Tết Miệt Vườn

[Can Tho]

Tết Miệt Vườn
Dạ Ngân


Không khí bắt đầu từ những gốc mai ấy đấy. Khoảng giữa tháng Chạp là người ta dứt lá cho mai và sau đó, cành nhánh trơ trụi của nó có cái gì trọng đại sắp bắt đầu.
Một gốc mai ở giữa sân, đó là nhu cầu, thói quen và cũng là biểu hiện của văn hoá và may mắn. Ngày thường, mai chỉ là loại cây xanh uốn nắn được, nhưng ngày tết, ánh vàng và sức nở tưng bừng của nó mới thật bất ngờ. Những nhà có cụ ông nhìn vào rất dễ biết, vì gốc mai của họ được chăm sóc công phu, trông chúng y như một ông chủ điệu nghệ: tỉa gọt đấy nhưng vẫn xù xì một cách phong sương và khí phách.

Nước trong sông rạch đầy dần sau mỗi con triều. Đã qua mùa lụt, phù sa đã nằm sâu ở vị trí mà thiên nhiên đền bù cho con người, nước trong vắt leo lẻo gọi là mùa nước bạc. Thế rồi, cùng với thứ gió se se ngọn dừa, với màu nắng tươi như mật loãng, với tiếng trống lân sập sận chuẩn bị, Tết đã áp sát một bên.

Thật ra, Tết đã đến rục rịch đến từ sau mùa gặt, khi lúa hạt đã vào bồ nhường sân cho những chiếu bánh phồng san sát. Tuần bánh nhộn lên trước lúc đưa ông táo về trời và kéo dài cho tới ngày giáp cuối. Nếp hạt hoặc khoai mỳ (sắn) sẵn trong nhà, xôi chín lên trong nước cốt dừa rồi đưa vào cối, những chiếc cối của thời gạo giã được giữ lại chuyên cho bánh phồng. Cả xóm thức liên miên cùng với nhịp chày và tiếng giỡn hớt thả cửa của cánh chị em đi cán bánh vần vông. Đấy là dịp duy nhất họ quây quần bên nhau náo nức với cái gì đó rất chung nhưng hoàn toàn không giống với việc cấy gặt ngoài đồng. Cánh đàn ông cũng bị dựng dậy thay phiên cầm chày, trong lúc chờ đến lượt, họ lặng lẽ hút thuốc, thỉnh thoảng độp vào câu chuyện ngồi lê của cánh đàn bà bằng những câu đùa độc địa khiến con nít cũng bị lôi cuốn ra khỏi mùng. Thế là chúng biến thành cánh chạy bánh đắc lực từ người cán tới người phơi bánh. Không có loại việc nào lôi kéo được tất cả mọi người như việc làm bánh phồng.

Đã nhìn thấy vết thâm quầng đáng yêu trên mi mắt các bà các cô. Nhưng nào họ đã thôi trò thi đua bánh mứt. Nếu các đức ông coi việc chăm sóc cửa nhà, mai kiểng, lân pháo là nghĩa vụ đối với Tết thì cánh đàn bà ra sức làm sống lại nghề bánh khéo đã từng mai một bởi chiến tranh. Bánh kẹp cuốn ống ngậy hương vị nước cốt dừa nầy, bánh gatô cải biên đúc bằng khuôn mỏng hình trái tim nầy, bánh thuần nướng trong nồi cát này, bánh bưa kem đường nàỵ.. để đề tài bánh trái sẽ đậm đà hương vị thăm hỏi nhau của cánh chị em trong ba ngày Tết, để tếng khéo đồn xa", để được "tết thì tết cả xóm".

Còn có một loại bánh dân tộc không thể thiếu với người miệt vườn. ấy là bánh tét cải tiến từ bánh chưng thời Nguyễn Huệ thần tốc trên lưng ngựa. Đòn bánh tét là lễ với tổ tiên, là chữ hiếu với cha mẹ, là nghĩa thày trò, là miếng điểm tâm sáng ngày mồng một, là quà quê cho con cháu ở xạ Gói bánh tét không dễ vì không phải ai cũng đặt đúng cái nhân đậu mỡ ở giữa và phải niềng sao cho hai đầu cân nhau và các nuộc lạt bóng lên tăm tắp. Qua đòn bánh, người phụ nữ nhà đó được xem xét, không chỉ việc khéo vụng mà còn xem có nền nã, chặt chẽ hay không bao giờ ra bánh, người ta cũng treo thành sào cạnh bồ lúa trông thật ấm áp. Có nhà còn gói thật nhiều bánh, ngâm chúng trong nước sạch để ra giêng ăn dần.

