai đến cửa trên sông Hiệp Ân, dời đạo Hùng (Hồng) Ngự đến cửa dưới sông Hiệp Ân, tháng 12 Khâm mạng Tả quân phó tướng, Trấn thủ trấn Vĩnh Thanh là Nguyễn Văn Xuân đắp đồn vuông Tân Châu, mỗi mặt dài 15 trượng, cao 6 thước 5 tấc ta, chân dày 15 thước ta ...Quy cách đồn Chiến Sai cũng phỏng theo đồn này." [12]

Qua các tư liệu trên cho phép khẳng định, địa danh Hùng Ngự được ghi chép chính thức trong nhiều tài liệu của vương triều Nguyễn. Hồng Ngự xuất xứ từ Hùng Ngự, là tên một đội quân của chúa Nguyễn được giao nhiệm vụ trấn thủ vùng biên cương và thu thuế. Lúc đầu, đạo quân này đóng thủ sở ở vàm Đốc Vàng Thượng (thuộc huyện Thanh Bình), sau dời về bờ sông Hiệp Ân (thị xã Hồng Ngự nay), có xây dựng đồn nhưng chưa kiên cố. Qua giao tiếp, vùng đất có đội quân cùng tên trú đóng đã được định danh vùng Hùng Ngự. Do quy luật thuận âm, "hùng" gọi trại thành "hồng", Hùng Ngự thành Hồng Ngự (như "Câu Lãnh" thành Cao Lãnh).

Theo phương thức địa lý - lịch sử, dựa vào đặc điểm về đất đai, địa hình hoặc những sự kiện lịch sử nổi bật góp phần tạo nên địa danh, trên cơ sở này, cách lý giải tên gọi Hồng Ngự như trên là khả tín.

1.3. Về thời gian ra đời của địa danh Hồng Ngự

Địa danh Hùng (Hồng) Ngự có từ bao giờ?

Căn cứ các tài liệu lịch sử xưa nhất có ghi về vùng đất này như đã nêu ở trên, thử xác định thời gian ra đời của địa danh này.

Đầu tiên, Phủ Biên tạp lục cho biết, đội Hùng ngụ thuộc dinh Trấn Biên, phủ Gia Định.

Gia Định thành thông chí ghi rõ về thời gian lập phủ Gia Định và dinh Trấn Biên như sau: "Mùa xuân năm thứ 8, Mậu Dần (1698) thời Hiển Tông Hiếu Minh hoàng đế (Quốc chúa Nguyễn Phúc Chu), ... triều đình sai Thống suất Chưởng cơ Lễ Thành hầu họ Nguyễn (Hữu Cảnh) sang kinh lược đất Cao Miên, ông lấy đất Nông Nại đặt làm phủ Gia Định, lập đất Đồng Nai làm huyện Phước Long, dựng nên dinh Trấn Biên, lập xứ Sài Côn làm huyện Tân Bình, lập dinh Phiên Trấn." [13]

Như vậy, phủ Gia Định và dinh Trấn Biên được thành lập vào cuối thế kỷ XVII. Tuy nhiên, trong buổi đầu khai hoang, do dân cư thưa thớt, công cụ lao động thô sơ nên cư dân Việt chỉ chọn những vùng đất ven sông, thuận lợi để khai phá đầu tiên và trong tiến trình ấy, với chiều dài hơn 200 km (tính từ Thành phố Hồ Chí Minh đến Hồng Ngự bây giờ) quá trình khẩn hoang lập làng không thể ngắn hơn vài mươi năm, thậm chí gần thế kỷ nên địa danh Hùng Ngự (nay là Hồng Ngự) có thể được hình thành vào khoảng cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Bằng chứng, làng Long Khánh, huyện Hồng Ngự mãi đến đầu thế kỷ XIX mới thấy có tên trong sổ bộ triều đình.

