Danh nhân Đức

[NhiHa]

Richard Wilhelm
Người bắc nhịp cầu tâm linh giữa Đông và Tây

Vietsciences- Lê Anh Minh

Richard Wilhelm (1873-1930)

Richard Wilhelm (tên chữ Hán là Vệ Lễ Hiền 衛禮賢, 1873-1930), đã mở ra cho thế giới Tây phương nhìn thấy một di sản tâm linh phong phú của Trung Quốc cũng như của Châu Á. Ông đã phiên dịch hầu hết những kinh điển trọng yếu của Nho giáo và Đạo giáo, cũng như các tác phẩm triết học của Trung Quốc từ Hán ngữ sang Đức ngữ, và từ đó, các bản dịch từ Đức ngữ sang Anh ngữ và các ngôn ngữ khác của Âu Châu cũng chào đời. Cho đến hôm nay, trong số hàng chục bản dịch khác nhau của kỳ thư Kinh Dịch này, bản dịch xuất bản năm 1923 của Wilhelm vẫn là độc nhất vô nhị, và có lẽ trong tương lai khó có bản dịch nào vượt qua bản dịch của Wilhelm.
Không chỉ là một học giả và nhà ngữ học, Wilhelm còn là một người truy cầu về tâm linh. Tuy thâm nhập vào cõi minh triết của Trung Quốc nhưng ông vẫn không đánh mất sự liên lạc với cõi Tây phương. Sống tại Trung Quốc hơn 20 năm, ông đã chứng kiến những biến chuyển về văn hoá và tâm linh giữa hai thế giới Đông và Tây. Bấy giờ, người Âu Châu đang chinh phục Trung Quốc, nhưng họ rất ít hoặc không hề quan tâm đến văn hoá Trung Quốc. Còn phía dân Trung Quốc thì luôn xem người Âu Châu là bạch quỷ, do đó họ đã không thể phổ biến kho báu minh triết của họ cho Tây phương. Wilhelm là một trong những người tiên phong đã nhận ra giá trị quý báu của tư tưởng Trung Quốc, nên ông đã nỗ lực bắc một nhịp cầu tinh thần giữa hai cõi Đông và Tây.
Richard Wilhelm sinh năm 1873 tại nước Đức. Khi còn là một học sinh của trường Tubinger Slift danh tiếng, ông đã quan tâm nhiều đến văn hoá và hết sức yêu thích các tác phẩm của đại thi hào Johann Wolfgang von Goethe. Với xu hướng về đời sống tâm linh, Wilhelm đã chọn ngành thần học (theology). Năm 1895, ở tuổi 22, ông được thụ phong mục sư. Năm 26 tuổi, ông gia nhập Allgemein Protestantischer Missionsverein (Đức Quốc Cơ Đốc Giáo Đồng Thiện Hội), và năm 1899 ông được biệt phái đến Thanh Đảo của Trung Quốc để truyền giáo.
Kể từ khi Wilhelm đến Trung Quốc năm 1899, ông đã giao tiếp với đủ các thành phần văn nhân học giả tại đây, kể cả giới huyền bí học, tức những người tu luyện theo bí giáo (kim đan đạo) hay tu tiên (trường sinh bất tử). Sau đó, ông thành lập Wilhelms Bibliothek (Lễ Hiền Thư Viện). Ông đến Thanh Đảo chẳng bao lâu thì Loạn Quyền Phỉ (tức Nghĩa Hoà Đoàn) nổi lên. Những người Trung Quốc cấp tiến đã thành lập phong trào chống chủ nghĩa thực dân Âu Châu. Tất cả những người Âu Châu tại Trung Quốc đều có nguy cơ trở thành mục tiêu bị tấn công, sát hại, nhất là các giáo sĩ, tức những người mà dân bản địa nghĩ rằng đã gieo rắc tà thuyết chống lại truyền thống cố hữu của Trung Quốc. Cuối cùng Loạn Quyền Phỉ cũng bị dẹp tan, và người Âu Châu đã nhận ra nhu cầu tìm hiểu thêm về Trung Quốc để hiểu biết và giao tiếp tốt hơn với dân bản địa. Trong tình hình đó, ngay khi đến Trung Quốc, Wilhelm bắt đầu học Hán ngữ. Với năng khiếu bẩm sinh về ngôn ngữ, ông nhanh chóng tinh thông Hán ngữ và những ngôn ngữ liên quan như Nhật ngữ và Hàn ngữ (Korean). Năm 1905, tức năm mà người con trai thứ ba (Helmut Wilhelm) của ông chào đời, ông đã bắt đầu phiên dịch một số tác phẩm từ Hán ngữ sang Đức ngữ. Công việc biên khảo và dịch thuật của ông vẫn liên tục miệt mài từ lúc đó cho đến khi ông lìa đời (1930).

Khi học Hán ngữ, ông tập trung nhiều nhất việc đọc hiểu và phiên dịch các kinh điển Trung Quốc và ông càng say sưa tìm hiểu văn hoá của đất nước này. Tại Thanh Đảo cũng như tại Bắc Kinh, ông luôn quảng giao với các văn nhân và học giả đương thời. Sự hội nhập của ông với văn hoá Trung Quốc và Hán ngữ đã chuyển hoá ông thành một con người mới. Lúc đầu đến Trung Quốc với sứ mạng truyền giáo cho dân bản địa, nhưng cuối cùng ông đã bị văn hoá và tôn giáo Trung Quốc cải hoán lại. Về sau này, ông đã thú nhận với người bạn chí thân là Carl Gustav Jung (cha đẻ của Tâm lý học phân tích) rằng suốt 20 năm sống tại Trung Quốc, ông chưa hề làm phép bí tích cho một người dân Trung Quốc nào cả. Thay vào sứ mạng truyền giáo đó, ông nghĩ rằng cái sứ mạng đích thực mà ông phải làm chính là phải bắc một nhịp cầu tâm linh giữa hai cõi Đông phương và Tây phương, thông qua việc biên khảo và phiên dịch kinh điển Trung Quốc.