Vẫn còn thiếu nghiêm trọng nếu như Tết ở miệt vườn chưa có mét dừa, thứ vật liệu cây nhà lá trời mênh mông. Dừa được chọn kỹ như thể chọn dâu: dừa cứng, mứt có mùi dầu, khô và vô duyên, dừa ướt, mứt ỉu, ăn thấy chán. Những nhà có thẩm mỹ tinh tế thường chỉ pha vào mứt hai màu, hồng phấn và trắng tinh, trông chúng gợi cảm như thiếu nữ. Chưa đủ, chỉ mỗi thứ mứt dừa thì hộp mứt tết sẽ nghèo nàn lắm, vì vật họ còn thi nhau làm mứt bí, mứt me, mứt cà, mứt gừng, mứt khế, và cả những thư tưởng không thể nào thành mứt được như trái khổ qua (mướp đắng) chẳng hạn. Cầm chúng lên, dù thực khách là gã đàn ông kiêu ngạo, bất cần hay chai sạn cũng phải mềm lòng trước sự kỳ diệu của đôi tay, khối óc và tâm hồn người đàn bà.

Thời gian đã chạy bứt lên khiến con người lao muốn đứt hơi theo nó. Người ra chợ, quả cây ngũ sắc đầt ắp ghe thuyền, tiếng máy đuôi tôm dào dạt bờ sông. Người ở nhà gấp rút đưa tất cả những thứ cần giặt giũ ra sông, tiếng đập chiếu trên mặt nước âm âm nghe thật thúc hồi. Có tiếng réo nhau vào hội, cứ mươi nhà thì hùn nhau vật một con heo sẵn trong chuồng của nhà ai đó, ai không tiền mặt cứ việc đưa thịt về ăn tết đã, ra năm tìm cách tính sau. Trẻ con bưng bê gì mà xuôi ngược hấp hởi vậy? Thì ra, nhân ngày áp chót, người ta tranh thủ đưa biếu nhau những thứ quả chỉ có ở vườn mình để sau ngày ba mươi thì không ai động đến cây và trái nữa, chính là để chúng được yên lành hưởng chọn lộc xuân như con người .

Bữa cơm chiều ba mươi thật hệ trọng với từng nhà như khắp mọi nơi trong đất nước. Chỉ khác là tổ tiên luôn được ở trong vườn nhà, vì vậy, trước khi rước ông bà vào mâm cỗ thì nấm mộ phải sạch cỏ, phải khang trang. Bận rộn đến mấy, nghĩa cử này thường không được chậm trễ và, khi nén nhang cong trên bàn thờ, con cháu mừng hơn được vàng vì thế là ông bà đang về đấy, đang phù hộ cho con cháu đấy, nhất định năm mới sẽ may nhiều dữ ít. Như con người vừa được an ủi.

Công việc của cánh đàn bà nào đã xong. Trong ánh lửa bập bùng từ nồi bánh tét bên góc sân, còn phải quét sân trước sân sau để ra ngoài mồng thì đố dám động chổi. Còn phải tắm táp cho lũ nhỏ để chúng được ngủ trong mùi vải mới. Trong ý tưởng trẻ thơ, tối giao thừa được mặc quần áo mới thì năm sau sẽ mau lớn.

Cuối cùng việc nhà cũng phải chấm hết. Trong mệt mỏi ngọt ngào, các bà các cô mang đèn dầu xuống bờ sông, giấu chúng vào bụi cây để hé ra ánh sáng mập mờ, ấy là bữa tắm chậm rãi nhất, long trọng nhất của họ trong vòng mấy trăm ngàỵ Họ ngụp sâu trong nước mát, nhẩn nha giữa qúa khứ và tương lai, bởi tâm tư họ đang bước đến giao thừa. Họ bước lên, quần áo tóc tai cẩn trọng trong căn nhà bỗng như mới bừng lên, trên chiếc gối còn thơm mùi xà bông mùi nắng, bên cơ thể thơm tho của lũ trẻ, họ thả lưng thư giãn một cách trang nghiêm. Có biết bao điều ập đến, biết bao nỗi buồn được tiễn đưa và cũng biết bao mơ ước được gọi dậy, ấy là lúc họ tẩy trần đầu óc và tâm hồn vốn bình dị của họ.

