nghiên cứu kinh tế,chính trị,ngày nay

Sưu tầm

« Prev
1
Next »

nguyendonganh
Trưởng Lão

Posts: 387

nghiên cứu kinh tế,chính trị,ngày nay Jun 28, 2013 10:04:47 GMT 9

Quote

Post by nguyendonganh on Jun 28, 2013 10:04:47 GMT 9

Thời kỳ khó khăn và sụp đổ chế độ: Phản ứng của chế độ chuyên chế với suy thoái kinh tế

Suu Tam
Biên dịch: Phạm Thị Kim Ngân | Hiệu đính: Lê Hồng Hiệp

Các học giả xếp những trục trặc về kết quả phát triển kinh tế vào hàng những lí do quan trọng nhất cho sự sụp đổ của các chế độ độc tài. Bài nghiên cứu này cũng không phải là ngoại lệ. Bài viết khảo sát tác động của rủi ro kinh tế đến những thất bại của chế độ độc tài, sử dụng mẫu của 160 chế độ chuyên chế từ năm 1981 đến năm 2008.[1] Hơn nữa, bài báo này xác định sự đàn áp và thu nạp [người chống đối] như những biến số về chính trị có khả năng giảm nhẹ những hậu quả xấu của rủi ro kinh tế. Trong khi sự đàn áp bảo vệ chế độ chuyên chế khỏi những đe dọa theo chiều dọc như các cuộc biểu tình quy mô lớn, thì sự thu nạp giúp giải quyết các mối đe dọa theo chiều ngang thể hiện dưới dạng chia rẽ tầng lớp tinh hoa. Theo như phân tích, hạn chế quyền tự do chính trị (đàn áp mềm) phục vụ những kẻ độc tài tốt hơn việc xâm phạm sinh mạng cá nhân (đàn áp cứng) hoặc biện pháp thu nạp. Ngoài ra, trái với những phân tích khác, không có bằng chứng cho thấy hình thức thu nạp dưới dạng các thể chế mang hình thức dân chủ sẽ ngăn chặn được sự thất bại của chế độ.

1. Mở đầu

Những cuộc khủng hoảng kinh tế đóng vai trò như những chất xúc tác mạnh mẽ của những biến động chính trị lớn trong suốt lịch sử. Từ sự tan rã của đế chế La Mã và cuộc lật đổ vua Louis 16 đến thất bại của nền Cộng hòa Weimar và sự sụp đổ từ bên trong của Liên Xô, suy giảm kinh tế đã góp phần thúc đẩy sự ra đi của những chế độ chính trị tồn tại từ lâu đời. Do đó những nền dân chủ vững chắc sẽ thành công hơn [trong việc duy trì chế độ] so với các chính thể chuyên chế. Những cuộc bầu cử tự do, công bằng và cạnh tranh được tổ chức định kỳ đóng vai trò như những chiếc van an toàn, cho phép những công dân bất mãn thay đổi những người cầm quyền mà không cần phá hủy những thể chế nòng cốt của chính quyền dân chủ và mạo hiểm hi sinh mạng sống hay sự tự do của họ. Theo như logic này, kết quả kinh tế tệ hại sẽ gây ra những đe dọa nghiêm trọng đến chế độ độc tài, vốn có đặc điểm là thiếu những cơ chế phản hồi dân chủ như những cuộc bầu cử tự do và công bằng. Nhưng có thực sự như vậy không? Có thật là khi những điều kiện khác không đổi [ceteris paribus], khả năng tồn tại của chế độ độc tài phụ thuộc chủ yếu vào kết quả kinh tế? Và sẽ ra sao nếu như không phải tất cả những điều kiện khác không đổi? Liệu có những giải pháp khác mà những nhà cầm quyền độc tài có thể dùng để bảo vệ chế độ của họ khỏi những thách thức xuất hiện trong thời kì kinh tế xuống dốc?

Trong bài nghiên cứu này, chúng tôi không cho rằng những nhà cầm quyền độc tài chỉ đơn giản là nạn nhân của số phận kinh tế. Thay vào đó, chúng tôi lập luận rằng trong những thời kỳ thành tích kinh tế kém cỏi, giới cầm quyền độc tài vẫn có những công cụ có thể sử dụng khác cho phép họ tác động trở lại và thay đổi nền chính trị và chính sách thường ngày. Trong số những công cụ đó là đàn áp và thu nạp (Gerschewski et al., 2013). Chúng tôi đánh giá khả năng dễ bị tổn thương của các chế độ độc tài trong thời gian suy thoái kinh tế. Cụ thể hơn, chúng tôi sử dụng bộ dữ liệu “Chế độ Chính trị Toàn cầu” của Geddes et al. (2012) kết hợp với những số liệu thống kê kinh tế từ “Penn World Tables” để khảo sát tác động của suy giảm kinh tế đến sự bền vững của các chế độ độc tài. Từ đó chúng tôi cho thấy rằng các chế độ độc tài có những phương tiện cụ thể để phản ứng lại những rủi ro kinh tế. Bằng cách sử dụng những phương pháp đàn áp mềm hoặc cứng và thu nạp những nhân vật quan trọng trong nhà nước, xã hội và nền kinh tế vào chế độ thông qua những lợi ích vật chất và chính trị, tầng lớp cầm quyền chuyên chế có thể khắc chế lại những tác động gây bất ổn của rủi ro kinh tế. Chúng tôi cũng cho rằng không giống như đàn áp mềm, đàn áp cứng không mang lại hiệu quả. Sự sử dụng vũ lực trắng trợn có khuynh hướng tạo nên những hiệu quả không rõ ràng cho những nhà cầm quyền độc tài. Một mặt, tăng cường đàn áp cứng sẽ làm tăng mạnh một cách tức thời thiệt hại của những người dân chống lại chế độ. Mặt khác, vũ lực tàn bạo có thể dẫn đến những trọng điểm làm giảm mạnh hơn nữa tính chính danh vốn đã mỏng manh của chế độ độc tài và khuyến khích sự đối lập. Vì thế đàn áp cứng là một con dao hai lưỡi (Linchbach 1987, Opp và Ruhl 1990, Hess và Martin 2006). Tóm lại, mối quan tâm của chúng tôi tập trung vào những biến số chính trị thường bị bỏ qua vốn có thể làm dung hòa sự tương tác giữa cấu trúc kinh tế vĩ mô với sự ổn định của các chế độ độc tài (Gasiorowski, 1995).

Bài viết được tổ chức như sau. Trong phần tiếp theo, chúng tôi sẽ trình bày khung lý thuyết dựa vào các nghiên cứu đương thời về thể chế độc tài. Sau đó, chúng tôi cung cấp một số thống kê miêu tả các mẫu nghiên cứu của chúng tôi. Phần thứ tư và thứ năm lần lượt trình bày mô hình thống kê và kết quả. Chúng tôi kết thúc bài viết bằng cách tóm tắt và thảo luận các kết quả nghiên cứu của chúng tôi và đề xuất các hướng nghiên cứu tương lai.

2. Những quan điểm lý thuyết

Bởi vì chúng tôi dựa trên bộ dữ liệu của Barbara Geddes và những cộng sự của bà cho nghiên cứu của chúng tôi, chúng tôi cũng chấp nhận định nghĩa của họ về sự thất bại của chế độ độc tài. Chúng tôi cho rằng một bộ máy độc tài nên bị coi là thất bại bất cứ khi nào một trong ba trường hợp cụ thể sau xảy ra: (a) một chính phủ lên cầm quyền sau một cuộc bầu cử cạnh tranh mà chính phủ đó không giống với hoặc liên minh với chính phủ độc tài trước đó; (b) chính phủ độc tài đương nhiệm bị phế truất bởi những biện pháp “trái hiến pháp” như đảo chính, nội chiến hay cách mạng; (c) những quy trình để lựa chọn lãnh đạo và chính sách được thay đổi đến một mức độ mà tập hợp các cá nhân đủ tư cách nắm các chức vụ lãnh đạo trong bộ máy chính quyền và tập hợp các chính sách được cân nhắc bởi giới lãnh đạo độc tài thay đổi một cách rõ rệt (Geddes et al., 2012, pp.6f.). Ba trường hợp này không loại trừ lẫn nhau mà bổ sung cho nhau. Vì thế, mặc dù định nghĩa này có vẻ hơi rộng thì vẫn không thể phủ nhận được rằng trong cả ba trường hợp, các luật chơi căn bản đặc trưng cho một chế độ tài đã bị bãi bỏ hay thay đổi đáng kể – đó chính là những luật lệ điều chỉnh sự tiếp cận và thực hành quyền lực chính trị.

Vì nhiều lí do có cơ sở, nhiều học giả cho rằng suy thoái kinh tế là một nguyên nhân nổi bật cho sự thất bại của chế độ độc tài. Theo cách nói của Geddes, khủng hoảng kinh tế “thường được xem như là lí do quan trọng duy nhất cho sự tan vỡ chế độ” (Geddes 2004, p.26). Tác động gây bất ổn chế độ của khủng hoảng kinh tế nằm ở sự gia tăng các mối đe dọa theo chiều dọc và chiều ngang đối với ổn định chế độ. Nói cách khác, trong những thời điểm kinh tế khó khăn, người dân có nhiều khả năng chống lại chính quyền hơn (đe dọa theo chiều dọc), đồng thời tầng lớp tinh hoa cầm quyền cũng có xu hướng chia rẽ nhiều hơn (đe dọa theo chiều ngang), quay lại chống lại lẫn nhau, hay từ bỏ chế độ khi đối mặt với các cuộc biểu tình lớn (O’ Donnell và Schmitter 1986, Przeworski 1991).

Tập trung vào những tính toán chi phí – lợi ích của những chủ thể chính trị, Acemoglu và Robinson tranh luận rằng khủng hoảng kinh tế làm tăng nguy cơ chia rẽ tầng lớp lãnh đạo cũng như khả năng diễn ra các cuộc nổi dậy của dân chúng bởi vì những người chống đối có ít thứ để mất hơn nếu như tình hình kinh tế của họ vốn đã xấu đi. Theo cách nói của các tác giả: “những thay đổi chế độ thường xảy ra nhiều hơn trong những thời kỳ khủng hoảng kinh tế bởi vì phí tổn của sự bất ổn chính trị cho cả người giàu và người nghèo đều thấp hơn trong những thời kỳ như vậy” (Acemoglu và Robinson 2001, p.939). Hơn thế nữa, hai tác giả tiếp tục cho rằng nguy cơ người dân nổi dậy thường đặc biệt cao nếu suy thoái kinh tế diễn ra trong những xã hội được cai trị độc tài nơi mà của cải được phân chia rất bất bình đẳng. Bất bình đẳng kinh tế càng cao, thì những người nghèo bị tước quyền bầu cử lại càng sẵn sàng thay đổi số phận của họ thông qua một cuộc cách mạng (dân chủ) (Acemoglu và Robinson 2001, pp.938f).