1.4. Thử xác định vị trí bảo Hùng Ngự

Trong Đại Nam nhất thống chí, mục bảo Hùng Ngự được chép như sau: "Ở phía Tây huyện Kiến Đăng 91 dặm, phía Đông rạch Hiệp Ân, chu vi 36 trượng hai thước, cao bốn thước, có hai cửa. Đầu năm Gia Long, đặt trụ sở của đạo ở miền Đốc Vạn Thượng và Đốc Vạn Hạ, sau dời đến đây. Năm Minh Mạng thứ 18 (1837), đặt làm chỗ thu quan thuế. Năm Thiệu Trị thứ hai (1842), đắp thành đất. Năm Tự Đức thứ nhất (1848) thì bỏ." [14] Như vậy, bảo Hùng Ngự nằm ở phía Đông rạch Hiệp Ân và muốn tìm lại vị trí của bảo Hùng Ngự phải xác định sông/rạch Hiệp Ân.

Cũng tài liệu trên ở phần Rạch Hợp Ân được chép như sau: "Ở phía Tây huyện Kiến Phong, bắt nguồn từ thôn An Phong. Chia ba nhánh: Một nhánh chảy theo hướng Nam thông với sông Cái; một nhánh chảy theo hướng Tây giáp rạch Hầu Diện Thượng; một nhánh chảy đến rạch Hầu Diện Hạ, qua bảo Thông Bình. Đến đây lại chia làm hai nhánh, một nhánh giáp rạch Tầm Điền; một nhánh giáp rạch Danh Thảo, rồi chạy theo hướng Bắc, đến bảo Trấn Nguyên, giáp huyện Kiến Hưng. Hai rạch Hầu Diện Thượng và Hầu Diện Hạ. Năm Minh Mạng thứ 14 (1833) thuộc tỉnh An Giang; năm Thiệu Trị thứ tư (1844) cắt giao tỉnh này cai quản." [15]



(Nguồn: Wikipedia)
Bản đồ Thị xã Hồng Ngự
Từ các tài liệu trên kết hợp quan sát bản đồ thị xã Hồng Ngự, nhận thấy đoạn sông ở vị trí trùng với biên giới Việt Nam - Cambodia chảy xuống phía Nam để hợp lưu với sông Tiền (vị trí Long Bình, Nguyễn Huệ) đó là rạch Hiệp (Hợp) Ân. Sông này, phía thượng lưu gần biên giới Campuchia chia làm ba nhánh: nhánh hướng Tây là rạch Hầu Diện Thượng, nhánh hướng Đông là rạch Hầu Diện Hạ và nhánh hướng Nam (tức sông Hiệp Ân) đến hoà dòng với sông Tiền. Rạch Hầu Diện Hạ sau một đoạn lại chia hai nhánh: nhánh chảy xuống phía Nam gần giáp Quốc lộ 30 là rạch Tầm Điền và sau một đoạn quanh co rạch Tầm Điền cũng nhập trở lại sông Hiệp Ân ở đoạn hạ lưu; nhánh còn lại theo hướng Bắc là rạch Danh Thảo. Như vậy, vấn đề sông Hiệp (Hợp) Ân đã được xác định. Hiện nay dân địa phương gọi sông Hiệp Ân là sông Sở Thượng, có cầu Sở Thượng bắc qua hai bờ nối phường An Thạnh và phường An Lạc.

Còn bảo Hùng Ngự?

Gia Định thành thông chí cho biết, "Năm Gia Long thứ 17 (1818), phụng chỉ dời đạo Tân Châu đến cù lao Long Sơn, dời đạo Chiến Sai đến cửa trên sông Hiệp Ân, dời đạo Hùng (Hồng) Ngự đến cửa dưới sông Hiệp Ân, ..." [16]. Theo ý kiến cá nhân, vị trí này có thể từ khu Mekong Resort đến cầu Tân Hội thuộc phường An Thạnh nay. Trong các địa điểm trên trục này, chỉ có thể thủ sở Hùng Ngự xưa, nay là khu Mekong Resort. Bởi lẽ, vị trí này đúng với sử liệu trên ghi chép, vì nó nằm ở bờ dưới vàm sông Hiệp Ân và ở về phía Đông của sông trên (tức sông Sở Thượng nay). Trước cổng Mekong Resort là ngả ba hợp lưu giữa sông Sở Thượng với sông Tiền. Đồng thời, nơi đây trước 1975 là Dinh Quận trưởng Hồng Ngự. Trụ sở công quyền này là sự kế thừa thủ sở công quyền Hùng Ngự thời quân chủ. Điều này cũng thấy ở nhiều nơi trên vùng đất Tây Nam Bộ. Với những luận cứ như trên, có thể xác định vị trí bảo Hùng Ngự xưa, nay là địa điểm Mekong Resort thuộc phường An Thạnh, thị xã Hồng Ngự, tỉnh Đồng Tháp.