Lao Nãi Tuyên (1843-1921)
Năm 1911, lúc 38 tuổi, Wilhelm có duyên may gặp gỡ Lao Nãi Tuyên 勞乃宣(1843-1921), vốn là một văn nhân, đã đậu tiến sĩ và từng làm quan. Lao Nãi Tuyên đã giúp Wilhelm rất nhiều trong việc nghiên tập Hán học. Đó là một hiền giả đã giúp Wilhelm hoá giải những xung đột nội tâm giữa hai nền văn hoá và tư tưởng dị biệt giữa Đông và Tây, và đã giúp ông tìm sự an tĩnh nội tâm. Sau khi gặp Lao Nãi Tuyên, Wilhelm thành lập Tôn Khổng Văn Xã (Confucius Society) tại Thanh Đảo và mời Lao Nãi Tuyên quản lý. Mối chân tình giữa Wilhelm và Lao Nãi Tuyên ngày càng gắn bó. Thời gian ở Trung Quốc, ông nhận thấy Kinh Dịch chiếm địa vị hết sức trọng yếu trong Thập Tam Kinh của Nho giáo, nên ông đã nhờ Lao Nãi Tuyên truyền dạy cho. Suốt 10 năm cuối đời của Lao Nãi Tuyên, nhà hiền triết này đã dạy Kinh Dịch cho Wilhelm, và cùng thời gian này (kể từ 1913) Wilhelm đã dịch Kinh Dịch sang Đức ngữ.
Ông viết về công trình phiên dịch công phu suốt 10 năm ấy như sau: «Sau cách mạng Tân Hợi (1911), Thanh Đảo trở thành nơi tạm cư cho các học giả danh tiếng nhất thuộc phái cổ học của Trung Quốc. Trong các vị học giả ấy, tôi quen được Lao Nãi Tuyên. Ông là người đầu tiên khai mở cho tôi sự bí mật của Kinh Dịch. Rồi chúng tôi cộng tác với nhau. Ông giảng Kinh Dịch cho tôi nghe bằng Bạch thoại, và tôi ghi chú. Sau đó tôi dịch kinh văn sang Đức ngữ cho riêng tôi. Rồi tôi bỏ văn bản Hán ngữ gốc sang một bên và dịch ngược từ Đức ngữ sang Hán ngữ, để Lao Nãi Tuyên xem tôi có hiểu đúng vấn đề không. Sau đó tôi nhuận sắc lại bản dịch Đức ngữ và viết lời bình một cách chi tiết. Tôi còn phải hiệu đính ba bốn lần nữa và ghi thêm những giải thích quan trọng nhất. Bản dịch đã hoàn thành như thế.» (xem: I Ging, Diederichs, 2001, trang 21)
Wilhelm đã xem Lao Nãi Tuyên như một nhà nho kiệt xuất đương thời và kính trọng ông như một bậc Đạo sư (Guru). Lao Nãi Tuyên là một nhà nho thức thời, ông đã sớm nhận ra rằng sự cách biệt của Trung Quốc với thế giới bên ngoài đã đến lúc chấm dứt. Không chỉ thuộc giòng nho gia, Lao còn là người hâm mộ Đạo giáo và tập luyện tĩnh tọa dưỡng sinh. Tất cả những điều đó đã ảnh hưởng đặc biệt đến Wilhelm.
Năm 1920, Wilhelm trở về nước Đức, nhưng rồi ông lại sang Trung Quốc lần nữa vào năm 1922. Năm 1921, khi những trang cuối cùng của bản dịch Đức ngữ của Kinh Dịch hoàn thành, Lao Nãi Tuyên tạ thế, và sứ mạng của bậc hiền giả này đã hoàn thành. Wilhelm tiếp tục biên tập và ghi thêm lời bình chú bộ sách này cho đến 1923. Cùng năm này, ông được cử làm Tham tán Văn hoá cho Sứ quán Đức tại Trung Quốc và được Đại học Bắc Kinh thỉnh giảng về môn văn học và triết học Đức. Năm 1924, Wilhelm trở về Đức và nhận dạy Hán ngữ tại Đại học Frankfurt. Năm 1925 ông sáng lập Trung Quốc Học Viện (China Institut) tại Frankfurt am Main và làm việc tại đây cho đến lúc tạ thế (1930).
Từ 1924 đến 1930, ông chuyên về biên khảo, dịch thuật, và giảng dạy. Ông đã cố gắng thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau về văn hoá tư tưởng giữa Đông phương và Tây phương. Mọi nỗ lực của ông thoạt đầu đã không hanh thông. Ông gặp phải sự chống đối từ nhiều phía. Giới hàn lâm đại học thì không tin ông vì ông vốn là một mục sư, còn Giáo Hội và cộng đồng tín hữu cũng không thích ông vì ông đã bỏ đạo. Nhưng ông cũng có nhiều người ủng hộ, chẳng hạn Bá Tước Keyserling, vốn là một người cũng bị giới hàn lâm đại học, những nhà theo chủ nghĩa quốc gia, và giới Thiên Chúa giáo chính thống tẩy chay. Wilhelm đã chấp bút viết một chương cho quyển sách của Bá Tước Keyserling nói về hôn nhân. Ở đây Wilhelm viết về hôn nhân của người Trung Quốc và nhấn mạnh ý nghĩa tâm linh của hôn lễ. Wilhelm đã gia nhập một phái bí giáo tức Trường Minh Triết (the School of Wisdom) tại Darmstadt. Do ảnh hưởng của Wilhelm đối với Bá Tước Keyserling và con trai của bá tước là Arnold Keyserling, môn triết học Trung Quốc, nhất là Kinh Dịch được giảng dạy tại đây như là một môn học trọng tâm.
Tại Trường Minh Triết (the School of Wisdom), Richard Wilhelm đã hội ngộ Carl Gustav Jung, nhà sáng lập môn tâm lý học phân tích (analytical psychology), và họ đã trở thành bạn thân thiết của nhau. Jung cũng nhận ra ý nghĩa trọng đại ở những công trình của Wilhelm, nhất là Kinh Dịch. Jung đã giúp Wilhelm giành được sự trọng vọng trong giới đại học Đức. Bản dịch Kinh Dịch của Wilhelm đã giúp Jung soi sáng thêm về bộ môn tâm lý của chính mình, rồi ông mời Wilhelm sang Câu Lạc Bộ Tâm Lý (Psychologischer Klub) tại Zürich để biểu diễn bói Dịch. Jung đã viết thêm phần dẫn luận rất dài cho bản Đức ngữ Kinh Dịch của Wilhelm và rồi bảo Cary Baynes, một học trò của ông, dịch từ Đức ngữ sang Anh ngữ. Sau đó ông bảo Cary Baynes dịch tiếp bản Đức ngữ Thái Ất Kim Hoa Tông Chỉ của Wilhelm sang Anh ngữ nốt, và trong quyển này ông cũng viết thêm phần dẫn luận rất dài.

Johann Wolfgang von Goethe

Herman Hesse

Martin Buber


Với sự trợ giúp của Bá Tước Keyserling và Jung, dần dần tác phẩm của Wilhelm được công chúng Đức biết đến. Các bài viết và các trứ tác của ông dần dần thu hút thêm sự tán thưởng và hâm mộ công chúng. Sách của ông được xuất bản và ông kết giao thêm nhiều văn nghệ sĩ danh tiếng như nhà văn Herman Hesse, Martin Buber, nhạc sĩ Joseph Hauer, v.v... Salome Wilhelm, vợ của Richard Wilhelm, năm 1956 tại Köln đã xuất bản hồi ký Richard Wilhelm, der Mittler zwischen China und Europa (Richard Wilhelm, người bắc nhịp cầu tinh thần giữa Trung Quốc và Âu Châu), kể rằng ông là một nhân cách sôi nổi, vồn vã, quảng giao. Trứ tác rất nhiều, nhưng ông không hề cảm thấy mệt mỏi, và nhất là ông không bao giờ xuôi theo trào lưu chính trị và tư tưởng đương thời.

Mộ phần của Richard Wilhelm và vợ (Salome Wilhelm) với hình Thái Cực - Bát Quái.

Sau chỉ 4 năm tại quê nhà (tức là từ năm 1924), bấy giờ 55 tuổi, ông lại bị bệnh lỵ amíp (amoebic dysentery) hành hạ, chứng bệnh đã đeo đuổi ông dai dẳng kể từ những năm ông sống tại Trung Quốc. Và rồi ông tạ thế năm 1930.
Trong vô số các trứ tác biên khảo và dịch thuật của Wilhelm, hai tác phẩm nổi bật nhất (với sự cộng tác của nhà tâm lý học phân tích Carl Gustav Jung) hẳn là I Ging – Das Buch der Wandlungen (Dịch Kinh - Quyển kinh về những biến dịch, tựa tiếng Anh là I Ching: the Book of Changes) và Das Geheimnis der goldenen Blüte (Thái Ất Kim Hoa Tông Chỉ, tựa tiếng Anh là The Secret of the Golden Flower). Hai tác phẩm này có thể nói đã bắc được nhịp cầu tâm linh giữa hai cõi Đông và Tây vậy.