Quay sang những mối đe dọa theo chiều ngang, Geddes (2004) chỉ ra rằng “đối với dạng thường thấy nhất của khủng hoảng chế độ, gây ra bởi khó khăn kinh tế, tầng lớp tinh hoa cầm quyền trong bất kì chế độ độc tài nào cũng đều chia rẽ thành những kẻ đấu tranh chính trị không khoan nhượng và những người ôn hòa khi họ phải quyết định làm thế nào để ứng phó” (p.17) với những thách thức kinh tế. Những người ôn hòa có khả năng sẵn lòng đối mặt với những áp lực kinh tế bằng cách đưa ra những nhượng bộ để xoa dịu những người chống đối – một đối sách mà những người không khoan nhượng sẽ cực lực phản đối, những người này thay vào đó chọn cách gia tăng đàn áp (O’Donnel và Schmitter 1986). Ngoài ra, những vấn đề kinh tế làm bùng nổ những xung đột về phân phối [của cải] khi chính phủ cần quyết định phải cắt giảm và tăng đầu tư vào chỗ nào để ứng phó với việc nguồn thu thuế bị thu hẹp, cũng như đầu tư và tiêu dùng bị đình trệ. Thế nên, mặc dù các nhà cầm quyền độc tài có khả năng ngăn chặn những cuộc nổi dậy của quần chúng, họ vẫn “phải đem lại lợi ích cho nhóm người ủng hộ thường hạn hẹp của họ để có thể bảo toàn quyền lực” (Geddes 2004, p.4).

Thực tế là những mối đe dọa theo chiều ngang và chiều dọc thường củng cố lẫn nhau, khiến cho các nhà cầm quyền độc tài càng khó níu kéo quyền lực hơn. Những chia rẽ trong tầng lớp lãnh đạo càng làm cho những người hoạt động chống đối trở nên bạo dạn hơn, cũng như các cuộc nổi dậy của quần chúng sẽ khuyến khích những người trong tầng lớp lãnh đạo rời khỏi con tàu có vẻ sắp chìm này, vì thế làm cho nhận thức của họ về sự sụp đổ chế độ sắp tới như là một lời tiên tri tự trở thành sự thật. Rốt cuộc, sau những diễn biến đó chính là sự sụp đổ thực sự của chế độ độc tài.

Thế nên lý thuyết về tác động gây bất ổn chế độ của suy thoái kinh tế là rõ ràng. Nhưng những nghiên cứu thực nghiệm có ủng hộ những giả định lý thuyết này không? Geddes (2004, p.4) có đúng chăng, khi bà tuyên bố “tương đối chắc chắn […] rằng những kết quả kinh tế kém cỏi trong ngắn hạn góp phần vào sự sụp đổ của các chế độ độc tài”? Rất nhiều nghiên cứu đã tìm thấy những bằng chứng ủng hộ xác đáng. Ví dụ như Huntington (1991) tranh luận rằng những cuộc khủng hoảng kinh tế gây ra bởi sự leo thang của giá dầu trong thập niên 1970 đã đẩy nhanh tiến độ sụp độ của các chế độ chuyên chế ở Mỹ Latinh (chương 2). Hơn nữa, những cuộc khủng hoảng kinh tế cũng góp phần cho thất bại của các chế độ chuyên chế ở châu Á (Merkel 2010, pp.271ff). Sau cùng, suy thoái kinh tế kéo dài của những nền kinh tế Xô-viết ở Đông Âu trong suốt những năm 1980 cũng có thể được coi như một nguyên nhân chính dẫn đến sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản vào đầu thập kỉ 1990 (Kotz và Weir 1997).

Áp dụng hình thức nghiên cứu với số lượng mẫu lớn, John Londregan và Keith Poole (1990) tìm ra rằng đảo chính, một tập hợp con của những trường hợp sụp đổ chế độ theo định nghĩa của Geddes, thường xảy ra ở các nước nghèo hơn là các nước giàu. Kết quả của họ cho thấy rằng khuynh hướng đảo chính giảm rõ rệt ở những nước có thu nhập bình quân đầu người vào khoảng $2.300 (tính theo đô la Mỹ năm 1980) và trên mức đó. Tương tự, Charles Boix và Susan Stokes (2003) cho thấy xác suất của sự chuyển đổi dân chủ thấp hơn rõ rệt ở các chế độ chuyên quyền với thu nhập bình quân đầu người đạt mức $6.000 và hơn, nếu so với các nước độc tài có thu nhập thấp và trung bình.2 Cả hai nghiên cứu này đều gây chú ý tới thực tế là tính dễ tổn thương của chế độ chuyên chế thay đổi theo mức độ phát triển kinh tế. Longregan và Poole (1990) cũng như Boiz và Stokes (2003) cung cấp những bằng chứng thực nghiệm đầy thuyết phục rằng không có một mối liên hệ trực tiếp đơn giản nào giữa tăng trưởng kinh tế và sự kết thúc của những chế độ độc tài. Tuy nhiên, cần phải chú ý rằng tất cả các nghiên cứu kể trên chỉ đánh giá tác động của quá trình kinh tế dài hạn đến tính dễ bị tổn thương của những chế độ chuyên chế. Trọng tâm của chúng tôi khác, vì chúng tôi đánh giá tác động của những biến động kinh tế tức thời đến sự ổn định chế độ chuyên chế. Hơn nữa, chúng tôi nhấn mạnh đến tăng trưởng kinh tế tiêu cực chứ không phải tích cực.

Theo hiểu biết của chúng tôi, chỉ có một nghiên cứu trực tiếp kiểm tra sự dễ bị tổn thương của chế độ chuyên chế dưới điều kiện khó khăn kinh tế. Tuy nhiên nghiên cứu này có vẻ mâu thuẫn với những giả thiết của chúng tôi. Trong bài nghiên cứu được trích dẫn rộng rãi của mình, Gasiorowski (1996, p.882) phản biện lại “ý tưởng rằng các cuộc khủng hoảng kinh tế có thể gây ra thay đổi chế độ”. Phân tích diễn biến chính trị ở 75 quốc gia đang phát triển trong một khoảng thời gian kéo dài, ông phát hiện ra ít bằng chứng cho thấy các chế độ độc tài bị ảnh hưởng tiêu cực bởi suy thoái kinh tế. Nhưng cách hiểu của Gasiorowski về khái niệm sụp đổ chế độ là khá hẹp. Ông chỉ quan tâm đến những trường hợp chuyển đổi dân chủ. Tuy nhiên, trong bài nghiên cứu của chúng tôi, chuyển đổi từ thống trị chuyên chế sang dân chủ chỉ tạo nên một trong số các trường hợp thất bại của chế độ chuyên chế mà thôi. Hơn nữa, Gasiorowski đưa ra rất ít những giải thích về lý thuyết cho những phát hiện của ông. Với sự xem xét khá hẹp đối với biến phụ thuộc trong nghiên cứu của Gasiorowski cũng như sự thiếu giải thích về mặt lý thuyết một cách thuyết phục cho những phát hiện của ông, chúng tôi vẫn dự đoán rằng các cuộc khủng hoảng kinh tế sẽ gia tăng những mối đe dọa theo chiều ngang lẫn chiều dọc đối với chính quyền độc tài và từ đó thường xuyên dẫn đến sự sụp đổ của các chế độ đó. Giả thuyết thứ nhất của chúng tôi vì thế được phát biểu như sau:

Giả thuyết 1: Nếu những yếu tố khác không đổi, suy giảm kinh tế càng sâu sắc thì các chế độ chuyên chế càng dễ sụp đổ.

Nhiều nghiên cứu gần đây đã đưa điều kiện “những yếu tố khác không đổi” vào bài kiểm tra và đã phát hiện những biến bị bỏ qua. Ví dụ như, dựa trên những nghiên cứu của Przeworski (1886, 1991) và nghiên cứu của Acemoglu và Robinson, Ora John Reuter và Jennifer Gandhi cho thấy trong thời kỳ suy thoái kinh tế, rủi ro của sự chia rẽ tầng lớp lãnh đạo và các cuộc nổi dậy của người dân sẽ đặc biệt cao ở các nền chuyên chế tổ chức bầu cử thường xuyên. Do các cuộc bầu cử cho phép những thành viên bất mãn trong giới cầm quyền “lợi dụng sự bất mãn trong quần chúng và giới tinh hoa”, họ có thể chuyển sự bất mãn lan rộng đối với chế độ vào các chiến dịch tranh cử (Reuter và Gandhi, 2011, p.84). Ngoài ra, trong bài phân tích sâu sắc của ông về tác động chính trị của khủng hoảng tài chính châu Á cuối những năm 1990, Pepinsky (2009) chứng minh một cách thuyết phục rằng những chế độ chuyên chế nào mà có thể xây dựng được các liên minh xuyên giai cấp và tạo ra được những phản ứng chung đối với khủng hoảng, thì có thể tồn tại. Khi không có một liên minh như thế, chế độ chuyên chế sẽ sụp đổ.

Cả hai bài nghiên cứu đều cho thấy các biến số chính trị đều làm xoa dịu tác động của khủng hoảng kinh tế đến sự ổn định chế độ chuyên chế. Chúng tôi lấy ví dụ của Reuter và Gandhi cũng như của Pepinsky để tìm ra những biến số bị bỏ sót. Tuy nhiên phân tích của chúng tôi tập trung vào sự đàn áp và thu nạp. Chúng tôi xem cả hai như là những biến số chính trị bổ sung có khả năng xoa dịu các vấn đề về thành tích kinh tế. Đàn áp và thu nạp là một phần thiết yếu trong kho vũ khí của chính quyền độc tài, có thể làm giảm rủi ro của các nguy cơ theo chiều ngang lẫn chiều dọc (Gerschewski et al. 2013).

Dựa theo nghiên cứu của Selznick (1949), chúng tôi định nghĩa sự thu nạp là một quá trình mà qua đó các chế độ chuyên chế cố gắng bảo vệ và gìn giữ sự ủng hộ của những nhân vật (chính trị) mà nguồn lực của họ được chế độ chuyên chế coi là cốt yếu cho việc thực thi và giữ gìn quyền lực của mình. Qua biện pháp thu nạp, các nhà lãnh đạo chính trị đưa vào cân nhắc sự phân bố quyền lực thực tế và xoa dịu những người có khả năng chống đối. Họ làm điều này bằng cách phân bố chiến lợi phẩm, và thậm chí hơn thế, bằng cách chia sẻ quyền lực thông qua những dàn xếp thể chế như đưa những nhân vật mới tham gia vào các nhóm ra quyết định chính thức, ví dụ như các đảng phái và nghị viện. Thông qua những dàn xếp chia sẻ quyền lực này, thông tin được chia sẻ, niềm tin được xây dựng, và những cam kết đáng tin cậy được đưa ra (Gandhi và Przeworski 2007, Gandhi 2008, Wright 2008a, Arriola 2009).

Đối mặt với những vấn đề kinh tế, việc đưa những nhân vật then chốt tham gia vào các nhóm đưa ra quyết định có hiệu quả bởi nó có thể giảm thiểu rủi ro chia rẽ trong tầng lớp cầm quyền. Trước hết, một đấu trường với những luật lệ và quy trình đã được định trước nhằm giải quyết các đấu tranh nội bộ của tầng lớp cầm quyền đã tồn tại sẵn, và không phải xây dựng lại từ đầu. Thứ hai, do có sự tồn tại trước đó của một đấu trường chính trị như thế, các chính trị gia đã hợp tác với nhau từ trước khi nảy sinh những vấn đề kinh tế. Kết quả là, sự tin tưởng lẫn nhau và niềm tin đã được tích lũy, thuận tiện cho việc tìm kiếm thỏa hiệp và hình thành các phản ứng chung. Sau cùng, việc tham gia vào các nhóm đưa ra quyết định đó làm tăng cường “tinh thần đồng đội” của những người được thu nạp và làm tăng sự gắn bó của họ với chế độ (Brownlee 2008, p.97). Do đó chúng tôi cho rằng:

Giả thuyết 2: Thu nạp làm dịu bớt tác động xấu của tăng trưởng kinh tế tiêu cực.