2. Quá trình hình thành và phát triển của Hồng Ngự

Hồng Ngự hiện là thị xã của tỉnh Đồng Tháp, cùng với hai thành phố Cao Lãnh và Sa Đéc, tạo nên bộ mặt đô thị mới ở vùng biên. Quá trình hình thành và phát triển của vùng đất này (chúng tôi giới hạn khu vực nay là thị xã Hồng Ngự) từ đồn thủ biên giới thời chúa Nguyễn đến khi trở thành đơn vị hành chính cấp quận (năm 1929) vừa tròn 85 năm và nay là thị xã của tỉnh đã được 5 năm (2009 - 2014).

Trong buổi đầu mở cõi, do nhu cầu khai phá vùng đất Nam bộ, các chúa Nguyễn đã tổ chức đưa dân từ Thuận Quảng vào vùng đất mới khai canh, lập làng sau đó xác lập đơn vị hành chính theo phương thức "tàm thực".

"Để thực hiện phương thức "tàm thực", ban đầu các chúa Nguyễn dựa vào thành quả lao động tự phát của nhân dân trong quá trình khai phá vùng đất mới và sau đó là sự thông qua các chủ trương mở đất của nhà nước. Đồng thời chúa Nguyễn còn sử dụng phối hợp nhiều biện pháp khác nhau để thực hiện quá trình mở đất. Sau một quá trình tụ cư lập ấp, lúc điều kiện đã chín muồi, các chúa Nguyễn chính thức xác lập chủ quyền, cho ra đời các đơn vị hành chính trên vùng đất mới.." [17]

Như vậy, công cuộc mở đất của các chúa Nguyễn tiến hành theo cách "dân đi trước, nhà nước theo sau". Lịch sử cho biết, năm 1698, Lễ thành hầu Nguyễn Hữu Cảnh vâng lệnh chúa Nguyễn Phúc Chu vào Nam kinh lược, lấy đất Nông Nại và Sài Côn lập hai dinh Trấn Biên và Phiên Trấn. Dinh Phiên Trấn thời đó là khu vực rộng lớn nhưng chỉ có một huyện Tân Bình, địa giới huyện này trải rộng từ các tỉnh Tây Ninh, Thành phố Hồ Chí Minh, Long An, Tiền Giang đến phần đất phía Bắc sông Tiền tỉnh Đồng Tháp ngày nay. Mặc dù đã xác lập chủ quyền trên vùng đất mới nhưng do đất rộng người thưa, sự quản lý chưa chặt chẽ và cũng để khuyến khích cư dân đến khai hoang lập làng, chúa Nguyễn cho lập 9 kho thu thuế trong vùng mà đương thời gọi là các khố trường. Bả Canh (nay là Thành phố Cao Lãnh) là một trong các khố trường ấy và lúc bấy giờ Hồng Ngự thuộc huyện Tân Bình, dinh Phiên Trấn.

Năm 1732, để tăng cường sự quản lý của chính quyền, chúa Nguyễn Phúc Chú tách phần đất phía Nam dinh Phiên Trấn lập thêm dinh Long Hồ với châu Định Viễn. Phần đất phiá Bắc sông Tiền của tỉnh Đồng Tháp ngày nay được giao về đơn vị hành chính mới quản lý nên Hồng Ngự thuộc châu Định Viễn, dinh Long Hồ.