Tác phẩm chính của Richard Wilhelm:

- Das wahre Buch vom quellenden Urgrund (Xung Hư Chân Kinh 沖虛真經, tức Liệt Tử 列子), Jena, 1911.
- Lao-tse, Tao-te-king, Das Buch des Alten vom Sinn und Leben (Đạo Đức Kinh 道德經), Jena, 1911.
- Kungfutze Gespräche (Luận Ngữ 論語, dịch ra Đức ngữ và chú thích), Jena, 1910.
- Khung-tse, Leben und Werk (Khổng Tử, Cuộc Đời và Tác Phẩm), Stuttgart, 1925.
- Mong-dsi (Mạnh Tử 孟子, dịch ra Đức ngữ và chú thích), Jena, 1916.
- Dschuang-dsï, das wahre Buch vom südlichen Blütenland (Trang Tử Nam Hoa Chân Kinh 莊子南華真經), 1923.
- I Ging, Das Buch der Wandlungen, aus dem Chinesischen verdeutscht und erläutert (Dịch Kinh, quyển sách về những biến dịch, phiên dịch từ Hán văn và chú giải), Jena, 1924.
- Die Seele Chinas (Trung Quốc Tinh Thần), Berlin, 1925.
- Lao-tse und der Taoismus (Lão Tử và Đạo giáo), Stuttgart, 1925.
- Konfuzius und der Konfuzianismus (Khổng Tử và Nho Giáo), Stuttgart, 1925.
- Ostasien, Werden und Wandel des chinesischen Kulturkreises (Đông Á, Chuyển biến của giới Văn hóa Trung Quốc), Potsdam, 1928.
- Frühling und Hebrst des Lü Bu We (Lã Thị Xuân Thu 呂氏春秋), 1928.
- Die Religion und Philosophie Chinas (Tôn Giáo và Triết Học Trung Quốc), [năm?].
- Geschichte der chinesischen Zivilisation (Trung Quốc Văn Minh Sử), được G. Lepage dịch ra Pháp văn Histoire de la Civilisation chinoise, Paris, 1931.
- Das Geheimnis der goldenen Blüte - Ein chinesisches Lebensbuch (Thái Ất Kim Hoa Tông Chỉ - Trung Quốc Đan Thư 太乙金華宗旨中國丹書), Stuttgart, 1965. R. Wilhelm dịch Hán-Đức và chú giải, Carl G. Jung viết lời tổng luận. Quyển này gồm Thái Ất Kim Hoa Tông Chỉ do Lã Động Tân (Lã Tổ) giáng bút dạy luyện đan, và một phần của Huệ Mạng Kinh 慧命經(Das Buch von Bewußtsein und Leben) của Liễu Hoa Dương 柳華陽, một tổ sư của phái Ngũ Liễu 伍柳 của Đạo giáo. (Cary F. Baynes dịch ra tiếng Anh: The Secret of the golden Flower, 1962).
- Wandlung und Dauer (Biến và Hằng), tuyển tập 4 bài viết của Richard Wilhelm, Irene Eber (nữ đệ tử của Hellmut Wilhelm) tuyển dịch từ Đức sang Anh, nhan đề I Ching - Constancy and Change, Princeton, 1979.
- v.v...
TƯ LIỆU THAM KHẢO
1- Richard Wilhelm, I Ging – Das Buch der Wandlungen (Dịch Kinh - Quyển kinh về những biến dịch), Heinrich Hugendubel Verlag, München, 1973.
2- Richard Wilhelm, I Ching: the Book of Changes (Dịch Kinh - Quyển kinh về những biến dịch), trans. by Cary F Baynes, London, 1969.
3- Richard Wilhelm & Carl Gustav Jung, Das Geheimnis der goldenen Blüte 太乙金華宗旨 (Thái Ất Kim Hoa Tông Chỉ), Rascher Verlag, Zürich und Stuttgart, 1965. Quyển này có kèm theo một phần của quyển Huệ Mạng Kinh 慧命經 (Das Buch von Bewußtsein und Leben) của Liễu Hoa Dương 柳華陽, một tổ sư của phái Ngũ Liễu 伍柳 của Đạo giáo.
4- Richard Wilhelm & Carl Gustav Jung, The Secret of the Golden Flower 太乙金華宗旨 (Thái Ất Kim Hoa Tông Chỉ), trans. by Cary F Baynes, New York, 1962.
5- C.G. Jung, Memories Dreams Reflections (Ký ức, giấc mơ, hồi niệm), New York, 1963.
6- Richard Wilhelm, Lectures on the I Ching: Constancy and Change (Bài giảng về Dịch Kinh: Hằng và Biến), trans. by Irene Eber, Princeton, 1979.

[NhiHa]

Thomas Mann
Giải Thưởng Nobel Văn Chương năm 1929.

Vietsciences-Phạm Văn Tuấn

Thomas Mann (1875 - 1955) tiểu thuyết gia, nhà viết luận văn và truyện ngắn người Đức, đoạt Giải Thưởng Nobel Văn Chương năm 1929.