Trong khi sự thu nạp đặc biệt nhằm chống lại những đe dọa theo chiều ngang thì đàn áp chủ yếu nhằm đương đầu với những thách thức theo chiều dọc. Theo Davenport (2007), chúng tôi định nghĩa đàn áp là “sử dụng hoặc đe dọa sử dụng những hình phạt chống lại một cá nhân hay tổ chức” (p.2). Những hình phạt này có mức độ tàn bạo khác nhau. Ví dụ, Lucan Way và Steven Levitsky (2006, p.392) phân biệt giữa “những hành động bạo lực hoặc lạm dụng quyền hành có thể quan sát được (bởi cả quốc tế và người dân trong nước), thường áp dụng cho những nhân vật nổi bật hay các nhóm lớn” và “những cố gắng khó quan sát hơn (nhưng thường rất có hệ thống) nhằm giám sát và đàn áp những hoạt động chống đối”. Tương tự, những học giả khác phân biệt giữa những loại đàn áp “cứng so với mềm”, “công khai/có thể quan sát so với tinh vi/không thể quan sát được” hay nói về các biện pháp “đàn áp so với hạn chế” (Earl 2003, Escriba-Folch 2011).

Đàn áp mềm bao gồm nhiều dạng khó chịu mà chế độ chuyên chế sử dụng để làm nhụt tinh thần của những người chống đối và để phá hoại nguồn lực tổ chức của họ. Vì những biện pháp này ảnh hưởng tới những người hoạt động khác nhau vào những thời điểm khác nhau, đàn áp mềm làm cản trở hành động tập thể của phe chống đối (Tucker 2007). Nếu được dùng hiệu quả, đàn áp mềm có thể ngăn chặn phe chống đối lợi dụng thời cơ mà suy thoái kinh tế mang lại. Theo cách nói của Soifer, “điều kiện cho phép” của khó khăn kinh tế không đi kèm với “điều kiện hiệu quả” của một phong trào đối kháng được tổ chức tốt và có quyết tâm (Soifer 2012, p.1580). Do đó, đàn áp mềm có thể ngăn chặn khó khăn kinh tế trở thành một thời điểm biến cố quan trọng.

Đàn áp cứng bề ngoài cũng phục vụ mục đích tương tự. Bằng cách nào đó, đáng lẽ ra nó phải hiệu quả hơn, khi mà đàn áp cứng dẫn đến mối đe dọa tức thì đối với sinh mạng và sức khỏe cá nhân [người đối kháng]. Tuy nhiên đàn áp cứng cũng có những nhược điểm nghiêm trọng. Thứ nhất, đàn áp cứng rất tốn kém, vì nó đòi hỏi tạo ra những bộ máy trấn áp lớn. Hơn nữa, sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, những chế độ đàn áp mạnh mẽ – ít nhất là những chế độ không có tài nguyên thiên nhiên quý giá – đã mất sự ủng hộ từ các quốc gia bảo trợ bên ngoài. Thay vào đó, các nước phương Tây đã ban hành những lệnh cấm vận và trừng phạt kinh tế đối với nhiều chế độ như vậy (Marinov 2005, Allen 2008). Đàn áp cứng do đó có thể góp phần dẫn đến suy thoái kinh tế thảm hại với những hậu quả chính trị mà các chế độ đó không mong muốn.

Thứ hai, đàn áp cứng rất dễ quan sát. Nó tạo ra nhiều nạn nhân – có khi thậm chí là cả những người sẵn sàng chấp nhận cái chết. Vì thế, những hành động đàn áp tàn bạo có thể trở thành tiêu điểm giúp phe đối lập vượt qua được những vấn đề hành động tập thể, thúc đẩy các làn sóng cách mạng (Kuran 1991, Tucker 2007). Vì những điều này và các lí do liên quan, đàn áp cứng được cho là kém hiệu quả trong việc kiềm chế những cuộc biểu tình của người dân (Opp và Ruhl 1990, Muller et al. 1991). Sau cùng, đàn áp cứng có khả năng kích động sự chia rẽ tầng lớp lãnh đạo. Giết hại hàng loạt thường dân – đặc biệt là nếu người dân biểu tình một cách hòa bình – có thể dẫn đến sự đào ngũ ở những thành viên cấp cao cũng như cấp thấp trong bộ máy an ninh, như chúng ra đang chứng kiến tại Syria (Ulfelder 2005, Chenoweth và Stephan 2011).

Tóm tắt những thảo luận về tác động của đàn áp cứng và mềm, chúng tôi đưa ra hai giả thiết cuối cùng:

Giả thuyết 3a: Đàn áp mềm làm dịu những hậu quả xấu của tăng trưởng kinh tế tiêu cực.

Giả thuyết 3b: Đàn áp cứng không làm dịu những hậu quả xấu của tăng trưởng kinh tế tiêu cực.

Tóm lại, chúng tôi cho rằng các chế độ chuyên chế dễ bị ảnh hưởng tiêu cực bởi suy thoái kinh tế. Trong bối cảnh kinh tế khó khăn, các mối đe dọa theo chiều ngang và dọc đến chính thể chuyên chế sẽ xuất hiện. Nhưng các lãnh đạo chuyên chế có thể đối đầu với những thách thức theo chiều ngang thông qua các dàn xếp chia sẻ quyền lực được thể chế hóa (thu nạp), và những thách thức theo chiều dọc bằng cách làm nhụt ý chí và khả năng của những người đối kháng trong việc lợi dụng sự bất mãn lan rộng trong thời kì suy thoái kinh tế (đàn áp mềm). Tuy nhiên, kể cả khi hiệu quả của đàn áp mềm và biện pháp thu nạp đối với sự tồn tại của chế độ chuyên chế có vẻ đáng tin cậy về mặt lý thuyết, nó vẫn cần phải được kiểm tra thực nghiệm. Tương tự, kể cả khi đàn áp cứng đáng lý ra không giúp những người cầm quyền chuyên chế giữ được quyền lực, giả thuyết có vẻ đúng đó vẫn cần phải được khảo sát.

3. Dữ liệu và thống kê mô tả

4. Mô hình

5. Kết quả

6. Thảo luận

Kết quả thực nghiệm đầu tiên trong nghiên cứu của chúng tôi xác nhận các công trình thực nghiệm và lí thuyết trước đó cho rằng các chế độ chuyên chế sẽ không hoạt động tốt nếu gặp phải khó khăn kinh tế kéo dài. Các chế độ chuyên chế thiếu những chiếc van an toàn dưới dạng các cuộc bầu cử dân chủ và chúng không có gì khác ngoài kết quả phát triển kinh tế để biện minh cho sự phủ nhận các quyền và tự do căn bản nếu như nguồn hỗ trợ ý thức hệ đã bị cạn kiệt hay không tồn tại ngay từ đầu. Thực tế, sự đánh đổi giữa các quyền chính trị với sự no ấm về vật chất thường là đặc điểm cốt lõi của các nhà nước chuyên chế, dựa trên phát triển kinh tế và phi ý thức hệ. Nếu như sự đánh đổi này chuyển thành những lời hứa hão không mang lại cho công dân bất cứ điều gì khác ngoài giới lãnh đạo bất tài và đàn áp, thì các chế độ chuyên chế trở nên đặc biệt dễ bị tổn thương bởi suy thoái kinh tế và vì thế dễ sụp đổ hơn.

Dĩ nhiên là có những ngoại lệ cho quy luật này. Bắc Triều Tiên – một trong các chế độ chuyên chế nghèo nhất, đàn áp nhất và tồn tại dai dẳng nhất ngày nay – xuất hiện trong suy nghĩ của chúng ta, nhưng ngoài ra còn có Cuba, Uzbekistan, và một vài nhà nước khác. Bởi vì Bắc Triều Tiên và Cuba là những pháo đài cuối cùng của chủ nghĩa cộng sản còn tồn tại đến nay, có thể hiểu được rằng tính chính danh của hai chế độ này không bắt nguồn chủ yếu từ sự “hỗ trợ cụ thể” mà kết quả phát triển kinh tế mang lại, mà xuất phát từ sự “hỗ trợ phân tán” được tạo ra bởi nền tảng ý thức hệ mạnh mẽ, các truyền thống và giáo dục tư tưởng (Easton 1979[1965]). Đáng tiếc là khi thiếu những dữ liệu đáng tin cậy, chúng ta không thể đưa vào xem xét các yếu tố “hỗ trợ phân tán” này hay kiểm tra trực tiếp xem liệu hệ tư tưởng có thể bù đắp cho việc tăng trưởng kinh tế yếu kém hay không. Vì vậy, trừ khi chúng tin rằng tính chính danh hoàn toàn không quan trọng đối với sự tồn tại của các chế độ chuyên chế (Przeworski 1992, p.107), chúng ta cần nhiều nghiên cứu hơn về “các nền tảng của tính chính danh” của các chế độ chuyên chế.6

Những nghiên cứu sau này cũng có thể hữu dụng khi so sánh những kết quả của chúng tôi với những kết quả thực nghiệm của Gasiorowski (1995). Nếu chúng tôi lặp lại bài nghiên cứu của ông ấy 20 năm sau mà vẫn cho thấy những rủi ro kinh tế hiếm khi dẫn tới các quá trình chuyển đổi dân chủ, thì chúng ta sẽ gặp phải một hệ quả thú vị: các cuộc khủng hoảng kinh tế làm gia tăng viễn cảnh thất bại của các chế độ chuyên chế nhưng hiếm khi dẫn tới quá trình chuyển đổi sang dân chủ. Điều này trái ngược với những phương pháp tiếp cận coi thất bại của chế độ chuyên chế sau các cuộc suy thoái kinh tế là ngòi nổ kích động những người dân không có quyền bầu cử nổi dậy chống lại chế độ độc tài đã mất tính chính danh (Acemoglu và Robinson 2001). Thay vào đó, nó sẽ gợi lên rằng rối loạn kinh tế thường dẫn đến thất bại của chế độ chuyên chế thông qua sự chia rẽ của tầng lớp lãnh đạo (Geddes 1999). Các nghiên cứu bổ sung với một biến phụ thuộc phân tách có thể đưa ra những câu trả lời chắc chắn hơn.

Nhưng không chỉ biến phụ thuộc có thể được phân biệt chi tiết hơn mà phía bên phải của phương trình cũng cần bổ sung thêm các yếu tố khác. Điều này đặc biệt đúng đối với tăng trưởng kinh tế. Các chế độ chính trị quá phức tạp để có thể mô hình hóa số phận của chúng bằng một hàm số duy nhất dựa trên chỉ các tham số kinh tế. Chúng tôi đã lập luận ở đầu bài rằng không phải cấu trúc mà là hành động chính trị, bị giới hạn bởi các kết cấu cơ hội cụ thể, quyết định sự tồn tại hay sụp đổ của các chế độ chuyên chế. Phân tích của chúng tôi nói lên điểm đó. Việc đưa vào xem xét yếu tố đàn áp và thu nạp đã làm thay đổi kết quả phương trình kinh tế đơn giản một cách rõ ràng, cho thấy tầm quan trọng của các biện pháp hành động mà tầng lớp lãnh đạo chuyên chế thực hiện.