Năm 1757, để tạ ơn chúa Nguyễn Phúc Khoát sắc phong Phiên vương, vua Chân Lạp là Nặc Tôn đã dâng đất Tầm Phong Long, vùng đất giữa sông Tiền và sông Hậu. Trên vùng đất mới, theo đề nghị của Nghi Biểu hầu Nguyễn Cư Trinh, chúa Nguyễn lập ba đạo Châu Đốc (Hậu Giang), Tân Châu (Tiền Giang) và Đông Khẩu (Sa Đéc). Ba đạo này được giao trực thuộc dinh Long Hồ. Hồng Ngự lúc bấy giờ vẫn thuộc châu Định Viễn và chưa trở thành đơn vị hành chính có cùng tên gọi. Tuy vậy, tiến trình khai hoang lập làng của các đợt lưu dân người Việt đã diễn ra trước khi đất Tầm Phong Long thuộc chủ quyền chúa Nguyễn.

Ở Hồng Ngự, những lưu dân Việt đầu tiên đến khai canh, lúc đầu họ khai khẩn đất đai ven hai bờ sông Tiền cùng các phụ lưu, tiếp đến là các gò, giồng. Điều này được minh chứng qua quá trình lập làng với sự ra đời của các thôn An Bình, Tân Hội, Bình Thạnh những làng có tên sớm nhất và còn lưu giữ đến ngày nay.

Sau khi dân mở đất khai canh, để ổn định tổ chức buổi đầu, các chúa Nguyễn thành lập những đơn vị hành chính tạm thời như châu, đạo; thuộc; thôn, ấp, man, nậu. Trong đó, "...châu (tương đương cấp huyện nhưng là vùng đất mới khai phá" [18] . "Đạo không phải là phân hạt hành chính đơn thuần mà là một khu vực biên giới giao cho quân đội quản lý (quân quản), trực thuộc sự quản lý của dinh." [19]. Cũng có ý kiến cho rằng, "đạo (hình thức cấp huyện sơ khai, đặt nặng về chức năng quân sự) chỉ chịu sự quản lý của dinh." [20].

Năm 1772, chúa Nguyễn Phúc Thuần lập đạo Trường Đồn. Đến năm 1779 nâng lên thành dinh Trường Đồn. Dinh này chỉ có một huyện Kiến Khương với ba tổng Kiến Đăng, Kiến Hưng và Kiến Hoà. Năm 1781, dinh Trường Đồn đổi thành dinh Trấn Định. Năm 1806, sau khi vương triều Nguyễn thành lập, huyện Kiến Khương đổi thành Kiến An. Trong khoảng thời gian này (1779-1806), Hồng Ngự thuộc tổng Kiến Đăng, huyện Kiến Khương (sau là huyện Kiến An), dinh Trấn Định.

Năm 1808, vua Gia Long đổi dinh Trấn Định thành trấn Định Tường, huyện Kiến An nâng lên thành phủ, Kiến Đăng từ tổng thành huyện với hai tổng mới Kiến Hoà và Kiến Phong. Tổng Kiến Phong có địa giới từ Cao Lãnh đến Hồng Ngự với nhiều thôn. Bấy giờ Hồng Ngự thuộc thôn An Bình, tổng Kiến Phong, huyện Kiến Đăng, phủ Kiến An, trấn Định Tường.

Thời kỳ này, để củng cố vùng biên giới chống xâm lấn của các phe nhóm thân Xiêm trong hoàng tộc Chân Lạp, đồng thời bảo vệ chủ quyền quốc gia, nhà Nguyễn lập các đồn thủ/bảo như Thủ Chiến sai, thủ Hùng Ngự, bảo Thông Bình, Tuyên Uy, Cửu An, Trấn Nguyên. Trong đó Hùng Ngự là thủ sở biên giới, lúc đầu trụ sở đóng ở rạch Đốc Vàng (nay thuộc huyện Thanh Bình), đến năm 1818, dời đến bờ dưới vàm sông Hiệp Ân (nay là thị xã Hồng Ngự). Khi dời đến vị trí mới, được gọi là bảo Hùng Ngự. Điều này đã được Đại Nam nhất thống chí ghi chép và đã trình bày ở trên [21] Như vậy năm 1818, với việc di dời thủ sở Hùng Ngự từ vàm rạch Đốc Vàng lên bờ dưới vàm sông Hiệp Ân, để từ đó vùng đất mới chính thức mang tên Hùng Ngự. Sự kiện này có thể xem là "bản khai sinh" của thị xã Hồng Ngự ngày nay. Bảo Hùng Ngự trước năm 1833 thuộc trấn Định Tường.