Trong các tác phẩm của ông, Thomas Mann đã phối hợp tư tưởng triết học, trí khôn ngoan và tính hài hước để trình bày một cách rất sâu sắc các vấn đề tâm lý nội tâm, bởi vì ông hiểu rõ các hoàn cảnh chính trị và văn hòa của những người chung quanh. Chủ đề của ông là sự tương phản giữa tinh thần (spirit) và đời sống (life) và ông thường viết ra cho người đọc nhận thấy các thái độ của giới nghệ sĩ và giới trung lưu. Ông đã mạnh dạn chống đối chủ nghĩa Quốc Xã và nhà độc tài Adolf Hitler trong thời kỳ đen tối nhất của lịch sử nước Đức. Các tiểu thuyết và truyện ngắn của Thomas Mann đã được dịch sang nhiều ngôn ngữ và được hàng triệu người trên thế giới đọc và ngưỡng mộ.
Thomas Mann sinh ngày 6 tháng 6 năm 1875 trong một gia đình thương gia đáng kính thuộc tỉnh Lubeck, trên miền Biển Bắc (the North Sea). Ông là con thứ hai trong năm người con của thượng nghị sĩ Thomas Heinrich Mann và bà mẹ có tài về âm nhạc. Nhờ bà mẹ và các nhạc sĩ thường hay lại nhà mà Thomas rất sớm làm quen với nền âm nhạc cổ điển, nhất là các nhạc phẩm của Richard Wagner.
Sau khi người cha qua đời vào năm 1891, gia đình này đã bán đi cơ sở thương mại rồi dọn về thành phố Munich. Tại nơi này, Thomas Mann bắt đầu làm thơ, viết một số truyện ngắn và được nhà xuất bản khuyến khích sáng tác.
Gia đình thương mại giàu có của Thomas Mann theo đạo Tin Lành rất thuần thành và bảo thủ, đây là căn bản chính để cho tác giả viết ra tác phẩm "Gia Đình Buddenbrooks" (1901) qua đó nhà văn đã mô tả nhiều thế hệ đã bị suy đồi về luân lý do các suy thoái vật chất và cuốn tiểu thuyết kể trên đã bảo vệ các truyền thống cổ điển và tác giả đã tự cho mình là một người đại diện cho môi trường xã hội thời đó.
Cuốn truyện Buddenbrooks vào thời đó thuộc loại bán chạy nhất (a best-seller), làm nổi danh tác giả dù cho Thomas Mann mới ở vào tuổi 26 và sự thành công này đã cho phép nhà văn sống một cuộc đời phong lưu, dồn hết năng lực vào sự nghiệp sáng tác cho tới cuối đời.
Khi viết xong tác phẩm Buddenbrooks, Thomas Mann bắt đầu đọc các sách của Schopenhauer và Nietzsche. Do ảnh hưởng của hai nhà tư tưởng này, ông đã bớt bênh vực giới trung lưu hạng cao của mình và coi mình thuộc loại tư sản lạc lõng (lost bourgeois) và nhà văn này đã bị lôi kéo giữa các cảnh hai cực: cá nhân và cộng đồng, giới nghệ sĩ và giới tư sản, tinh thần và thiên nhiên, tâm lý và huyền bí (mythical), đời sống và cõi chết, cũng như nghi ngờ trước nghệ thuật của mình. Hai chuyện dài "Tonio Kroeger" (1903) và "Chết tại Venice" (Death in Venice, 1913) là hai tác phẩm danh tiếng liên quan tới vấn đề nghi ngờ này.
Vào năm 1905, Thomas Mann kết hôn với cô Katjia Pringsheim, con gái của một giáo sư Toán tại Munich. Katjia là bà mẹ xuất sắc với sáu người con, đã giúp chồng có thể hoàn toàn chuyên tâm vào việc quan sát và ghi chép từng chi tiết của thế giới chung quanh.
Thomas Mann khâm phục đại văn hào người Nga Leo Tolstoy và không đồng ý với người anh ruột là Heinrich, cũng là một tiểu thuyết gia danh tiếng về cách dùng nghệ thuật văn chương cho các tư tưởng chính trị cấp tiến. Vào đầu Thế Chiến Thứ Nhất, Thomas Mann đã ca ngợi "quyền gia tăng sức mạnh" (the right of ascending power) để bênh vực việc bành trướng quân lực của nước Đức, sự việc này đã khiến cho hai anh em bất hòa, cắt đứt liên lạc với nhau. Thomas Mann chỉ thay đổi quan điểm sau Thế Chiến Thứ Hai với bài viết tự thuật "Hồi Tưởng của một người không chính trị" (Reflections of a Non-Political Man, 1918) và kể từ thời điểm này, hai anh em đã hòa giải và liên lạc với nhau cho tới khi Heinrich qua đời vào năm 1950.
Sau khi nước Đức bị thua trận Thế Chiến Thứ Nhất và cũng do ảnh hưởng của tư tưởng nhân bản (humanistic) của Johann W. von Goethe mà Thomas Mann cố gắng tìm cách dung hòa hai đối nghịch là nghệ thuật và chính trị, và tác phẩm sau 12 năm làm việc với ý tưởng tổng hợp là cuốn tiểu thuyết "Ngọn Núi Huyền Diệu" (The Magic Mountain, 1924) cùng với bài diễn văn nhan đề "Nền Cộng Hòa Đức" (The German Republic, 1922) và bài luận văn (essay) "Goethe và Tolstoy" (1923). "Ngọn Núi Huyền Diệu" là cuốn tiểu thuyết mô tả cuộc đời của một nhóm bệnh nhân tại một bệnh viện trên miền núi vào các năm trước Thế Chiến Thứ Nhất.
Trong thập niên 1920, Thomas Mann đã qua tâm nhiều tới vấn đề chính trị của thời đại, ông đã đi diễn thuyết tại nhiều nơi, phản đối nhóm cực hữu đã làm hại nền Cộng Hòa Weimar và ông bênh vực một nước Đức dân chủ đứng giữa hai khối Đông và Tây. Ông kêu gọi hai phe bảo thủ và xã hội phải dàn hòa với nhau và đoàn kết để chống kẻ thù chung là đảng Đức Quốc Xã.
Năm 1929, Thomas Mann được trao tặng Giải Thưởng Nobel Văn Chương vì tác phẩm Buddenbrooks, sự việc này đã bị nhiều người cấp tiến phản đối, họ cho rằng tác phẩm "Ngọn Núi Huyền Diệu" mang tính nhân bản hơn. Năm sau, Thomas Mann cho xuất bản cuốn "Mario và nhà quỷ thuật "(Mario and the Magician, 1930). Đây là cuốn sách tấn công dữ đội chế độ phát xít (fascism). Năm 1933, nhân ngày kỷ niệm 50 năm nhạc sĩ Richard Wagner qua đời, Thomas Mann đã đọc một bài diễn văn xuất sắc, mô tả sự vĩ đại của nhạc sĩ Wagner cũng như ca ngợi đặc tính siêu hình của Schopenhauer, coi nhà triết học này là một người đại diện thiên tài cho nền triết học Bất Thuần Lý (irrationalism) của nước Đức.
Sau bài diễn văn kể trên, Thomas Mann bị nhiều người kết án là có thái độ "chống quốc gia" (anti-nationalistic), đã có nhiều vụ phí báng nhà văn này rồi 12 ngày sau, khi Adolf Hitler lên nắm chính quyền, Thomas Mann đã chạy qua Thụy Sĩ. Chính quyền Đức bèn tước bỏ quyền công dân của ông từ năm 1936 và bằng tiến sĩ danh dự đã được trao tặng cho ông vào năm 1919. Thomas Mann sống tại Thụy Sĩ cho tới ngày ông được phép di cư sang Hoa Kỳ vào năm 1938 và đầu tiên định cư tại Princeton, New Jersey, rồi dời về Pacific Palisades, thuộc tiểu bang California. Năm 1944, nhà văn Thomas Mann trở nên công dân Hoa Kỳ.
Trong thời kỳ lưu vong, Thomas Mann cho mình là người đại diện của tinh thần Đức chính thực, và ông đã tấn công dữ dội chủ nghĩa Quốc Xã, đồng thời ông cũng không che dấu sự không ưa thích các nền dân chủ phương tây, cho rằng các chế độ này đã không giúp đỡ nền cộng hòa Weimar non trẻ trong khi còn đủ thời giờ làm nản lòng nhà độc tài Hitler. Sự lo lắng trước cách hòa dịu của phe Anh Pháp của ông đã được chứng tỏ là đúng sau khi Thỏa Hiệp Munich (the Munich Agreement) của năm 1938 được ký kết.
Thomas Mann cũng ca ngợi nền chính trị của Thổng Thống Franklin D. Roosevelt mà ông gọi là "nền dân chủ xã hội" (the social democracy) và tình cảm giữa hai nhân vật danh tiếng này đã tăng thêm. Do sự đề nghị của Tổng Thống Roosevelt, nhà văn Thomas Mann được trường Đại Học Harvard trao tặng bằng Tiến Sĩ Danh Dự và văn hào người Đức này đã đi xa hơn do cách vận động cho Tổng Thống Roosevelt khi ra tranh cử lần thứ tư.
Năm 1943, cuốn truyện dài 4 tập "Joseph và các Anh Em" (Joseph and His Brothers, 1943) nói về nhân loại từ khởi đầu huyền bí, đã đạt tới đỉnh cao khai sáng (enlightened heights), đây là sáng tác danh tiếng nhất trong thời kỳ lưu vong của tác giả. Sau đó "Bác Sĩ Faustus" (Doctor Faustus, 1947) gồm cách diễn tả bán ẩn dụ. Đây là tiểu sử hư cấu của một nhạc sĩ xuất sắc, qua lại với một cô gái điếm để rồi mắc bệnh tình dục và chịu đau khổ trong suốt quãng đời cho đến khi chàng nhạc sĩ hóa điên và gục chết. Cuốn truyện đã cố gắng cắt nghĩa toàn cảnh bi kịch của nước Đức dưới chế độ Quốc Xã và tác phẩm này cũng được nhiều người ca ngợi.
Sau Thế Chiến Thứ Hai, nhà văn Thomas Mann bị chỉ trích vì ông đã bỏ xứ ra đi trong hoàn cảnh cần thiết nhất. Cảm tình của ông đối với hai miền Đông Đức và Tây Đức đã khiến cho nhiều người nghi ngờ ông về thái độ chống Đức và thiên Cộng.
Sau đó tại Hoa Kỳ, Thượng Nghị Sĩ Joseph R. McCathy khuynh đảo Quốc Hội, tạo nên một bầu không khí trấn áp, chống Cộng Sản và nghi ngờ giới trí thức. Nhà văn Thomas Mann phải rút lui khỏi chức vụ cố vấn cho bộ môn Văn Chương Đức tại Thư Viện Quốc Hội. Vào lúc này ở tuổi 78, nhà văn Thomas Mann đã tỉnh ngộ trước Hoa Kỳ, ông trở về Thụy Sĩ vào năm 1852 và đã nói rằng "nền tự do của Hoa Kỳ đang chịu đau đớn do cách bảo vệ chính mình và vài người e ngại rằng nền tự do này sẽ vỡ ra từng mảnh".
Tác phẩm sau cùng của nhà văn Thomas Mann là cuốn "Các Lời Thú Nhận của Felix Krull, Người Tự Tin" (The Confessions of Felix Krull, Confidence Man, 1952). Ngoài các cuốn tiểu thuyết, Thomas Mann còn viết nhiều bài luận văn (essays) liên quan tới nền văn hóa và văn chương Đức, bàn luận các tư tưởng và thành quả của nhà thơ Johann W. von Goethe, nhà soạn nhạc Richard Wagner, nhà tâm lý học Sigmund Freud và nhà triết học Friedrich Nietzsche. Các nghiên cứu này được coi là các tài liệu văn hóa quan trọng nhất của thời đại đó. Thomas Mann qua đời tại Zurich vào ngày 12 tháng 8, 1955.
Ngày nay, cùng với Franz Kafka, Văn Hào Thomas Mann được coi là nhà viết tiểu thuyết thuộc thế giới nói tiếng Đức có ảnh hưởng mạnh mẽ nhất trong thế kỷ 20./.
Tác phẩm:


Little Herr Friedemann (1898) = Der kleine Herr Friedemann
Buddenbrooks (1901) = Buddenbrooks - Verfall einer Familie
Tonio Kröger (1903)
Royal Highness (1909) = Königliche Hoheit
Death in Venice (1912) = Der Tod in Venedig
Reflections of an Unpolitical Man (1918) = Betrachtungen eines Unpolitischen
The German Republic (1922) = Von deutscher Republik
The Magic Mountain (1924) = Der Zauberberg
Disorder and Early Sorrow (1926) = Unordnung und frühes Leid
Mario and the Magician (1930) = Mario und der Zauberer
Joseph and His Brothers (1933-43) = Joseph und seine Brüder
The Tales of Jacob (1933)
The Young Joseph (1934)
Joseph in Egypt (1936)
Joseph the Provider (1943)
The Problem of Freedom (1937) = Das Problem der Freiheit
Lotte in Weimar or The Beloved Returns (1939)
The Transposed Heads (1940) = Die vertauschten Köpfe - Eine indische Legende
Doctor Faustus (1947) = Doktor Faustus
The Holy Sinner (1951) = Der Erwählte
Confessions of Felix Krull Confidence Man, The Early Years (1922/1954) = Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull. Der Memoiren erster Teil (unfinished)

[NhiHa]

Friedrich Nietzsche
Triết gia, nhà văn,cha đẻ thuyết Siêu nhân

Vietsciences-Từ Vũ

Friedrich Nietzsche (1844-1900), Triết gia, nhà văn Ðức gốc Ba Lan cha đẻ thuyết Siêu nhân

Cuộc đời của Friedrich Nietzsche là sự cô đơn và đau đớn, tác phấm của ông qua triết lý Siêu Nhân đã có ảnh hưởng rầt lớn trong thế kỷ thứ XX. (1)

Triết-gia và nhà văn Đức sinh ngày 15-10-1844, con một vị mục sư của một vùng thôn quê tỉnh Saxe thuộc nước Phổ (Prusse), ông tự nhận xuất thân giòng giõi quý tộc người Ba Lan bắt buộc phải chạy tỵ nạn qua Đức vì bị truy hại tôn giáo.

Năm 1858, F. Nietzsche theo học tại trường danh tiếng Schulpforta cho đến năm 1864. Tiếp theo ông sang Đại Học Bonn học môn Thần học, đặc biệt là Triết học với giáo sư F.W. Ritschl. Khi vị giáo sư này giảng dạy tại Leipzig, Nietzsche bỏ học ở Bonn đi theo học tại Đại Học Leipzig .



Năm 1968 ông gặp nhà soạn nhạc nổi tiếng R. Wagner (1813-1883).

Năm 1869, với sự gởi gấm của Ritschl, lúc bấy giờ Nietzsche 25 tuổi, nên được bổ nhiệm chức vụ giáo sư triết học tại Đại Học Bâle, Thụy Sĩ. Chức vụ này ông đã đảm nhiệm cho đến năm 1878 ; Năm sau đó ông tình nguyện gia nhập đơn vị cứu thương của quân đội Đức trong chiến dịch đánh Pháp nhưng vì sức khoẻ quá yếu kém đã bắt buộc ông phải giải ngũ trước khi chiến tranh chấm dứt.
Chịu ảnh hưởng tư tưởng của Schopenhauer và một số quan niệm thẩm mỹ của R. Wagner. Nhưng kể từ năm 1878 Nietzsche bất đồng tư tưởng với Wagner

Năm 1879 cũng vì lý do sức khỏe Nietzsche buộc lòng từ bỏ chức vụ giáo sư tại Đại Học Bâle để cống hiến toàn bộ thời gian vào công việc sáng tác.

Năm 1884 quyển Zarathoustra đã nói như vậy (Also sprach Zarathoustra) được cho ra mắt (2).

Bệnh hoạn lại thêm sự đau khổ trong đời sống tình cảm cá nhân (vào năm 1882, lời cầu hôn của ông với Lou Andréas Salomé không được chấp nhận), buồn nản ông lang thang tại các thành phố Venise, Gênes, Rome, Nice …

Cơn bệnh ngày càng trầm trọng, năm 1889 tại Turin, một thành phố lớn của Ý, một cơn điên rồ đã quật ngã Nietzsche giữa đường phố, kể từ ngày đó ông đã được mẹ và chị ông, Elisabeth Foerster Nietzsche, chăm sóc tại Naumbourg và sau đó tại Weimar, nơi đây ngày 25- 8- 1900, F. Nietzsche qua đời.

Friedrich Nietzsche chỉ trích kịch liệt những giá trị cổ truyền, và khẳng định rằng tư tưởng thiên chúa giáo được thiết lập bởi giai cấp những người đang nắm quyền bính với mục tiêu : cưỡng chế người dân phải tuân phục theo họ.

Nietzsche trình bầy trong những luận cương của ông về sự đăng quang của một trật tự mới sẽ lật đổ hệ thống cổ truyền hiện hữu, trong trật tự mới đó ‘’siêu nhân‘’ (Ubermensch), chấp nhận một thái độ cá nhân chủ nghĩa, đối kháng với quần chúng.

Ngoài ra ông khẳng định rằng con người không phải : thượng đế cũng không phải thực sự được làm sẵn mà nó là sự trở thành bởi thế (cũng giống như cuộc đời) sự sáng tạo luôn luôn được tân trang, trốn chạy không ngừng nghỉ về một sự kiện nào đó, để cũng lại luôn vượt qua.

Những công thức lớn của ông (ý chí của sức mạnh, sự quay lại vĩnh viễn, siêu nhân…) đã được suy diễn một cách mâu thuẫn thí dụ điển hình qua trường hợp cuá chị ruột ông : Chính người chị ông đã phản bội một cách cùng cực tư tưởng của Nietzsche khi lấy chồng, một người bài Do Thái (antisémite) để sau đó phục vụ cho phe Cực hữu và Đức Quốc Xã ; Elisabeth Foerster Nietzsche đã bóp méo ý nghiã những tác phẩm Nietzsche đã làm việc dở dang vào năm 1884, đặc biệt năm 1886, để phát hành dưới tựa đề La Volonté de puissance.