Thu nạp được xem như là phương tiện chính mà các nhà cầm quyền chuyên chế sử dụng để cố gắng chống lại mối đe dọa theo chiều ngang của sự chia rẽ tầng lớp lãnh đạo mà Geddes và những người khác đã nghiên cứu. Thật ra, các nghiên cứu gần đầy về sự ổn định của các chế độ chuyên chế gần như chỉ chú trọng vào tầng lớp tinh hoa cầm quyền và cách các chế độ chuyên chế cố gắng gìn giữ sự gắn kết của tầng lớp này. (Geddes 2004, Gandhi và Przeworski 2007, Magaloni 2008, Boix và Svolik 2013). Những kết quả của chúng tôi không xác nhận tầm quan trọng của biện pháp thu nạp như là một phương tiện bảo vệ sự tồn tại chế độ dưới áp lực kinh tế. Tuy nhiên, khái niệm thu nạp của chúng tôi chỉ bao gồm hai thể chế hợp tác chính thức – đó là các đảng phái và các quốc hội. Tuy nhiên các thể chế chính thức và không chính thức khác cũng có thể đóng vai trò quan trọng (Stefes 2006, Darden 2008).

Mặc dù vậy, chúng tôi không được phép giả thiết rằng tất cả các thể chế đều tiến hành cùng một chức năng tốt như nhau tại mọi thời điềm, hay trong bất cứ hoàn cảnh nào. Những nghiên cứu gần đây chứng minh rõ rằng, tùy vào nguồn gốc của chúng và những yếu tố bên ngoài, các thể chế như bầu cử, nghị viện, đảng phái, và tòa án có thể giúp ổn định nhưng cũng có thể gây bất ổn cho các chế độ chuyên chế (Osborne và Rubinstein 1994, Smith 2005, Brownlee 2007, Ginburg và Moustafa 2008, Lindberg 2009). Vì thế chúng tôi không phủ nhận rằng sự thu nạp có khả năng làm dịu các ảnh hưởng xấu của suy thoái kinh tế đến các chế độ chuyên chế. Tuy nhiên, các kết quả từ nghiên cứu với số mẫu lớn của chúng tôi vẫn mâu thuẫn với nhận thức thông thường rằng thu nạp là một công cụ hiệu quả của tầng lớp tinh hoa cầm quyền chuyên chế nhằm vượt qua khó khăn kinh tế. Thu nạp có thể là một công cụ hiệu quả để ổn định hóa các chế độ chuyên chế trong dài hạn. Tuy nhiên, trong ngắn hạn và trung hạn sau suy thoái kinh tế, nó có vẻ là một vũ khí không đủ sắc bén để có thể cứu vãn chế độ chuyên chế khỏi sụp đổ.

Nói đến đàn áp, nghiên cứu của chúng tôi cho thấy chắc chắn rằng đàn áp mềm đóng một vai trò quan trọng trong việc hấp thu những tác động gây bất ổn của suy thoái kinh tế. Chúng tôi sử dụng các hạn chế quyền tự do chính trị, vốn về biểu hiện bao gồm một phạm vi đáng kể các hình hức đàn áp mềm. Tuy nhiên số cách thức khôn khéo nhằm bóp nghẹt hoạt động chống đối lớn hơn hiều, từ đóng băng tài khoản công ty, đình chỉ hay rút giấy phép kinh doanh để bảo đảm duy trì lòng trung thành của tầng lớp tinh hoa kinh tế, đến các vụ kiện tội vu cáo nhằm bịt miệng những nhà báo hay phê phán, và những chuyến thăm thường xuyên của các vị thanh tra thuế nhằm làm kinh sợ các tổ chức phi chính phủ. Ví dụ, những nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng kiểm soát của các nước đối với nền kinh tế có vẻ làm củng cố thêm chế độ chuyên chế (O’Donnell 1996, Way 2012).7 Cần phải có một nghiên cứu chi tiết hơn về tác động của đàn áp mềm để làm vững chắc thêm những giả định lý thuyết và kết quả thực nghiệm của chúng tôi.

Một phát hiện khác của nghiên cứu này liên quan đến tác động của đàn áp cứng. Trong khi giả định lý thuyết rằng đàn áp cứng có thể phản tác dụng là có lí, thì các bằng chứng thực nghiệm hỗ trợ điều này lại rất ít và không đáng kể về mặt thống kê. Hơi nữa, chúng tôi cần phải ghi nhớ rằng chúng tôi xem xét đàn áp cứng chỉ trong thời gian ngắn ngay trước khi chế độ sụp đổ, và thời gian này nhìn chung diễn ra cùng lúc với những rối loạn kinh tế. Tuy nhiên, các lãnh đạo chuyên chế có thể tăng mức độ đàn áp cứng nếu lường trước rối loại kinh tế sẽ diễn ra. Trong trường hợp đó, chúng ta có khả năng chứng kiến các cuộc đào ngũ của binh lính và sự rạn nứt trong giới lãnh đạo cấp cao của lực lượng vũ trang, bởi quân đội không phải luôn được huấn luyện để đàn áp người dân trên quy mô lớn. Quân đội từng là một công cụ đàn áp hiệu quả ở Mỹ Latinh, Syria, Trung Quốc và một số nước châu Á khác, nhưng nó trở nên vô dụng đối với những nhà cầm quyền chuyên chế ở Ai Cập, Tunisia và các nước cộng sản Đông Âu. Nói cách khác, sẽ khá là ngây thơ khi cho rằng các nhà cầm quyền chuyên chế luôn có thể sử dụng đàn áp cứng nếu như các cấu trúc quy trình chưa được thiết lập từ trước. Tuy nhiên, nếu đàn áp cứng đã ăn sâu vào máu thịt của chế độ chuyên chế, nó có thể sẽ có tác dụng tốt như là một công cụ duy trì ổn định chế độ – một lần nữa, có thể lấy Bắc Triều Tiên và Uzbekistan làm ví dụ cho điều này.

Quan sát này đưa chúng ta đến một điểm cuối cùng. Các bộ máy chuyên chế có thể dựa vào nhiều phương tiện khác nhau để bảo vệ chúng trước tác động gây bất ổn của tăng trưởng kinh tế tiêu cực. Tuy nhiên, những phương tiện này không có sẵn ngay bất cứ chỗ nào hay khi nào cần. Ví dụ, như đã nói đến ở trên, sức mạnh của các thể chế thu nạp có thể biến đổi đáng kể và các nhà hoạt động chính trị thường không thể thay đổi chúng trong thời gian ngắn. Một chế độ chuyên chế vì thế có thể trông bề ngoài vững chắc hơn thực tế. Các điểm yếu của nó rốt cuộc bị phơi bày trong những khoảng thời gian khủng hoảng (kinh tế) (Gerschewski et al. 2013). Như Gourevitch (1986) đã nói rất hay rằng: “Những thời điểm khó khăn làm phơi bày những ưu và nhược điểm, cho phép những người quan sát nhìn thấy những mối quan hệ thường bị che khuất trong những thời kì thịnh vượng, khi mà mọi thứ tốt đẹp làm dịu các xu hướng tranh giành và thách thức [quyền lực]” (p.9). Suy nghĩ này khiến chúng ta cần nghiên cứu sâu hơn về nền tảng thể chế của chính thể chuyên chế, với lưu ý rằng các nhà cầm quyền chuyên chế không phải là những nạn nhân kém may mắn của những diễn biến kinh tế bất lợi.

7. Kết luận

Các học giả xếp những trục trặc về kết quả phát triển kinh tế trong số các lí do quan trọng nhất cho sự sụp đổ của các chế độ chuyên chế. Bài nghiên cứu này không phải là một ngoại lệ. Như đã trình bày, số phận của các chế độ chuyên chế và nền kinh tế của chúng có liên hệ chặt chẽ. Suy giảm kinh tế càng mạnh thì các mối đe dọa theo chiều ngang và chiều dọc càng dễ xuất hiện, làm suy yếu một cách sâu sắc khả năng nắm giữ quyền lực của chế độ chuyên chế. Quan sát 160 chế độ chuyên chế từ năm 1981 đến 2008, nghiên cứu của chúng tôi đưa đàn áp và thu nạp vào thành những biến số chính trị có khả năng làm dịu tác động bất lợi của khó khăn kinh tế.

Theo kết quả của chúng tôi, nhiều phương pháp đàn áp mềm khôn khéo có thể làm suy yếu khả năng của phe chống đối trong việc huy động lực lượng chống lại chế độ và từ đó giúp chế độ chuyên chế bám giữ quyền lực ngay cả trong thời điểm suy thoái kinh tế. Tuy nhiên, các hành động đàn áp cứng không có hiệu quả và thậm chí có thể phản tác dụng. Hơn nữa, nghiên cứu của chúng tôi mâu thuẫn với nhiều nghiên cứu đã xuất bản vốn cho rằng các thể chế mang hình thức dân chủ như nghị viện và đảng phái giúp bình ổn các chế độ chuyên chế bằng cách thu nạp những nhà hoạt động có năng lực hoặc ngăn chặn sự chia rẽ tầng lớp tinh hoa cầm quyền. Người ta có thể nghi ngờ những kết quả bất ngờ này bằng cách viện dẫn mẫu nghiên cứu và cách định nghĩa của chúng tôi về sự thu nạp. Tuy nhiên, cũng rõ ràng không kém là tác động của các thể chế mang hình thức dân chủ phụ thuộc phần lớn vào bối cảnh, không thể nhận thấy được trong nghiên cứu sử dụng số lượng mẫu lớn.

Không có những câu trả lời dễ dàng nào khi đi tìm các nguyên nhân giúp ổn định hay làm xói mòn các chế độ chuyên chế. Tuy nhiên, rõ ràng là khủng hoảng kinh tế làm tổn thương nỗ lực nắm giữ quyền lực của các nhà độc tài. Nhưng mệnh đề này chắc chắn cần dựa vào điều kiện là khả năng đàn áp và thu nạp người đối kháng của họ. Những điều kiện này, đến lượt chúng, lại khơi nguồn cho những nỗ lực nghiên cứu mới có thể cung cấp thêm những thông tin chi tiết hơn về chính trị chuyên chế.

Ghi chú

Tài liệu tham khảo

Xem toàn bộ văn bản tại đây: Thoi ky kho khan va sup do che do.pdf

[1] Các tác giả sử dụng khái niệm “độc tài” (autocratic) và “chuyên chế” (authoritarian) theo nghĩa như nhau – NHĐ

Các quan điểm lý thuyết về quan hệ quốc tế ở Châu Á
Suu Tam
Nguồn: Acharya, Amitav. “Theoretical Perspectives on International Relations in Asia”, in David Shambaugh & Michael Yahuda (eds), International Relations of Asia (Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, 2008), pp. 57-82.

Biên dịch và Hiệu đính: Nguyễn Hoàng Như Thanh

Download: Theoretical Perspectives on IR in Asia-Acharya

Bất kì cuộc tranh luận nào về những quan điểm lý thuyết quan hệ quốc tế (QHQT) ở khu vực châu Á đều vấp phải một nghịch lí là phần lớn những tài liệu hiện có về chủ đề này đều mang tính phi lý thuyết. Bất kể là từ bên trong hay bên ngoài khu vực, các nhà nghiên cứu và nhà phân tích của Châu Á phần lớn đều không cho rằng lý thuyết có thể cần thiết và hữu ích trong việc nghiên cứu QHQT ở khu vực này.1 Mặc dù mối quan tâm đối với vấn đề lý thuyết quan hệ quốc tế đang gia tăng trong khu vực, đặc biệt là ở Trung Quốc,2 lý thuyết vẫn bị cho rằng quá trừu tượng hoặc quá xa rời những mối quan tâm hiện nay của các chính phủ và người dân để có thể được nghiên cứu một cách nghiêm túc và liên tục.