Năm 1833, vua Minh Mạng bỏ tổ chức Bắc thành và Gia Định thành, chia cả nước làm 30 tỉnh và 1 phủ Thừa Thiên. Vùng đất Gia Định thành chia ra 6 tỉnh: Biên Hoà, Gia Định, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên. Trong đó, Hồng Ngự thuộc thôn An Long, tổng Phong Thạnh, huyện Kiến Đăng, tỉnh Định Tường. [22] Đến năm 1838, lập phủ Kiến Tường gồm hai huyện Kiến Đăng và Kiến Phong. Hồng Ngự thuộc huyện Kiến Phong, phủ Kiến Tường, tỉnh Định Tường.

Như vậy, từ buổi đầu mở cõi đến trước khi Pháp xâm lược nước ta, Hồng Ngự lần lượt thuộc các đơn vị hành chính như sau: Đầu tiên thuộc huyện Tân Bình, dinh Phiên Trấn; từ năm 1732 thuộc châu Định Viễn dinh Long Hồ; sau thuộc tổng Kiến Đăng, huyện Kiến Khương (sau là huyện Kiến An), dinh Trấn Định; tiếp đến thuộc tổng Kiến Phong, huyện Kiến Đăng, phủ Kiến An, trấn Định Tường; sau nữa thuộc thôn An Long, tổng Phong Thạnh, huyện Kiến Đăng, tỉnh Định Tường và sau rốt thuộc huyện Kiến Phong, phủ Kiến Tường, tỉnh Định Tường.





Sau khi Pháp xâm lược nước ta và chiếm ba tỉnh miền Đông Nam kỳ, Hồng Ngự cũng lần lượt thay đổi cấp đơn vị hành chính. Năm 1865 Thống đốc Nam kỳ chia tỉnh Định Tường thành 4 khu thanh tra/tham biện: Mỹ Tho, Cai Lậy, Chợ Gạo và Cần Lố. Khu thanh tra Cần Lố quản lý toàn bộ huyện Kiến Phong, Hồng Ngự thuộc khu thanh tra Cần Lố.

Năm 1900, sau khi hoàn thành việc áp đặt quyền thống trị trên đất nước ta, ở Nam kì, Toàn quyền Đông Dương chia thành 21 tỉnh. Đến năm 1903, lập huyện Tân Châu của tỉnh Châu Đốc. Trong đó huyện Tân Châu có 9 làng của tỉnh Sa Đéc được sáp nhập vào: An Bình, Bình Thạnh, Thường Lạc, Thường Phước, Thường Thới, Tân Hội, An Phước, An Phong, Tân Thành. Lúc này Hồng Ngự (gồm các làng An Bình, Bình Thạnh, Thường Lạc và Tân Hội) thuộc huyện Tân Châu, tỉnh Châu Đốc.

Ngày 19-12-1929, Toàn quyền Đông Dương ký nghị định thành lập quận Hồng Ngự thuộc tỉnh Châu Đốc. Đến đây, lần đầu tiên Hồng Ngự trở thành đơn vị hành chính cấp quận và chính thức mang tên Hồng Ngự (nhưng thuộc tỉnh Châu Đốc). Theo đó, quận Hồng Ngự có 12 làng thuộc tổng An Phước: An Long, Bình Thạnh, An Bình, Thường Lạc, Thường Phước, Thường Thới, Bình Phú, Tân Thành, Tân Huề, Tân Qưới, Tân Long, Tân Hội và làng Long Khánh thuộc tổng An Thành. [23]

Ngày 6-3-1948, thực hiện chỉ đạo của Khu uỷ Khu 8, tỉnh Long Châu Tiền được thành lập gồm các huyện Tân Hồng, Tân Châu, Châu Phú B, Chợ Mới. Trong đó, Tân Hồng là huyện ghép của Hồng Ngự với tổng Phong Thạnh Thượng của huyện Chợ Mới. Như vậy, về phía tổ chức hành chính của Pháp, Hồng Ngự là quận thuộc tỉnh Châu Đốc và về tổ chức chính quyền cách mạng, Hồng Ngự là một phần của huyện Tân Hồng thuộc tỉnh Long Châu Tiền. Năm 1951, Long Châu Tiền được chính quyền cách mạng hợp nhất với tỉnh Sa Đéc thành tỉnh mới Long Châu Sa, Hồng Ngự thuộc huyện Tân Hồng, tỉnh Long Châu Sa.