TÁC PHẨM CỦA F. NIETZSCHE :

·

Sự khai sinh ngành Bi kịch (Die Geburt der Tragödie, La Naissance de la tragédie,1872.)
· Những nhận định không hợp thời (Unzeitgemässe Betrachtungen, Considérations intempestives, 1873-1876.)
· Người, quá người (Menschliches, Allzumenschliches, Humain, trop humain, 1879-1886).
· Rạng đông (Morgenröte, Aurore, 1880-1881).
· Sự hiểu biết vui vẻ (Die fröliche Wissenschaf, Le Gai savoir, 1881-1882).
· Zarathoustra đã nói như vậy (Also sprach Zarathoustra, Ainsi parlait Zarathoustra, 1883-
· 1885.
· Bên kia cái Tốt và cái Xấu (Jenseits von Gut und Böse, Par-delà le bien et le mal, 1886).
· Phả bệ học của luân lý (Zur Genealogie der Moral, La Généalogie de la morale, 1887).
· Hoàng hôn của những thần tượng (Götzendämmerung, Crépuscule des idoles, 1888).
· Nietzsche chống lại Wagher) Nietzsche contra Wagner, 1888.
· Trường hợp của Wagner (Der Fall Wagner, Le cas Wagner, 1888).
· Kẻ chống Chúa (Der Antichrist, L'Antéchrist, 1888).
· Ecce Homo, 1888



(1) Siêu nhân là người không thừa nhận tất cả những giá trị hiện tại. Theo Nietzsche thì tôn giáo hay đạo đức chỉ do con người bày ra, chỉ làm trở ngại cho sự phát triển trên đường chinh phục của siêu nhân. Bởi vậy siêu nhân chỉ có cách là đạp đổ tất cả những trở ngại đó.

(2) Sự Hiểu biết vui vẻ (Die fröliche Wissenschaf, 1881-1882) và Zarathoustra đã nói như vậy (Also sprach Zarathoustra, 1884). Die fröliche Wissenschaf, xem như là quyển mở đầu cho Also sprach Zarathustra. Ðây là cuốn sách căn bản Triết học của Nietzsche. Trong đây chứa tất cả những tư tưởng của siêu nhân. Thiên Chúa giáo đã chế ngự thế giới mấy ngàn năm, và giờ đây chúng ta phải tự giải thoát lấy. Ðể sáng tạo lại thế giới, chúng ta phải là những đứa bé, là những vị thần... Zarathoustra sau 10 năm suy nghiệm trên núi đã tìm ra chân lý và xuống đồng bằng vào các đô thị để truyền bá tư tưởng của mình. Zarathoustra khuyên mọi người hãy sống trong hiểm nguy, sống sát núi lửa Vesuve, sống trong chiến tranh và hãy sống với quả đất này.

[NhiHa]

Về nguồn gốc của Đại học *
Vietsciences- Nguyễn Xuân Xanh (1)

Năm 2010, Đại học Berlin của nước Phổ (tiền thân nước Đức), nay còn được gọi là Đại học Humboldt, kỷ niệm 200 năm ngày thành lập. Một sự kiện có ý nghĩa đối với “sức khỏe” của xã hội toàn thế giới. Vì sao? Đại học Berlin là bà mẹ của các đại học hiện đại thế giới. Đó là đại học lấy nghiên cứu, khám phá kết hợp với giảng dạy, tự do giảng dạy và tự do học làm trọng tâm hoạt động, mà không có sự can thiệp của nhà nước.





Cái tên Đại học Humboldt thực ra để kỷ niệm cả hai anh em ruột Wilhlem và Alexander von Humboldt. Cả hai đều là những nhân vật tên tuổi của Phổ thế kỷ 18-19. Alexander, người em, là nhà nghiên cứu khoa học tự nhiên và thám hiểm, đi ra thế giới bên ngoài, trong khi Wilhelm là nhà chính trị, nghiên cứu ngôn ngữ và cải cách giáo dục, đi vào nội tâm. Chính Wilhelm là người xây dựng đại học Berlin và cải tổ nền giáo dục Đức. Ông Wilhelm chỉ thua Alexander một việc: là không điển trai bằng ông em thôi. Các Anh Chị có lên internet nhớ phân biệt. Cũng như nhớ phân biệt Đại học Humboldt ở Berlin với đại học Humboldt State University của Hoa Kỳ! Đã có nhiều sự nhầm lẫn thú vị.


Còn vì sao đại học lại hệ trọng cho “sức khỏe” của xã hội? Vì nó tạo ra tri thức mới để làm giàu cho xã hội, tạo ra công nghệ, high-tech, cung cấp các nhà lãnh đạo quốc gia, tạo ra tầng lớp trí thức có nhân cách mạnh mẽ, làm cho quốc gia hùng cường. GS Steven Weinberg, nhà vật lý lý thuyết Hoa Kỳ đọat giải Nobel phát biểu: Tôi tin rằng không có các đại học nghiên cứu lớn, mô hình bắt đầu từ Đức thế kỷ 19, chúng ta ở Hoa Kỳ sẽ phải tự nuôi sống bằng cách trồng đậu nành, và giới thiệu Grand Canyon cho du khách từ Đức và Nhật Bản.




(2)

Trong tình thế nào, Đại học Berlin đã ra đời? Trong sự thất trận trước Napoléon, nỗi đau và tủi nhục quốc gia, sự lạc hậu của đất nước, sự thoái trào của đại học Đức trước khuynh hướng khai sáng thực dụng đang thắng thế, và đang có nguy cơ bị thay thế bởi các trường chuyên nghiệp. Đại học Berlin ra đời nhằm lấy sức mạnh tinh thần để bù đắp những mất mát về vật chất: đó là kỳ vọng to lớn mà các nhà cải cách Phổ đã đặt vào đại học Berlin để vực dậy đất nước, bằng con đường trí tuệ. Đại học Berlin chính là đại học trồng người cho mục tiêu đó - trồng người trăm năm theo đúng nghĩa, một dự phóng rất xa. Phát triển con người toàn diện, hướng đến hoàn hảo, đó là khẩu hiệu của giáo dục.


Nhưng đại học Berlin lại không phải là tác phẩm của các công chức nhà nước, mà thoát thai từ tinh thần và sứ mệnh cao cả của hai giới tinh hoa Đức: các nhà văn lãng mạn, thấm nhuần chủ nghĩa tân-nhân văn; và các nhà triết học duy tâm Đức. Người Đức tuy là một dân tộc chiến binh nhưng không tự ví mình như những người La Mã, mà thấy gần gủi hơn với người Hy Lạp, một dân tộc đã thiết lập sự vĩnh cửu của mình trong thế giới ý tưởng của triết học, khoa học, văn học và nghệ thuật, hơn là trong quân sự hay chính trị.


Người Đức có đặc thù là phát triển văn hóa, nghệ thuật và triết học trước khi phát triển ý thức chính trị. Để mượn lời nhận xét của GS Wolf Lepenies, Berlin: “Vương quốc nội tâm kia mà nền triết học của chủ nghĩa duy tâm Đức cũng như nền văn chương của trường phái cổ điển Weimar đã xây dựng, đã đi trước sự thành lập vương quốc chính trị (của Đức) hơn một trăm năm”. Nhà đại văn hào Schiller khẳng định trong một bài thơ văn xuôi mang tên Cái lớn lao của Đức rằng nhân phẩm và tính chất quốc gia của Đức độc lập với chính trị. Tôi xin đọc vài câu: “...người Đức sống trong/ một ngôi nhà sắp sụp đổ, nhưng bản thân anh ta/ là một cư dân cao cả, và trong khi/ Vương quốc chính trị chao đảo/ phẩm chất tinh thần vẫn tiếp tục được dựng xây/ củng cố bền chặt và hoàn hảo hơn.”


Đó là những nét hết sức đặc thù của dân tộc Đức. Jürgen Mittelstraß, một GS về lịch sử đại học, có một nhận xét khá độc đáo: “Hoặc là đại học có một lý thuyết, và lý thuyết đó là duy tâm. Hoặc không có đại học”! Chỉ có những đại học với những nguyên lý ngoại hạng như đại học Berlin mới tạo ra những kết quả ngoại hạng, và chỉ có kết quả ngoại hạng mới có tác dụng lên diện rộng của xã hội như Humboldt nói.