Hơn nữa, lý thuyết cũng bị phê bình bởi đa số các nhà nghiên cứu Châu Á bởi chúng mang tính phương Tây quá nhiều. Do vậy, kể cả giữa các tác gia về QHQT châu Á vốn định hướng nghiên cứu về lý thuyết, vẫn tồn tại bất đồng về việc lý thuyết QHQT có cần thiết để nghiên cứu châu Á hay không, do hầu hết các lý thuyết QHQT hiện nay đều bắt nguồn từ phương Tây, tương thích với truyền thống lịch sử, tri thức và thực tiễn đối ngoại của phương Tây. Ngành QHQT nói chung và các lý thuyết QHQT nói riêng đã, đang và vẫn sẽ là một ngành khoa học xã hội “kiểu Mỹ”, theo nhận định khá phổ biến của Stanley Hoffman.

Những bước tiến gần đây của “Trường phái Anh quốc” và chủ nghĩa kiến tạo Châu Âu không làm cho lý thuyết QHQT được “toàn cầu hóa”, mà ngược lại có vẻ gia tăng sự thống trị của phương Tây cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Câu hỏi về tính cần thiết của lý thuyết QHQT đối với nghiên cứu an ninh khu vực Châu Á đã gợi lên nhiều câu trả lời khác biệt hoàn toàn. Một mặt, David Kang dùng việc các dự đoán của các nhà hiện thực về một Châu Á hậu Chiến tranh Lạnh “chín muồi cho xung đột” không trở thành hiện thực để chỉ trích không những chủ nghĩa Hiện thực nói riêng, mà tất cả các lý thuyết QHQT của phương Tây nhìn chung vì đã hiểu sai về khu vực Châu Á.4 Khi nghiên cứu chủ nghĩa khu vực ở châu Á, Peter Katzenstein đã nhận xét như sau: “Những lý thuyết dựa trên kinh nghiệm của phương Tây, đặc biệt là Tây Âu, áp dụng được rất ít vào chủ nghĩa khu vực của châu Á”.5 Mặc dù lời bình luận này của Katzeinstein chỉ liên quan đến nghiên cứu chủ nghĩa khu vực châu Á, nhưng nó vẫn có thể được áp dụng cho QHQT ở châu Á nói chung. Và quan điểm này cũng được chia sẻ bởi nhiều học giả Châu Á khác. Mặt khác, John Ikenberry và Micheal Mastanduno lại bảo vệ tính tương thích của khuôn khổ lý thuyết phương Tây đối với việc nghiên cứu về QHQT ở khu vực châu Á. Các mối quan hệ nội khối có thể có nhiều đặc thù lịch sử, nhưng những điểm khác biệt này đã phai mờ dần bởi quá trình hội nhập khu vực vào hệ thống quốc tế. Các mối QHQT của châu Á đã đạt được các quy chuẩn hành vi và các thuộc tính tương thích với hệ thống liên quốc tế hiện đại có nguồn gốc từ châu Âu và vẫn mang phần lớn các đặc tính của mô hình nhà nước kiểu Westphalia. Do đó, các khái niệm cốt lõi của lý thuyết QHQT như bá quyền, phân bổ quyền lực, thể chế quốc tế, và bản sắc chính trị đều phù hợp với bối cảnh châu Á như với bất cứ nơi nào khác.6

Từ góc độ tiếp cận này, cuộc tranh luận ở đây mang tính tích cực hơn là tiêu cực đối với việc phân tích các mối QHQT ở châu Á bằng các lý thuyết phương Tây được thừa nhận rộng rãi. Chắc chắn rằng, những mô hình lý thuyết được phát triển theo thực tiễn phương Tây không tương thích hoàn toàn với tư tưởng và các mối quan hệ trong khu vực châu Á. Tuy nhiên, các lý thuyết QHQT như chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa kiến tạo, và trường phái phê phán vẫn tương thích và hữu ích trong việc phân tích QHQT ở châu Á, miễn là chúng không tạo ra một sự lựa chọn thiên vị những yếu tố (tư tưởng, sự kiện, xu hướng, và mối quan hệ) phù hợp với những luận điểm của mình và bác bỏ những yếu tố không tương thích khác. Các học giả QHQT hoàn toàn tự do lựa chọn và nghiên cứu các yếu tố hoặc bị phớt lờ hoặc chỉ nhận được rất ít sự chú ý từ những trường phái trên. Họ cũng nên phát triển những khái niệm và hiểu biết về bản chất từ bối cảnh và thực tiễn châu Á, không chỉ dành cho việc nghiên cứu động lực phát triển của khu vực này, mà còn cho cả những khu vực khác trên thế giới. Nói cách khác, lý thuyết QHQT phương Tây, tuy dựa chủ yếu trên truyền thống Tây phương, không nên bị gạt bỏ khỏi các lớp học hoặc hội thảo của Châu Á mà nên được “toàn cầu hóa” với sự đóng góp từ lịch sử, con người, triết lí, con đường và thực tiễn châu Á.

Để làm được điều này, chúng ta cần vượt ra khỏi cách tiếp cận nặng tính sách vở, đầy những từ chuyên môn khó hiểu và thường xuyên viện dẫn các lý thuyết QHQT. Những công trình chính trị mang tính thực tiễn như những bài diễn văn hoặc bài viết của các nhà hoạch định chính sách có thể được xem như có giá trị lý luận cho việc phân tích, bởi chúng thể hiện tinh thần hay phản ánh cấu trúc xã hội đi cùng với những mô hình QHQT khác nhau.7 Bỏ qua những yếu tố này trong các cuộc bàn luận về lý thuyết đồng nghĩa với việc bỏ qua một khía cạnh quan trọng và rộng lớn của QHQT ở châu Á. Trong phần dưới đây, tôi sẽ phân tích ba quan điểm chính về QHQT ở Châu Á: chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa tự do ,và chủ nghĩa kiến tạo.8

Bảng 3.1: Ba trường phái lý thuyết QHQT

Chủ nghĩa Hiện thực

Chủ nghĩa tự do

Chủ nghĩa kiến tạo

Chủ thể chính

Quốc gia dân tộc

Quốc gia dân tộc, công ty đa quốc gia, tổ chức quốc tế

Quốc gia dân tộc, cộng đồng văn hóa-tri thức liên quốc gia, các nhóm vận động hành lang

Mục tiêu chính của quốc gia dân tộc

Theo đuổi lợi ích quốc gia, tối đa hóa quyền lực (chủ nghĩa hiện thực tấn công), tồn tại và an ninh (chủ nghĩa hiện thực phòng thủ)

Hợp tác và phối hợp hướng đến mục tiêu chung; hòa bình thế giới

Kiến tạo cộng đồng chung bằng sự tương tác lẫn nhau và những khuôn khổ quy chuẩn chung

Trật tự thế giới hướng tới

Hệ thống cân bằng quyền lực dựa trên nguyên tắc tự cứu và xây dựng liên minh để duy trì trật tự thế giới

Hệ thống an ninh tập thể được xây dựng dựa trên thương mại tự do, tự do dân chủ và các thiết chế

Các cộng đồng an ninh khu vực và toàn cầu dựa trên các quy chuẩn chung và bản sắc chung

Mô hình tương tác căn bản

Sự tương tác chiến lược dựa trên tư duy lý trí về tính nhân quả và sức mạnh kinh tế, quân sự

Hai cấp độ (trong nước và quốc tế), đàm phán, thương mại và các dạng khác của quá trình thể chế hóa chức năng

Xã hội hóa thông qua ý tưởng và thể chế

Biến thể chính

Chủ nghĩa tân hiện thực: sự phân bố quyền lực quyết định kết quả (của QHQT)

Chủ nghĩa Tự do thể chế mới : tồn tại tình trạng vô chính phủ trên hệ thống quốc tế, tuy nhiên các thiết chế được tạo ra phục vụ chính lợi ích của quốc gia giúp hạn chế tình trạng vô chính phủ này

Chủ nghĩa Kiến tạo phê phán : thách thức Chủ nghĩa kiến tạo lấy quốc gia làm trung tâm của Wendt.

Không một lý thuyết nào (trong ba trường phái trên) có tính thống nhất (như một thực thể riêng biệt). Mỗi lý thuyết lại chứa đựng nhiều quan điểm, xu hướng và sự đa dạng khác nhau, một vài cái trong số đó lại trùng lặp những cái khác. Thế nhưng sự phức tạp này được thừa nhận trong các cuộc tranh luận học thuật. Và thậm chí việc sử dụng các trường phái lý thuyết trên để xem xét QHQT ở châu Á cũng không phải một việc đơn giản bởi vì nhiều chuyên gia khu vực học châu Á không tự đóng khung trong một trường phái Hiện thực, Tự do hay Kiến tạo nhất định. Vì vậy, để lý thuyết hóa QHQT ở khu vực Châu Á cần khái quát hóa từ một nền tảng ít ỏi các khái niệm lý thuyết và đưa ra những nhận xét mang tính chủ quan đối với việc ai, cái gì thuộc về nơi nào.

Mặc dù các lý thuyết về QHQT được xây dựng dựa trên những giả định và luận điểm với phạm vi rộng lớn và được xem là có thể tương thích với mọi khu vực, nhưng trong thực tế, những cuộc tranh luận mang tính lý thuyết về QHQT trong một khu vực thường xoay quanh những vấn đề và luận điểm mang tính riêng biệt của từng vùng. Châu Á cũng không phải là một ngoại lệ. Vì vậy, trong khi xem xét ba trường phái trên trong bối cảnh châu Á, tôi sẽ xác định và thảo luận các luận điểm và ví dụ đại diện đang chiếm ưu thế trong các cuộc tranh luận học thuật và thực tiễn (Bảng 3.2).

Chương này chủ yếu sẽ tìm hiểu QHQT và trật tự quốc tế trong vùng, hơn là nghiên cứu chính sách đối ngoại của các nước châu Á. Chương này không có mục đích tổng kết các nghiên cứu về QHQT ở châu Á. Hơn nữa, tôi cảm thấy hứng thú với việc khám phá mối quan hệ giữa xây dựng lý thuyết và các chuyển biến thực nghiệm trong QHQT ở châu Á. Lý thuyết không tồn tại nếu xa rời thực tế. Ở cả hai cấp độ khu vực và toàn cầu, lý thuyết giải thích phần lớn những sự kiện và thay đổi quan trọng xảy ra bên trong lẫn ngoài (đối với cấp độ toàn cầu) khu vực. Trong phần cuối của chương này, tôi nêu ra một số quan sát chung đối với viễn cảnh của việc phát triển một lý thuyết châu Á về QHQT mang tính phổ quát, đối trọng với sự thống trị của phương Tây và sự khu biệt châu Á trong ngành này. Đặc điểm cuối cùng của chương này là nó nghiêng về nghiên cứu an ninh hơn là kinh tế chính trị quốc tế. Điều này phần nào phản ánh thực trạng nghiên cứu QHQT châu Á, trong đó số lượng các nghiên cứu về an ninh nhiều hơn so với các nghiên cứu về kinh tế chính trị quốc tế.