Rồi bước chân tời gian như vừa khởi động và đang tràn sầm sập qua xóm vắng. Người già dậy trước bật hết đèn lên, chốc sau đã nghe mùi bánh phòng toả ra từ bếp lửạ Giao thừa bao giờ cũng phải có phồng trên bàn thờ. Không khí bắt đầu ngầy ngà khắp xóm trẻ con bật dậy sà ngay vào trò chơi pháo chuột, như chùng chưa hề chợp mắt, còn các cụ bà thì lần ra sân bái lạy đủ bốn phương tám hướng. Đêm đen sóng sánh, cây trong vườn trầm mặc và con sông như bát ngát rạ Có cái gì đang dừnglại trong mỗi con người, bịn rịn ngậm ngùi, rưng rưng. Buổi giao thừa ở quê thường không có mấy truyền hình, người nhà ai nấy tụm vào quanh ông bà mình nghe chuyện xửa chuyện xưa chờ cho nhang tàn để đưa lộc từ trên ban thờ xuống bắt đầu nhấm nháp. Bấy giờ người ta mới thấm mệt như có cái gì đó ghê gớm xuyên qua, xâu chuỗi người ta lại và cũng đặt người ta vào vòng quay chóng mặt nhưng vô cùng thú vị.

Sáng mồng một nhà nào cũng dậy muộn, trừ một vài người lớn phải cũng kiến cho ông bà. Trẻ con lăng xăng với bộ quần áo đẹp nhất, nhẩm trong đầu những câu chúc thọ người lớn sao cho được khen và được cả tiền lì xì. Xống áo thanh niên bắt đầu chộn rộn đường quê, cũng chừng ấy mẫu mã thời trang thị thành, chỉ khác là màu nổi hơn để chứng tỏ với chung quanh sự hiện diện của mình. Người đứng tuổi ra đường vào buổi xế, bấy giờ rượu mới là thứ được việc để người ta nhìn nhau thoải mái sau bao nhiêu va chạm ngày thường, để những câu chúc nhau cháy đượm.

Mồng hai Tết mới thực sự là ngày của hỉ xả. Thường người ta góp nhau sắm lân sắm trống từ rất sớm, mỗi xã một đội. Người thủ vai lân phải khoẻ, phải có bước nhảy mang tinh thần thượng võ, còn ông địa thường là cậu bé con sôi nổi, cũng có khi là một bà goá có tính chọc trời khuấy nước. Cả xóm được một ngày vui, một ngày cười, cả lân, cả địa thường được thưởng rượu để bước chân tròng trành hơn.

Ngày mồng ba đánh thức mọi người dậy sớm như nhau. Sau khi cúng tất niên bằng chú gà giò, người ta săm soi bộ chân nó để xem thời vận và treo nó ở hàng hiên để khoe với hàng xóm. Cũng là ngày bọn trẻ đổ ra đường khệ nệ mang lời chúc của gia đình và bánh trái đến mừng tuổi thầy cộ Phong tục cổ truyền ấy đã làm cho ngày cuối cùng của dịp tết bừng lên một lần nữa, thiêng liêng rộn rịp không kém gì ngày ba mươi vừa qua.

Hết Tết, xóm ấp rã rượi một cách ngọt ngào như cô dâu sau tuần trăng mật. Đó là sự kỳ diệu mà tổ tiên và thiên nhiên cùng bạn tặng để mỗi năm một lần con người trở lại với giá trị hằng của mìn: thanh sạch, vị tha, giao hoà và mơ ước.