Sau khi Hiệp định Giơnevơ được ký kết, ở miền Nam Tong Thong Ngô Đình Diệm thành lập tỉnh Phong Thạnh (năm 1956), sau đổi thành tỉnh Kiến Phong gồm sáu quận: Cao Lãnh, Kiến Văn, Thanh Bình, Đồng Tiến, Hồng Ngự và Mỹ An. Hồng Ngự lúc này là quận thuộc tỉnh Kiến Phong.

Năm 1974, Trung ương Cục miền Nam Viet Cong chủ trương tái lập tỉnh Long Châu Tiền, gồm 7 huyện: Hồng Ngự, Thanh Bình, Tam Nông, An Phú, Tân Châu, Phú Tân A và Phú Tân B. Theo VC , Hồng Ngự trở lại thuộc tỉnh Long Châu Tiền. Như vậy, trong thời kỳ giac gia 1954-1975 quận Hồng Ngự thuộc tỉnh Kiến Phong trong phân cấp hành chính của chính quyền VNCH và là huyện Hồng Ngự thuộc tỉnh Long Châu Tiền do VC chủ trương.

Sau khi đất nước bi VC chiem, năm 1976 tỉnh Long Châu Tiền giải thể, các huyện phía Đông sông Tiền của tỉnh Kiến Phong hợp nhất với tỉnh Sa Đéc thành tỉnh Đồng Tháp. Đến năm 2005, Đồng Tháp có 2 thị xã: Cao Lãnh, Sa Đéc và 9 huyện: Hồng Ngự, Tân Hồng, Tam Nông, Thanh Bình, Tháp Mười, Cao Lãnh, Lấp Vò, Lai Vung, Châu Thành. Hồng Ngự là huyện thuộc tỉnh Đồng Tháp.

Năm 2009, được sự phê duyệt của Thủ tướng Chính phủ Ha Noi, Hồng Ngự chia thành 2 đơn vị hành chính mới là thị xã Hồng Ngự và huyện Hồng Ngự. Thị xã Hồng Ngự gồm thị trấn Hồng Ngự cũ và các xã Tân Hội, Bình Thạnh, An Bình A, An Bình B và một phần xã Thường Lạc. Hiện tại thị xã Hồng Ngự gồm 3 phường trung tâm: An Thạnh, An Lạc và An Lộc với 4 xã Tân Hội, Bình Thạnh, An Bình A và An Bình B. Trung tâm hành chính thị xã đặt tại phường An Thạnh.

Như vậy từ sau năm 1858 đến nay, Hồng Ngự lần lượt thuộc các đơn vị hành chính sau: thuộc khu thanh tra Cần Lố; thuộc huyện Tân Châu tỉnh Châu Đốc; là quận thuộc tỉnh Châu Đốc; thuộc huyện Tân Hồng tỉnh Long Châu Tiền (sau đổi thành Long Châu Sa); là quận thuộc tỉnh Kiến Phong; trở lại thuộc tỉnh Long Châu Tiền; là huyện thuộc tỉnh Đồng Tháp; là thị xã thuộc tỉnh Đồng Tháp.

3. Lời kết

Tóm lại, xuất phát điểm là vùng đất hoang vu, nê địa, qua tổ chức di dân khai hoang và xác lập chủ quyền bằng các hình thức chuyển nhượng hợp pháp của các chúa Nguyễn [24] cộng với tinh thần lao động cần cù sáng tạo của các thế hệ lưu dân người Việt ở vùng đất mới và sự lãnh đạo của chính quyền VNCH , trải hơn 200 năm Hồng Ngự không ngừng phát triển. Từ đồn thủ biên giới, đến sự ra đời của quận Hồng Ngự (năm 1929) và nay là thị xã. Nối tiếp quá trình hình thành và phát triển như trên, Hồng Ngự hiện nay tiếp tục vươn lên trở thành đô thị trẻ và là đầu mối vùng kinh tế trọng điểm phía Bắc của tỉnh Đồng Tháp, để tương lai không xa nơi đây sẽ trở thành thành phố vùng biên.


TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lê Quý Đôn (1959), Phủ biên tạp lục, người dịch: Ngô Lập Chí, khoa Xã hội, trường Đạihọctổng hợp Hà Nội, Xem:http://www.taphopdongtam.org/baiviet/phubientapluc.html

2. Trịnh Hoài Đức (2006), Gia Định thành thông chí, Nxb Tổng hợp Đồng Nai.

3. Quốc sử quán triều Nguyễn (2012), Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Nxb Lao động.

4. Sơn Nam (1985), Đồng bằng sông Cửu Long nét sinh hoạt xưa. Nxb Tổng hợp TPHCM Viet Cong.

5. Sơn Nam (2009), Tìm hiểu đất Hậu Giang và Lịch sử đất An Giang. Nxb Trẻ VC.

6. Huỳnh Lứa (chủ biên) (1987), Lịch sử khai phá vùng đất Nam bộ. Nxb TPHCM VC.

7. Nhiều tác giả (1984), Mấy đặc điểm văn hoá đồng bằng sông Cửu Long. Viện Văn Hoá xuất bản VC.

8. Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Đồng Tháp (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp. Nxb Trẻ VC.

CHÚ THÍCH

[1] - Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Đồng Tháp (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp. NXB Trẻ, tr 28 VC.

[2] - Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Đồng Tháp (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp. NXB Trẻ, tr 29 VC.

[3] - Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, người dịch: Ngô Lập Chí, khoa Xã hội, trường Đại học tổng hợp Hà Nội, 1959, tr 78 . Xem: www.taphopdongtam.org/baiviet/phubientapluc.html

[4] - Trịnh Hoài Đức, Gia Định thành thông chí, NXB Tổng hợp Đồng Nai, 2006, tr 60.

[5] - Trịnh Hoài Đức, Sđd, tr 62.

[6] - Trịnh Hoài Đức, Sđd, tr 80.

[7] - Trịnh Hoài Đức, Sđd, tr 91.

[8] - Năm ra đời của Gia Định thành thông chí chúng tôi căn cứ vào lời giới thiệu sách do NXB Tổng hợp Đồng Nai ấn hành năm 2006, tr 8 và Đại Nam nhất thống chí căn cứ vào Biểu dâng sách do Cao Xuân Dục, Lưu Đức Xứng tâu, Tập 1, NXB Lao động in năm 2012, tr 24 VC.

[9] - Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, tập 2. NXB Lao động 2012, tr 1708 – 1709.

[10] - Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Sđd, tr 1710.

[11] - Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Sđd, tr 1714 – 1715.

[12] - Trịnh Hoài Đức, Sđd, tr 219 – 220.

[13] - Trịnh Hoài Đức, Sđd, tr 111 – 112.

[14] - Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Sđd, tr 1714 – 1715.

[15] - Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Sđd, tr 1712.

[16] - Trịnh Hoài Đức, Sđd, tr 219.

[17] - TS. Đỗ Quỳnh Nga (2013), Công cuộc mở đất Tây Nam Bộ thời chúa Nguyễn, Nxb Chính trị quốc gia VC, tr 225 – 226.

[18] - TS. Đỗ Quỳnh Nga (2013), Sđd VC, tr 175.

[19] - Ban Tuyên giáo VC Tỉnh uỷ Đồng Tháp (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp, Sđd, tr 20.

[20] - TS. Đỗ Quỳnh Nga (2013), Sđd, tr 169.

[21] - Xem Quốc sử quán triều Nguyễn (2012), Đại Nam nhất thống chí, Quyển 2, Sđd, tr 1714 – 1715.

[22] - Xem Ban Tuyên giáo VC Tỉnh uỷ Đồng Tháp (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp, Sđd, tr 23.

[23] - Ban Tuyên giáo VC Tỉnh uỷ Đồng Tháp (2014), Địa chí tỉnh Đồng Tháp, Sđd, tr 25 – 26.

[24] - Xem TS. Đỗ Quỳnh Nga (2013), Sđd, phần: Hình thức chuyển nhượng, tr 275 – 303 .