Chủ nghĩa hiện thực

Các nhà hiện chủ nghĩa coi hệ thống quốc tế nằm trong tình trạng vô chính phủ (không có quyền lực bên trên quốc gia), trong đó, hành động của các quốc gia, vốn được xem là chủ thể chính của QHQT, được dẫn dắt chủ yếu bởi sự cân nhắc về quyền lực và lợi ích quốc gia. QHQT là một trò chơi có tổng bằng không, trong đó các quốc gia quan tâm đến lợi ích tương đối hơn là lợi ích tuyệt đối (quốc gia này đạt được bao nhiêu lợi ích so với quốc gia khác quan trọng hơn thực tế là mọi người đều đạt lợi ích).Cuộc tranh giành quyền lực và ảnh hưởng khốc liệt dẫn tới xung đột là không thể tránh khỏi và sự hợp tác là điều hiếm hoi nếu không muốn nói là chỉ trên bề mặt, các thể chế quốc tế vận hành theo ý muốn của các siêu cường. Trật tự thế giới, vốn ổn định, được duy trì bằng cán cân quyền lực, ở đây là quyền lực kinh tế và quân sự. Một phiên bản mới của chủ nghĩa Hiện thực được phát triển bởi Kenneth Waltz, còn được gọi là chủ nghĩa tân hiện thực, nhấn mạnh tầm quan trọng của các đặc tính cấu trúc của hệ thống quốc tế, đặc biệt là sự phân bố quyền lực, trong việc định hình xung đột và trật tự, vì vậy nó cũng hạ thấp tầm quan trọng của bản chất con người (vốn được nhấn mạnh bởi những nhà hiện thực cổ điển) hoặc của chính trị trong nước trong QHQT. Những cuộc tranh cãi trong nội bộ các nhà hiện thực gần đây đã tiết lộ các điểm khác biệt giữa chủ nghĩa “hiện thực tấn công” và chủ nghĩa “hiện thực phòng thủ”. Những người theo trường phái hiện thực tấn công như Mearsheimer biện luận rằng quốc gia luôn tối đa hóa quyền lực: cố gắng giành tất cả những gì có thể giành được, và “bá quyền là mục đích cuối cùng”. Những nhà hiện thực phòng thủ như Roberts Jervis hay Jack Snider cho rằng các quốc gia đều hài lòng với nguyên trạng nếu như an ninh quốc gia không bị đe dọa, và vì vậy, họ tập trung vào duy trì cán cân quyền lực.

Cho dù là theo xu hướng học thuật hay thực tiễn chính trị, những nhà hiện thực đều cho rằng cân bằng quyền lực là động lực chủ yếu của việc định hình QHQT châu Á thời kỳ hậu chiến, và Hoa Kì giữ vai trò cân bằng quyền lực chủ yếu.9 Một trong những người cổ súy quan trọng cho quan điểm này là Lý Quang Diệu, chính khách nổi tiếng của Singapore. Ông Lý đã giải thích rằng chính sự có mặt của quân đội Mỹ tại châu Á đã tạo nên không chỉ sự ổn định mà cả sự phát triển vượt bậc của kinh tế châu Á trong “giai đoạn thần kì”.10 Theo quan điểm của ông, chính sự hiện diện và can thiệp vào khu vực Đông Dương của Mỹ đã giúp khu vực thoát khỏi sự bành trướng của Trung Quốc và Liên Xô và giúp các nước này có thời gian để phát triển kinh tế.11 Sau chiến thắng của phe Cộng sản tại miền nam Việt Nam năm 1975, Seni Pramoj, lãnh đạo Đảng Dân chủ Thái Lan, đã miêu tả vai trò cân bằng quyền lực của Mỹ theo hướng khác: “Trong những trận chọi gà ở Thái Lan, đôi khi chúng tôi đặt một miếng kính ở giữa hai con gà chọi. Chúng có thể vẫn mổ nhưng không làm đau đối thủ. Trong Chiến tranh lạnh giữa Moscow và Bắc Kinh, miếng kính giữa hai địch thủ có thể là Washington.”12

Cho tới khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, quan điểm của những học giả QHQT châu Á theo chủ nghĩa Hiện thực thiên về hiện thực cổ điển hơn là tân hiện thực của Kenneth Waltz, chủ nghĩa tân hiện thực nhấn mạnh vào tác động mang tính nhân quả của sự phân bổ quyền lực [trong hệ thống QHQT]. Điều này đã thay đổi cùng với sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh và hệ thống hai cực. Vì vậy, luận điểm mới về QHQT ở châu Á cho rằng sự kết thúc của hệ thống hai cực đã tạo ra tình trạng mất trật tự và thậm chí là cái kết cho khu vực này. Đối với những nhà tân hiện thực, trật tự hai cực là một hệ thống quốc tế ổn định hơn so với hệ thống đa cực, xét về thời gian tồn tại bền vững lẫn sự cân bằng giữa xung đột và trật tự luôn được duy trì bên trong hệ thống.13 Sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh có thể sẽ “giải nén” những mâu thuẫn vốn bị kìm hãm trong hệ thống hai cực.14 Từ đấy, chủ nghĩa Hiện thực đã vẽ nên một bức tranh đen tối về trật tự châu Á hậu Chiến tranh Lạnh. Trong tranh luận chính trị, thuật ngữ ưa thích thường được nhắc đi nhắc lại nhiều nhất trong những năm đầu sau Chiến tranh Lạnh của phái Hiện thực là “khoảng trống quyền lực”, tạo ra bởi sự sụp đổ của một siêu cường. Điều này được thể hiện qua hành động rút toàn bộ lực lượng hải quân của Liên Xô ra khỏi vịnh Cam Ranh, Việt Nam, và việc giải giáp các căn cứ hải quân và không quân Hoa Kì ở Philippines.

Bảng 3.2 : Quan điểm lý thuyết QHQT khu vực châu Á

Chủ nghĩa hiện thực cổ điển (hiện thực tấn công)

Chủ nghĩa Tân hiện thực (hiện thực phòng thủ)

Chủ nghĩa Tự do và chủ nghĩa Tự do thể chế mới

Chủ nghĩa kiến tạo (Trường phái Anh quốc)

Yếu tố giữ trật tự ở châu Á trong chiến tranh Lạnh

Hiện diện quân sự của Hoa Kì

Hệ thống hai cực

Sự phụ thuộc lẫn nhau được tạo ra bởi tốc độ phát triển kinh tế nhanh

Những nguyên tắc được phổ biến thông qua ASEAN

Ảnh hưởng có thể có của việc Chiến tranh Lạnh kết thúc và Trung Quốc nổi lên như một siêu cường mới

Sự cạnh tranh giữa các cực

Chủ nghĩa bành trướng của Trung Quốc

Ổn định đa cực dựa trên sự bành trướng của chủ nghĩa tư bản và thương mại

1/Ổn định đa cực qua quá trình xã hội hóa của các cường quốc trong Chiến tranh lạnh (ví dụ Archarya), 2/ Trật tự thứ bậc hòa bình (Kang)

Vai trò và ảnh hưởng của các thể chế trong khu vực

Phụ thuộc vào cán cân quyền lực (chỉ có hiệu quả nếu tồn tại trước hết một cân bằng quyền lực ở khu vực)

Là công cụ của Trung Quốc nhằm gây ảnh hưởng

Xây dựng kinh tế và các thể chế an ninh để thúc đẩy thương mại tự do và quản lí xung đột gây ra bởi sự phụ thuộc lẫn nhau ngày càng tăng lên (a)

Thiết lập chuẩn mực và xây dựng cộng đồng thông qua tập quán đối thoại và các thể chế không chính thức.

Dự đoán về tương lai châu Á

Giống châu Âu vào cuối thế kỉ 19 và đầu thế kỉ 20 – Freidberg

Giống Mỹ vào thế kỉ 19 – Mearsheimer

Không có luận điểm

Quá khứ của châu Á (trật tự thứ bậc hòa bình trước quá trình thực dân hóa)- Kang (b)

(a) Cơ chế tránh xung đột trong khuôn khổ phát triển của hình thái tư bản chủ nghĩa

(b) Không phải tất cả các học giả theo phái Kiến tạo đồng ý điều này (xem thêm Amitav Acharya, “Will Asia’s Past Be Its Future?” [Liệu quá khứ của châu Á có là tương lai của châu lục này?], International Security, số 3 (Xuân 2003-2004)

Khoảng trống quyền lực chắc chắn sẽ dẫn đến câu hỏi ai là người lấp đầy nó? Ban đầu, các học giả hiện thực dự đoán một sự cạnh tranh đa cực giữa một Trung Quốc đang trỗi dậy, một Nhật Bản tái quân sự hóa (một phần do sự rút quân của Mỹ) và một Ấn Độ vốn có tiềm năng vươn lên thành cường quốc. Nhưng với tốc độ phát triển kinh tế hai con số của Trung Quốc cộng với tăng trưởng chi phí quân sự hàng năm cũng ở mức hai con số đã khiến sự trỗi dậy của nước này trở thành mối lo ngại (hay thích thú) chính của các nhà hiện thực về sự bất ổn ở khu vực châu Á.

Từ một quan điểm trong “lý thuyết chuyển giao quyền lực “, những người theo chủ nghĩa hiện thực đã đoán trước một cuộc đối đầu không thể tránh khỏi giữa một cường quốc nguyên trạng (Hoa Kỳ) và một kẻ thách thức đang gia tăng sức mạnh (Trung Quốc). Tuy nhiên, cuộc đối đầu này là logic của chủ nghĩa hiện thực tấn công, trường phái này nhấn mạnh một cường quốc trỗi dậy có xu hướng bành trướng khu vực là không thể tránh khỏi. John Mearsheimer đã ví sự trỗi dậy của Trung Quốc với sự nổi lên của Hoa Kỳ trong thế kỷ 19, giai đoạn mà nước này tham vọng bá quyền nhắm đến việc bành trướng lãnh thổ sang các nước lân cận và áp đặt phạm vi ảnh hưởng (học thuyết Monroe) lên các quốc gia xa hơn.15 Chủ nghĩa bành trướng không bắt nguồn từ bản chất bá quyền của các cường quốc mà vì tình trạng vô chính phủ gây ra mối lo ngại về sự tồn vong của bản thân ngay cả cho những quốc gia mạnh nhất. Nói cách khác, những nước lớn lo lắng cho sự sống còn không kém hơn so với các quốc gia yếu, và chính mối bận tâm này đã khiến các cường quốc hướng đến bá quyền khu vực. Kết quả hóa ra lại là logic nghịch lý “bành trướng để tồn tại.”