Dạ Ngân

[Can Tho]

Chợ Tết quê tôi
Đặng


Tuy đã đi nhiều nơi, đến nhiều chợ nhưng tôi vẫn thích ngắm chợ quê mình. Chợ quê tuy nghèo về hàng hoá nhưng đó còn là nơi gặp gỡ bạn bè, người thân. Anh em tôi lâu ngày mới về quê một lần, cứ vừa mới xuống xe, hoặc cùng lắm sáng hôm sau phải ra ngay ngoài chợ. Thôi thì sản vật có gì, nhiều ít thế nào cứ ra chợ khắc biết. Ngoài cái thú được gặp bạn bè, còn biết được quê mình đổi thay thế nào. Thấy chợ tấp nập là đủ yên tâm.
Làng Phương Khê quê tôi thuộc làng cổ. Tìm trong gia phả của các dòng họ, làng tồn tại hơn năm, sáu trăm năm, chỉ sau khi các vua nhà Lê dựng nghiệp. Quê tôi thuộc vùng đất mà tướng Nguyễn Chích đứng lên tụ nghĩa, trước khi theo Lê Lợi. Dãy núi Vàng hiện nay chính là căn cứ của ông. Những người đầu tiên khai phá thành lập làng là ông Hà Thiệu, Hà Thọ từ đất vua Lê xuống lập nghiệp. Chợ có từ bao giờ cũng không ai nhớ. Mẹ tôi kể khi còn trẻ chợ đã tấp nập lắm rồi. Cả một vùng mới chỉ có cái chợ của làng tôi, và mẹ cũng có một quầy trong chợ bán đủ thứ.

Ngày tôi còn bé, mỗi khi đi học đều phải qua chợ. Thường thì mẹ giúi vào tay những mẩu kẹo giòn tan. Chợ họp ở gần phủ nên gọi là chợ Phủ. Phủ thờ ông Nguyễn Hiệu là người của làng, học giỏi, đỗ cao, có tên trong bia đá Quốc Tử Giám. Ông làm đến chức Tể tướng trong triều vua Lê. Khi chết thi hài được mang về quê an táng, được vua cấp tiền xây dựng đền thờ và được phong Đại Vương.

Chúng tôi ngày bé thường trèo lên hai ông voi to tướng đặt trước cửa Phủ. Chợ họp hàng ngày. Các xã xung quanh kéo về đông lắm. Làng Nga (Tiến Nông) nổi tiếng với những sản phẩm của rừng cò. Họ mang những chú cò đi bán, thôi thì đủ loại: nào cò trắng, cò lửa, cò bợ… mới ra ràng và cả những rổ trứng cò trắng muốt. Cho đến bây giờ, ở cả vùng này có lẽ duy nhất còn lại vườn cò Tiến Nông. Bây giờ người dân bảo vệ cò kỹ lắm, bảo vệ sinh thái mà.

Những vùng xung quanh nhiều sản vật của núi rừng cũng đều mang xuống chợ: Măng (măng giang, măng luồng, măng tre, măng nứa), trám, gà, lợn lửng… Măng chua mà nấu với thịt cò thì ngon tuyệt. Sau này vì chống mê tín người ta phá Phủ, phá luôn cả chợ.

Tôi còn nhớ mấy con voi to tướng bị đập ra nung vôi như thế nào.

Dạo ấy quê tôi là nơi đi đầu trong phong trào "chống mê tín" nên nghè, phủ, đình đều phải phá tuốt. Khu chợ biến thành trại chăn nuôi của xã. Những hàng cây trong chợ rất đẹp, to đến mấy người ôm, thế mà cũng bị chặt hạ. Ngay cái đình làng, có những cột gỗ lim hai người ôm mới hết, theo phong trào cũng dỡ luôn. Chợ không còn nơi họp nên tạm bợ bên đường, từ đó thành heo hắt. Mỗi khi về quê, nhìn khu chợ sầm uất ngày xưa nay trở thành đồng hoang mà nuối tiếc.

Bây giờ quê tôi đã lập lại chợ, tuy có nhộn nhịp nhưng không bằng cái ngày xưa ấy.

Quê thuần nông nên sản vật cũng bắt đầu từ hạt gạo mà ra. Ngày trước nhiều loại bánh chế biến công phu, thì nay cùng với nền kinh tế thị trường, người nhà nông cũng chế biến cầu kỳ để thu hút khách. Nhiều nhất hiện nay vẫn là các loại bánh chế biến nhanh như: bánh đa, bánh đúc, bánh lá, bánh chưng, bánh dày, bánh rán, bánh mật, bánh gai. Rượu thì đủ loại, trong chợ, chỗ nào cũng thấy bày bán.