Tuy nền giáo dục đại học Đức chưa bao giờ có đầy đủ các tính chất Humboldt; tự do hàn lâm chỉ có trong vòng chấp thuận của chính trị và tôn giáo, như Max Weber nói, nhưng đại học Đức đã phát triển mạnh mẽ, và đã làm rạng danh quốc gia, đã đưa nước Đức thành cường quốc về công nghiệp và khoa học vào hậu bán thế kỷ 19. Trong vòng khoảng 30 năm, Đại học Đức đã mang về 30 giải Nobel, một kỳ tích chỉ có Hoa Kỳ mới vượt qua được sau này. Cuộc cách mạng khoa học thứ hai của thế kỷ 19 sẽ khó hình dung dược nếu không có các đại học nghiên cứu Đức theo mô hình Humboldt. Cuối thế kỷ 19, mô hình đại học Humboldt đã ảnh hưởng lên toàn thế giới. Chúng ta có thể nói về một Liên đoàn đại học Humboldt thế giới. Thế giới khen ngợi không tiếc lời.



(3)

Xin nói một chút về đại học Anh quốc trước khi nói về đại học Hoa Kỳ. Anh quốc có truyền thống đại học rất sớm. Oxford là một trong 3 đại học châu Âu đầu tiên thế kỷ 12, bên cạnh Bologna và Paris. Nhưng Đại học Anh, mà đại diện là Oxford và Cambridge, có truyền thống nhân văn rất mạnh, đặt nặng việc đào tạo sinh viên thành người có văn hóa hơn là người thông thái; đào tạo công chức cho nhà thờ và nhà nước là chính. Người phát ngôn nổi tiếng nhất của đại học Anh của thế kỷ 19 là nhà thần học John Henry Newman, với cuốn sách nổi tiếng từ đó đến nay của ông: Ý niệm của một Đại học xuất bản khoảng 50 năm sau đại học Humboldt, đề cao tri thức nhân văn, là cứu cánh tự thân, hơn là tri thức hữu dụng là phương tiện đi đến mục đích. Ông cũng không xem đại học là nơi nghiên cứu.

John Stuart Mill, đồng nghiệp của Newman, có một bài diễn văn khai mạc nổi tiếng chứa đựng tinh thần nhân văn tuyệt vời. Ông viết:


Đại học không phải là chỗ của giáo dục nghề nghiệp. Các đại học không chủ ý dạy tri thức đòi hỏi để làm cho con người phù hợp với các cách kiếm sống nào đó. Mục tiêu của đại học không phải tạo ra các luật gia, bác sĩ hay kỹ sư có kỹ năng, mà tạo ra những con người có năng lực (tư duy) và có văn hóa.[…]



Con người là con người, trước khi con người là luật gia, bác sĩ, nhà kinh doanh, hay nhà sản xuất; và nếu chúng ta làm cho họ thành những người có năng lực và nhạy cảm (capable and sensible), họ sẽ tự làm cho họ thành những luật gia hay bác sĩ có năng lực và nhạy cảm.

John Stuart Mill



Trong những lúc lo lắng vì nền giáo dục nhân văn trên thế giới bị thua thiệt trước giáo dụng thực dụng ngày càng bành trướng trên, các học giả thường tìm lại cái tháp ngà nhân văn ấm áp của hai vị này để được an ủi.





(4)

Đại học Hoa Kỳ. Lịch sử như đã thay ca giữa Đức và Hoa Kỳ. Hai quốc gia này đã luân phiên nhau chiếm ngự vũ đài tri thức thế giới trong hai thế kỷ liền bằng các đại học tinh hoa của họ, đưa khoa học lên những đỉnh cao rực rỡ, và tạo nên sự phồn vinh chưa từng có cho thế giới. Năm 1933, thời điểm Hitler lên nắm quyền, cũng là lúc nền đại học Đức cáo chung để chuyển ngọn đuốc sang bên kia bờ Đại Tây dương.


Đại học Hoa Kỳ phát triển mạnh mẽ trong hai giai đoạn. Giai đoạn thứ nhất vào cuối thế kỷ 19, với đạo luật Morrill cấp đất cho đại học, với tinh thần trí thức Đức được các nhà lãnh đạo đại học Mỹ du nhập vào, và chủ nghĩa dân túy Hoa Kỳ, muốn phục vụ rộng rãi xã hội. Ở đây tinh thần đại học của Hoa Kỳ đã hiện rõ, có khác biệt với châu Âu. Nhưng cho đến thế chiến thứ nhất và cả thứ hai, đại học Hoa Kỳ vẫn chưa thật sự là đại học xuất sắc.


Giai đoạn thứ hai, và là giai đoạn hoàng kim, diễn ra sau thế chiến thứ hai, với nhiều nhân tố thuận lợi, như luật hỗ trợ các quân nhân giải ngũ đi vào đại học, sự tăng trưởng sinh sản mạnh mẽ, cái sốc sputnik, sự di tản của lực lượng khoa học hàng đầu từ châu Âu sang Hoa Kỳ, và báo cáo nổi tiếng của Vannevar Bush mang tên“Khoa học: Biên giới vô tận” đưa chính sách nghiên cứu khoa học, nhất là khoa học cơ bản, về các trường đại học dân sự - phù hợp với tinh thần đại học của Humboldt.


Đại học Hoa Kỳ là kết tinh của ba nhân tố: Là đại học nhân văn (Anh) trong chương trình đào tạo cử nhân, đại học nghiên cứu (Đức) trong chương trình đào tạo thạc sĩ và nhân sự nghiên cứu, và là đại học dịch vụ (Hoa Kỳ) trong mục tiêu phục vụ xã hội.


“Ý tưởng đại học” trước đây như một cái làng với các thầy tu nay phát triển lên thành “Ý tưởng của multiversity”, đa đại học, với một thành phố tri thức có sự đa dạng bất tận.



Tính từ năm 1950 là thời điểm phôi thai, 55 phần trăm tất cả giải Nobel và Fields của thế giới được trao về tay những học giả thường trú tại Hoa Kỳ; Hoa Kỳ trở thành trung tâm thế giới của đào tạo thạc sĩ. Năm 2005 các đại học danh giá Hoa Kỳ thu hút đến 70 phần trăm số khoa học gia giải Nobel đương thời, một con số cực kỳ to lớn. (Nhớ đến Berlin đã từng có 14 khoa học gia giải Nobel sống đương thời!)



Năm 1963 Clark Kerr, nhà quản lý đại học lỗi lạc của Hoa Kỳ, đã cho rằng tri thức giờ đây là “khu vực đầu tàu” của sự tăng trưởng kinh tế, như ngành đường sắt ở hậu bán thế kỷ 19, và ngành công nghiệp ôtô đầu thế kỷ 20 đã từng làm.



(5)



Đại học là một trong ít các định chế của xã hội tồn tại lâu đời nhất trong lịch sử nhân loại, lâu hơn cả các vua chúa, lãnh chúa phong kiến, không những không tàn lụi đi mà ngày càng phát triển mạnh mẽ thêm. Hầu hết các đại học thời Trung cổ vẫn còn hiện hữu tại vị trí cũ của chúng, như Clark Kerr nhận xét.



Ý tưởng giáo dục châu Âu đã có từ khoảng 2500 năm trước tại Hy Lạp cổ đại. Hàn lâm viện của Platon có thể được xem là hạt nhân của học thuật đầu tiên của châu Âu, hội tụ đầy đủ các tính chất học thuật: đi tìm cái tốt, cái chân lý, bằng khoa học, bằng sự đối thoại trong không khí tự do, bằng sự tự nguyện, thầy và trò bình đẳng nhau, thầy và trò tìm đến nhau. Đó thực tế là những hạt giống ý tưởng đại học của các nhà cải cách đại học Đức Fichte, Humboldt và Schleiermacher sau này.