Nếu cân bằng quyền lực không ổn định (nếu đa cực nổi lên) hoặc biến mất (nếu bá quyền của Trung Quốc trở thành hiện thực), liệu các thể chế đa phương có thể đóng vai trò duy trì ổn định trong khu vực không? Trong thời kì Chiến tranh Lạnh, những người theo chủ nghĩa hiện thực ít chú ý đến các thể chế hợp tác hay đối thoại ở khu vực châu Á bao gồm một số ít tổ chức như: một Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) vốn bận tâm tới cuộc xung đột ở Campuchia, một Tổ chức Hợp tác khu vực Nam Á (SAARC ) yếu ớt, và một khuôn khổ hợp tác kinh tế lỏng lẻo như Hội đồng Hợp tác Kinh tế Thái Bình Dương (PECC). Nhưng với sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh kèm theo việc tái tập trung của ASEAN vào các vấn đề an ninh khu vực rộng lớn hơn và sự nổi lên của các thể chế mới trong khu vực như diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á-Thái Bình Dương (APEC, 1989) và Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF, 1994), chủ nghĩa hiện thực đã gặp thách thức từ quan điểm của “chủ nghĩa thể chế”. Quan điểm này cho rằng chính các chuẩn mực và thể chế khu vực đã giúp gìn giữ hòa bình trong Chiến tranh Lạnh Châu Á, hơn là hệ thống cân bằng quyền lực, và sẽ đóng vai trò quan trọng hơn trong trật tự khu vực sau Chiến tranh Lạnh. Những nhà Hiện thực trả lời thách thức này bằng cách nhắm vào các thể chế khu vực châu Á. Mối bận tâm chính của họ không chỉ dừng lại ở việc nhấn mạnh sự cần thiết mang tính sống còn của hệ thống cân bằng quyền lực ổn định, mà còn phải chỉ ra những hạn chế của các thể chế khu vực.

Những người theo chủ nghĩa hiện thực xem nhẹ khả năng gìn giữ hòa bình của các tổ chức khu vực ở châu Á. Đối với họ, trật tự khu vực dựa trên nguyên tắc song phương thay vì đa phương (đặc biệt là mô hình trục và nan hoa của Mỹ). Trong Chiến tranh Lạnh, học giả trường phái hiện thực Michael Leifer đã mô tả rằng các thể chế an ninh trong khu vực “phụ thuộc” cân bằng quyền lực.16 Trong khi các thể chế có thể có hiệu quả nếu được các cường quốc lèo lái (ví dụ NATO), các thể chế của châu Á lại được tạo ra và duy trì bởi các nước yếu. Một sự nhân nhượng mà các nhà phê bình hiện thực giành cho các tổ chức ở châu Á đó là chấp nhận vai trò của các thể chế này trong việc điều hòa sự căng thẳng của cân bằng quyền lực, một luận cứ phù hợp với quan điểm của trường phái Anh quốc. Vì những nước yếu vốn đã không đủ mạnh để duy trì trật tự và bảo đảm an ninh, thịnh vượng cho chính mình (không thể có cái gọi là “giải pháp của khu vực cho những vấn đề khu vực”), cách tốt nhất để tránh khỏi tình trạng tiến thoái lưỡng nan về an ninh là khiến tất cả các cường quốc quan trọng hiện diện tại khu vực để họ tự cân bằng ảnh hưởng của nhau.

Sự tham gia [của các cường quốc] như trên không thể tự động mà có, và chính tại điểm này các tổ chức khu vực đóng vai trò lôi kéo hữu hiệu các nước lớn. Thay vì các cường quốc tạo ra thể chế và thiết lập chương trình nghị sự của các tổ chức này, như lẽ thường tình trong mô hình của các nhà hiện thực, những nước yếu đôi khi có thể tạo ra thể chế và sử dụng chúng nhằm thu hút những cường quốc quan trọng cho cân bằng của quyền lực.17

Nhưng điều này lại hạn chế vai trò của các tổ chức khu vực, những người theo chủ nghĩa hiện thực thường cho rằng QHQT châu Á đầy bất ổn và nguy cơ xung đột do ở đây không có đủ điều kiện đảm bảo nền hòa bình đa cực như châu Âu. Trong bài viết nổi tiếng của mình, Aaron Friedberg lập luận rằng các yếu tố giảm thiểu tình trạng vô chính phủ ở châu Âu bắt nguồn từ sự sụp đổ của trật tự lưỡng cực, lại thiếu vắng rõ rệt ở châu Á, qua đó khiến khu vực đầy rẫy sự cạnh tranh [giữa các quốc gia].18Các yếu tố này bao gồm không chỉ một thiết chế khu vực mạnh như EU, mà còn có sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế và hệ thống các giá trị dân chủ chung. Một số người theo chủ nghĩa hiện thực, như Friedberg, đã thấy sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế giữa các quốc gia châu Á có vẻ mỏng manh tương đối so với những gì đang xảy ra ở Châu Âu và so với sự phụ thuộc lẫn nhau giữa Châu Á và phương Tây. Những người khác, như Buzan, Segal và Gilpin, cho rằng sự phụ thuộc lẫn nhau không thể gìn giữ hòa bình và thậm chí có thể gây ra xung đột nhiều hơn là duy trì trật tự.19 Trớ trêu thay, các nhà hiện thực cho rằng sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế trong khu vực châu Á hoặc ít ỏi hoặc mang tính bất ổn, hoặc cả hai cùng một lúc.

Chủ nghĩa Hiện thực đã có nhiều đóng góp nhất định cho việc nghiên cứu và phân tích tình hình chính trị khu vực. Luận điểm về cân bằng quyền lực đã được duy trì cả trong thời kì cực thịnh của bá quyền Mỹ thập niên 1950 và thập niên 60, trải qua sự suy giảm tương đối trong những năm sau chiến tranh Việt Nam và cả trong những “khoảnh khắc đơn cực” sau Chiến tranh lạnh. Ở Trung Quốc, chủ nghĩa hiện thực là lý thuyết QHQT phương Tây duy nhất phá vỡ được thế độc quyền của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Mao Trạch Đông. Điều này về sau đã mở đường cho những trường phái khác về QHQT, bao gồm cả chủ nghĩa tự do và chủ nghĩa Kiến tạo. Chủ nghĩa Hiện thực cũng cung cấp một mức độ thống nhất lý thuyết nhất định cho rất nhiều bài viết phi lý thuyết hoặc thực tiễn chính sách QHQT ở châu Á.

Trong Chiến tranh Lạnh, chủ nghĩa Hiện thực được cho là trường phái QHQT chiếm ưu thế ở châu Á. Điều này đúng không chỉ trong lĩnh vực học thuật, mà còn cả trong giới chính trị. Mặc dù rất khó để tìm thấy bằng chứng chứng minh rằng giới chính trị châu Á về bản chất gắn kết với thế giới quan và cách tiếp cận hiện thực, hầu hết họ, ngoại trừ một số người đã chiến đấu chống lại chế độ thực dân (đặc biệt là Jawaharlal Nehru của Ấn Độ), đã có xu hướng theo chủ nghĩa hiện thực (thậm chí Nehru cũng tuyên bố không phài là ngừoi “tự do ảo tưởng”).20 Thậm chí ở Trung Quốc, tác phẩm Politics among Nations của Hans Morgenthau đã được phổ biến rộng khắp trong các lớp học tương đương với hoặc vượt qua cả chủ nghĩa Mác hay tư tưởng Mao Trạch Đông [về QHQT]. Cũng tương tự, ở Ấn Độ, “chủ nghĩa tự do bản địa” của Gandhi và Nehru là một phần của chương trình giảng dạy QHQT.

Tuy nhiên, gần đây, quan điểm hiện thực về QHQT châu Á đang bị công kích. Các dự đoán của chủ nghĩa hiện thực về tình trạng bấp bênh của châu Á sau Chiến tranh Lạnh vẫn chưa trở thành hiện thực.21 Hơn nữa, chủ nghĩa Hiện thực chỉ nhấn mạnh tầm quan trọng của sự hiện diện quân sự Hoa Kỳ đối với ổn định và thịnh vượng ở châu Á, mà bỏ qua vai trò của các lực lượng khác, bao gồm các thể chế và giá trị ở khu vực, tăng trưởng kinh tế, và chính trị nội địa. Cũng vậy, luận điểm của chủ nghĩa hiện thực theo đó trật tự hai cực trong Chiến tranh lạnh tạo ra ổn định cho khu vực cũng bị nghi ngờ. Một học giả hiện thực về QHQT nổi tiếng người Trung Quốc, Diêm Học Thông (Yan Xuetong) của Đại học Thanh Hoa, lập luận rằng trật tự hai cực có thể đã ngăn chặn cuộc chiến giữa các siêu cường nhưng lại gây ra nhiều cuộc xung đột khu vực đẫm máu:

Lịch sử của Đông Á không cho thấy cân bằng lực lượng giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ có thể ngăn ngừa các cuộc chiến tranh thông thường [chiến tranh phi hạt nhân] ở Đông Á. Trong Chiến tranh Lạnh, cân bằng quyền lực giữa Hoa Kỳ và Liên Xô đã ngăn hai siêu cường này tấn công trực tiếp đối phương trong khu vực này, nhưng nó không ngăn được cuộc chiến giữa các đồng minh hay giữa một trong hai nước và đồng minh của phe kia , chẳng hạn như chiến tranh Triều Tiên vào những năm 1950. Do đó, ngay cả khi một cân bằng quyền lực tồn tại giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ sau Chiến tranh Lạnh, chúng ta vẫn không thể chắc chắn rằng nó có thể ngăn chặn cuộc chiến tranh giới hạn trong khu vực hay không.22

Lời giải thích hiện thực về sự ổn định châu Á trong Chiến tranh Lạnh, mặc dù có ưu điểm mang tính nhất quán, thực ra lại mâu thuẫn với một lập luận chủ chốt trong hệ thống lý luận cơ bản của trường phái, đó là luận điểm cho rằng cân bằng quyền lực là định luật phổ quát của chính trị quốc tế (ngay cả khi những người theo chủ nghĩa hiện thực vẫn bất đồng trong nhận định cho đó là một định luật tất yếu của tự nhiên, hay được hoạt động chính trị của con người tạo ra). Cách tiếp cận cân bằng quyền lực ở châu Á của chủ nghĩa hiện thực thực ra là cách ngụy trang cho bá quyền của Mỹ ở khu vực. Do đó tình trạng thiếu vắng đối trọng của bá quyền, điều vốn không thể chấp nhận được bởi chủ nghĩa hiện thực cổ điển, lại trở thành luận điểm phổ biến trong các nghiên cứu về QHQT châu Á theo trường phái hiện thực. Sự mâu thuẫn này không thể được giải thích chỉ đơn giản bằng cách xem Hoa Kỳ là cường quốc “nhân từ” nằm ngoài logic cân bằng sức mạnh. Theo đúng tinh thần của chủ nghĩa hiện thực, bất kỳ cường quốc nào (dù nhân từ hay không) khi theo đuổi bá quyền sẽ tạo nên một đối trọng cho chính mình. Việc Hoa Kỳ không có một liên minh đối trọng như vậy là một câu hỏi chưa được lý giải thỏa đáng. Tự thêm vào một mệnh đề mang tính định tính vào logic nhân quả của mình (siêu cường “nhân từ” ít có khả năng bị cân bằng hơn là siêu cường “xấu xa”), chủ nghĩa hiện thực đang tự biến thành một mô hình lý thuyết “bị suy thoái”, như lời chỉ trích mạnh mẽ của John Vasquez.24

Chủ nghĩa tự do

Chủ nghĩa kiến tạo

Kết luận: Từ chủ nghĩa biệt lệ (exceptionalism) đến chủ nghĩa phổ quát (universalism)

Xem phần còn lại của văn bản tại đây: Theoretical Perspectives on IR in Asia-Acharya

——————

Chú thích

Tôi muốn gởi lời cảm ơn của mình tới Muthiah Alagappa, David Shambaugh, và Micheal Yahuda về những đóng góp của họ trong chương này.