Quê tôi rượu không nổi tiếng, nhưng được cái nấu bằng gạo nên uống rất êm, không nhức đầu. Người dân nấu rượu không mong lời lãi mà lấy bã để chăn nuôi. Bây giờ các quán ăn mọc nhiều, người ăn tấp nập hơn.

Những phiên chợ Tết cuối năm ngày trước rất nhiều màu sắc. Những hàng bán tranh Đông Hồ, tranh Hàng Trống, những câu đối đỏ bày khắp chợ trông sao mà rực rỡ thế. Người quê tôi, ngoài đi chợ mua sắm các đồ ăn thức uống không quên mua vài đôi câu đối, mấy bức tranh tết. Những chú gà, chú lợn mủm mĩm đủ màu sắc. Rồi những bức tranh dân gian lũ trẻ con đã biết gì nhiều nhưng vẫn đòi mẹ mua: cá chép trông trăng, tứ bình, đám cưới chuột, hứng dừa…

Chúng tôi hay la cà ở những hàng bán tò he, bán pháo. Trên tay người nghệ nhân, những bông hoa, con chim, con cá, Quan Vân Trường, hoặc tuỳ theo yêu cầu, một lúc đã hiện lên cứ y như chuyện cổ tích thần thông biến hoá.

Háo hức nhất vẫn là được mẹ dẫn đi mua sắm quần áo mặc Tết. Một bộ quần áo có khi mặc được vài năm. Xong mấy ngày Tết là gấp để dành. Có lần lâu không nhìn đến, Tết lấy ra chuột đã cắn tan tành.

Chợ Tết đặc sắc nhất vẫn là hàng hoa trái. Cam vàng óng từ Sim đem xuống. Phật thủ, bưởi từ vùng núi Vân Sơn đưa về. Những buồng cau trĩu quả, những giỏ cam, quýt chen lẫn với những nải chuối xanh. Lá chuối, lá dong xanh mướt được xếp ngay ngắn, đó cũng là món hàng bán chạy nhất. Lũ gà, vịt nằm ngơ ngác, miệng kêu chí chóe, cọ quậy mỗi khi có người đến "thăm". Hàng bánh mứt thì khỏi phải nói, rất phong phú. Rồi tiếng pháo nổ, mùi hương thơm lựng, quấn quít như níu chân những người đi chợ.

Từ chợ, những câu đối, những bức tranh, những thứ quả và những cành hoa sắc hồng, sắc tím theo chân mọi người về khắp nẻo xóm thôn, cứ như những dòng suối nhỏ mang hương hoa đi rải khắp muôn nơi .

Trước kia, thường một vài nhà chung đụng nhau, nhắm sẵn một chú lợn để ăn Tết. Thường thì là loại lợn chậm lớn, thịt sẽ nhiều nạc, và cỗ lòng sẽ ngon. Những bữa cơm cuối năm có được món lòng lợn đã là sang lắm.

Ngày nay tất cả đều ra chợ mua sắm. Có cả một đội quân chuyên làm thịt lợn, muốn mua gì đều có. Mua sắm các mặt hàng Tết cũng vậy, chỉ cần ra chợ mấy chục phút là đủ.

Bây giờ ở xa, mỗi khi nhớ quê, lại nhớ về chợ Tết, nhớ những hàng tranh, câu đối, những hàng lá dong xanh mướt và những cô sơn nữ đôi má hồng phảng phất chút hoa của núi rừng.

Tết này quê tôi sẽ có thêm những cành đào đỏ thắm, những cây quất vàng rộm, nhưng chắc không thiếu những câu đối và mấy cành hoa giấy người dân mua về để bày lên trang trí bàn thờ ngày Tết. Tôi có cô bạn nhà trồng hoa Hải Đường, ngày trước cứ Tết đến thế nào cô cũng biếu một cành. Bây giờ người dân cũng đem đi bán.

Ôi cái màu Hải Đường đỏ rực, cái màu xanh của lá dong lá chuối và câu đối đỏ sao mà đẹp vậy, làm sáng lên cả một vùng chợ Tết quê tôi.


Đặng Tiến