Nhưng đại học có tổ chức và tinh thần gần gủi với đại học chúng ta ngày nay chỉ xuất hiện vào thế kỷ thứ 12 tại Tây Âu, với các đại học đầu tiên là Bologna, Paris và Oxford. Mục tiêu của đại học là mối quan tâm học thuật, khoa học, mong muốn đạt đến nhận thức và tri thức, hơn là từ lý do kinh tế.


Dần dần nhà thờ và nhà nước thấy tính chất hữu ích của các tổ chức đại học, ra sức bảo hộ và giúp đỡ. Tôi xin đọc một đoạn trong hiến chương của Đại học Naples:



“Chúng ta mong muốn rằng, trong tất cả các phần đất của Vương quốc nhiều người sẽ trở thành uyên bác và thông thái, bằng cách tiếp cận được suối nguồn của tri thức, và trường học của niềm tin, để cho những người tốt nghiệp phục vụ cho công lý thánh thiện, và sẽ trở thành hữu ích cho chúng ta, cho nền hành chánh của công lý và luật pháp mà chúng ta thúc giục mọi người tuân thủ.” (Naples 1224)




(6)

Nhưng câu hỏi quan trọng: tinh thần nào đã nuôi dưỡng đại học châu Âu thời Trung cổ cả ngàn năm qua? Xin thưa: đó là tinh thần khoa học. Tinh thần này đã bắt nguồn từ thời cổ đại Hy Lạp, sau khoảng một ngàn năm, tái xuất hiện trong cuộc dịch thuật vĩ đại diễn ra cùng lúc. Trong vòng gần 100 năm, đội quân dịch thuật quốc tế mà phần lớn là học giả Ả Rập đã dịch sang tiếng La tinh các tác phẩm quan trọng của các nhà khoa học Hy Lạp và Ả rập: Aristote, Euclid, Ptolemy, Y khoa của Hippocrate và các tác phẩm Quang học, Đại số học của các học giả Ả rập.


Châu Âu đã đưa kho tàng tư liệu này vào trong chương trình giảng dạy để làm động lực phát triển. Galilei, Newton và tất cả các nhà khoa học tên tuổi khác của châu Âu, đều phải trải qua việc học tập các tác phẩm kinh điển của Aristote trong thời sinh viên.


Khoa học có thể được tìm thấy ở nhiều nền văn hóa trên thế giới, như tại khu vực Islam hay Trung Hoa thời Trung cổ, nhưng đã không được thể chế hóa để phát triển bền vững.



(7)

Ở phương Đông, như một sự trùng hợp ngẫu nhiên, các thể chế giáo dục cổ điển cao cũng được hoàn thiện mặt hình thức vào thế kỷ 12 tại Trung Quốc. Chu Dy và các học giả khác xây dựng chủ nghĩa tân-khổng giáo của nhà Tống, tiêu chuẩn hóa các bộ sách Tứ thư, Ngũ kinh, và các sách này được dùng cho các kỳ thi hoàng gia để chọn nhân tài phục vụ nhà nước, kéo dài đến đầu thế kỷ 20.

Việt Nam cũng có đại học đầu tiên vào cùng thời kỳ: Văn Miếu năm 1070, Quốc Tử giám năm 1076, với mục đích lo việc đào tạo quan chức phục vụ bộ máy hành chánh của nhà vua, lấy Nho Giáo làm hệ tư tưởng và chính trị, tương tự như Trung Hoa.


Nhưng điểm khác biệt rất cơ bản là đại học Trung Hoa không có khoa học như đại học châu Âu. “Trung Hoa có nhiều (môn) khoa học, nhưng không có khoa học, không có một quan niệm (concept) duy nhất để bắt cầu cho toàn thể các khoa học”. Các nhà triết học Trung Hoa không có tư duy hệ thống cho các khoa học như Aristote và các môn đệ đã làm. Vật lý là môn khoa học nền tảng, nhưng nhà nghiên cứu lịch sử khoa học TQ Needham cho rằng có ít tư duy vật lý một cách hệ thống ở Trung Hoa, “khó có thể nói về một khoa học vật lý phát triển” ở đó. Do đó người ta không thể chờ đợi một cuộc cách mạng khoa học hiện đại như ở châu Âu thế kỷ 17.


(8)

Ý tưởng đại học Humboldt, hay của châu Âu tuy đã có mặt tại VN hơn nửa thế kỷ trước bởi những học giả Tây học thuộc “thế hệ vàng”, nhưng nó không được thể chế hóa, theo đuổi và phát triển một cách liên tục. Nhìn chung, đại học VN dường như đã mất đi rất nhiều truyền thống quốc học lẫn Tây học. Thế hệ vàng của những trí thức VN Tây học yêu nước thế kỷ 20 lẽ ra đóng vai trò chuyển đổi nền đại học cổ truyền VN sang nền đại học hiện đại để đi vào quỹ đạo đại học thế giới. Nhưng hoàn cảnh lịch sử đã đánh mất đi vai trò lịch sử của họ.


Bây giờ, muốn đổi mới đại học một cách sâu xa, xã hội VN cần có một cuộc dịch thuật vĩ đại như thời Trung cổ ở châu Âu hay thời Minh Trị ở Nhật Bản, để đưa tinh hoa văn hóa thế giới vào đất nước. Điều này đòi hỏi xã hội phải có một thái độ cởi mở. Đại học phải lấy nghiên cứu làm đầu tàu. Đại học cần có giao lưu thường xuyên với đại học thế giới, và có cùng thước đo học thuật. Cơ chế chính trị cần phải từng bước tương thích với nhu cầu phát triển của đại học, phù hợp với quy luật thế giới, vì lợi ích sống còn của quốc gia. Đại học phải có nhiều quyền tự chủ hơn. Và điều sống còn: là đại học phải có văn hóa trọng đãi nhân tài. Phá hủy văn hóa này, là phá hủy nền đại học. Nói tóm lại, đại học Việt Nam phải có tính chất Humboldt, vừa tinh hoa, vừa phục vụ.


Kết luận. Với hàn lâm viện của Platon, ngôi nhà minh triết được phát họa như bản thảo học thuật đầu tiên cho nhân loại. Với sự xuất hiện của đại học Trung cổ thế kỷ 12 tại châu Âu, ngôi nhà đó được xây dựng thành các thể chế bền vững. Cả hai, hàn lâm viện và đại học, đều có chung lý tưởng là đi tìm chân lý bằng phương pháp khoa học. Khoa học trở thành động cơ của học thuật châu Âu.



Trong thế kỷ 21, sự cạnh tranh giữa các quốc gia để đạt tới đại học trác việt đã bùng nổ, xuất phát từ sự cạnh tranh kinh tế quyết liệt và từ quan niệm xem đại học như đầu tàu của công nghệ và đổi mới, tạo ra và truyền bá tri thức tinh hoa cho xã hội. Đại học chiếm ngự cả thế giới, cả những quốc gia với hệ thống chính trị không tương thích.



Chiếm được trọn thế giới, nhưng đại học lại có nguy cơ mất đi linh hồn và lý do tồn tại của nó: sự minh triết, vốn là động lực phát triển nội tại gần 2500 năm qua, để trở thành công cụ thuần túy của công nghiệp và thương mại.


Đại học VN không thể đứng ngoài cộng đồng đại học thế giới, không thể không được trao cho sứ mạng vinh quang mà các nhà cải cách Phổ đã đặt vào nó 200 năm trước: đó là sứ mạng trồng người, xây dựng con người nhân văn, xây dựng khoa học, sứ mệnh canh tân quốc gia, lấy sức mạnh tinh thần để bù đắp những thua thiệt vật chất từ hàng thế kỷ qua, vượt lên mọi lợi ích cục bộ nhất thời, để xây dựng lại giang san.



Nguyễn Xuân Xanh