Trong chương này tôi sử dụng thuật ngữ lý thuyết theo nghĩa rộng, tập trung vào những cụm lý thuyết lớn (paradigm), ví dụ như “chủ nghĩa hiện thực”, “chủ nghĩa tự do” và “chủ nghĩa kiến tạo”. Từ “lý thuyết” mang nhiều nghĩa khác nhau. Định nghĩa của Mỹ về lý thuyết có xu hướng thiên về khoa học – xã hội (social-scientific), vì vậy, các giả định chung của lý thuyết thường có quan hệ nhân quả, và chúng có thể được kiểm tra một cách nghiêm ngặt và cung cấp một vài công cụ để tiên đoán [tương lai]. Châu Âu thì xem khái niệm “lý thyết” dưới một cái nhìn thoáng hơn, như là một nỗ lực để hệ thống hóa các dữ liệu, những vấn đề cấu trúc, và thiết lập một tập hợp những khái niệm và phạm trù có liên quan với nhau. Các tác phẩm về QHQT ở châu Á như vậy không mang tính lý thuyết theo cả hai cách hiểu, tuy nhiên thiên về quan điểm của Mỹ hơn là châu Âu. Để rõ hơn, xin xem thêm bài viết Amitav Acharya & Barry Buzan, “Why is there no Non-western IR theory: An introduction”, International Relations of the Asia- Pacific 7 (tháng 10-2007), trang 287-312. Số đặc biệt này cũng đồng thời giải thích vấn đề thiếu quan tâm tới lý thuyết trong các tác phẩm về QHQT ở khu vực châu Á, một trong những nguyên nhân dẫn tới sự áp đảo của các chuyên gia khu vực học ở châu Á.
Trong một chuyến thăm Trung Quốc gần đây, tác giả đã tìm thấy được những bằng chứng thể hiện sự phát triển mạnh các mối quan tâm về lý thuyết ở các học giả QHQT tại đây. Không chỉ ở các trường Đại học như Đại học Bắc Kinh, Đại học Thanh Hoa mà còn với những viện nghiên cứu như Học viện Chính trị và Kinh tế thế giới thuộc Viện Khoa học xã hội Trung Quốc, nơi xuất bản tạp chí hàng đầu Trung Quốc về QHQT: Kinh tế Chính trị thế giới. Tạp chí này được xuất bản bằng tiếng Trung. Học viện nghiên cứu quốc tế thuộc Đại học Thanh Hoa đã cho ra đời một tờ báo bằng tiếng Anh xuất bản bởi NXB Đại học Oxford, có tựa là Chinese Journal of International Relations [Tạp chí QHQT Trung Quốc].
Stanley Hoffmann : “ An American Social Science : International Relations” , Deadalus 106, số 3 (1977): trang 41-60; Ole Wæver “The Sociology of a Not So International Discipline: American and European Developments in International Relations,” InternationalOrganization 52, số 4 (1998): trang 687-727; Robert A. Crawford and Darryl S.L. Jarvis, eds., International Relations—Still an American Social Science? Toward Diversity in International Thought (Albany: New York University Press, 2000).
David C. Kang, “Getting Asia Wrong: The Need for New Analytical Frame- works,” International Security 27, số 4 (Xuân 2003): trang 57 -85.
Peter J. Katzenstein, “Introduction: Asian Regionalism in Comparative Perspective,” trong Network Power: Japan and Asia, ed. Peter J. Katzenstein và Takashi Shiaishi (Ithaca, N.Y.: Cornel Unversity Press, 1997),
G. JohnIkenberry và Michael Mastanduno, “The United States and Stability in East Asia,” trong International Relations Theory and the Asia-Pacific, ed. G.John Ikenberry và Michael Mastanduno (New York: Columbia University Press, 2003), trang 441- 442.
Stephen M. Walt, “International Relations: One World, Many Theories,” Foreign Policy 110 (Xuân 1998): trang 29-46.
Điều này loại bỏ những lý thuyết phê phán QHQT như chủ nghĩa Mác, chủ nghĩa hậu hiện đại/ hậu cấu trúc, chủ nghĩa hậu thực dân và thuyết nữ quyền. Có một vài tranh cãi rằng, những lý thuyết phê phán tập trung chủ yếu vào việc chỉ trích các dòng lý thuyết chính, đặc biệt là giữa chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa tự do, và ít cố gắng trong việc đưa ra khái niệm thay thế hoặc một hướng đi mới cho trật tự khu vực. Nhưng trường phái phê phán lại đặc biệt quan trọng đối với nắm bắt và phân tích ảnh hưởng của quá trình toàn cầu hóa đối với QHQT ở châu Á, sự hạn chế và lạm dụng hệ thống quốc gia – dân tộc có chủ quyền, và mô hình an ninh quốc gia cũng như sự phát triển không bằng phẳng và không đồng đều của châu Á. Một cuốn sách gần đây áp dụng những lý thuyết phê phán vào QHQT ở châu Á là Critical Asia Pacific Security của Anthony Burke và Mat Macdonald do nhà xuất bản Đại học Manchester ấn hành năm 2007. Trường phái lý thuyết phê phán bao gồm chủ nghĩa hậu hiện đại, chủ nghĩa hậu cấu trúc, chủ nghĩa Mác/ tân Mác-xít, thuyết nữ quyền và chủ nghĩa hậu thực dân, các thuyết này thường pha trộn với nhau (chẳng hạn thuyết nữ quyền – hậu thực dân).
Để hiểu thêm về hai trường phái phổ biến, đọc thêm cuốn Towards a new balance of power in Asia của Paul Dibb, Adelphi Paper trang 295 (London: Viện nghiên cứu chiến lược quốc tế, 1995), Micheal Leifer, The Asean Regional Forum, Adelphi Paper trang 302 ( London: Viện nghiên cứu chiến lược quốc tế, 1996).
Ông Lý đã liên tục khẵng định niềm tin của mình vào cân bằng quyền lực, điển hình là những nhận xét của ông tại Canberra năm 2007 rằng “điểm mấu chốt (trong quan hệ Singapore – Úc) là quan điểm chung của hai phía về việc cân bằng chiến lược ở khu vực châu Á- Thái Bình Dương hiện nay, với Hoa Kì được xem như siêu cường chủ chốt, mang lại ổn định và an ninh có thể giúp cho tất cả các quốc gia phát triển và lớn mạnh trong điều kiện hòa bình. “ Singapore and Australia shared the common strategic view: MM”, Straits Times, 29 tháng 3 năm 2007, app.mfa.gov.sg/pr/read_con.asp?View,6860 (truy cập ngày25 tháng 1 năm2008). “MM” là viết tắt của “Minister Mentor”.
Đối với những tranh luận trên quan điểm của ông Lý, xem thêm Amitav Acharya và See Seng Tan, “Betwixt Balance and Community: America, ASEAN, and the Security of South-east Asia,” International Relations of the Asia-Pacific 5, số2 (2005). Đối với những nghiên cứu gần đây về quan điểm của ông Lý, xem thêm “Excerpts from an Interview with Lee Kuan Yew,” International Herald Tribune, ngày 29 tháng 8 năm 2007, www.iht.com/articles/2007/08/29/asia/lee-excerpts.php?page=1 (truy cập ngày 23 tháng 9 năm 2007).
“Toward a New Balance of Power,” Time, ngày 22 tháng 9 năm 1975, www.time.com/time/magazine/article/0,9171,917875,00.html (truy cập ngày 23 tháng 9 năm 2007).
Kenneth N.Waltz, “The Stability of the Bipolar World,” Daedalus 93 (Mùa hè năm1964): trang 907; Kenneth N.Waltz, Theory of International Politics (Reading, Mass.: Addison-Wesley,1979), trang171; John Mearsheimer, “Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War,” International Security 15, số 1 (Mùa hè năm1990): trang 5-55. Một quan điểm trái ngược nhấn mạnh tiềm năng mang lại ổn định của trật tự đa cực là của Karl W. Deutsch và J. David Singer, “Multipolar Power Systems and International Stability,” World Politics 16, số 3 (tháng 4 năm 1964): trang 390-406.
Đối với những tranh cãi trên quan điểm này trong bối cảnh của Thế giới thứ ba, xem thêm Amitav Acharya, “Beyond Anarchy: Third World Instability and International Order after the Cold War,” trong International Relations Theory and the Third World, ed. Stephanie Neumann (NewYork: NXB St.Marint’s, năm 1997), trang 159-211.
John J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics (NewYork: W.W. Norton, 2001), trang 41.
Leifer, The ASEAN Regional Forum, trang 53-54. Đối với các phê phán về quan điểm của Leifer, xem thêm Amitav Acharya, “Do Norms and Identity Matter? Community and Power in South-East Asia’s Regional Order”, Pacific Review 18, số 1 (tháng 3 2005), trang 95-118.
Điều này nói lên rằng chủ nghĩa hiện thực không hoàn toàn thống nhất như những người chỉ trích miêu tả và rằng điểm khác biệt quan trọng giữa những học giả hiện thực nằm ở bản chất và mục đích của các thiết chế quốc tế. Điều này cũng chỉ ra sự khác biệt giữa thuyết tân hiện thực với quan điểm hiện thực về các tổ chức khu vực châu Á. Mearsheimer, một nhà tân hiện thực (nhưng không phải là chuyên gia về châu Á), xem các tổ chức quốc tế là công cụ trong tay các cường quốc. John J. Mearsheimer, “The False Promise of International Institutions”, International Security 19, số 3 (Đông 1994-1995), trang 5-49. Michael Leifer có quan điểm ôn hòa hơn. Theo đó, nếu các tổ chức liên quốc gia không thể bảo đảm an ninh quốc gia, thì sự can thiệp của các siêu cường vào châu Á không phải là không thể tránh khỏi mà chỉ xảy ra nếu [sự can thiệp này] nằm trong tính toán lợi ích của các cường quốc và trùng hợp với xung đột bên trong hay giữa các nước ASEAN. Tổ chức quốc tế vẫn có thể có một vai trò nào đó trong trật tự khu vực nếu các quốc gia trong khu vực sử dụng chúng để ràng buộc các siêu cường, ngăn không cho các cường quốc này đạt được tầm ảnh hưởng vượt trội. Ví dụ, sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, Leifer cho rằng ARF là công cụ để lôi kéo Trung Quốc vào trong khuôn khổ của một mạng lưới các cam kết đa phương, bản thân một mạng lưới như vậy cũng là một công cụ “cân bằng quyền lực khác ngoài hình thức liên minh”. Xem thêm Michael Leifer, “The Truth about the Balance of Power”, trong The Evolving Pacific Power Structure, ed. Derek DaCunha (Singapore: Viện Nghiên cứu Đông Nam Á, 1996), trang 51. Tác giả xin cám ơn Michael Yahuda đã chỉ ra khía cạnh này trong nghiên cứu của Leifer. Việc chấp nhận rằng một cam kết đa phương cũng mang tính ràng buộc rất gần với quan điểm của các học giả thể chế như Keohan và Martin. Robert O. Keohane và Lisa Martin, “The Promise of Institutionalist Theory”, International Security 20, số 1 (1995), trang 42; Ralf Emmers, Cooperative Security and the Balance of Power in ASEAN and ARF (London và NewYork: RoutledgeCurzon, 2003).
Aaron Friedberg, “Ripe for Rivalry: Prospects for Peace in a Multipolar Asia”, International Security 18, số 3 (Đông 1993/1994), trang 5-33; Aaron Friedberg, Europe’s Past, Asia’s Future?, SAIS Policy Forum series 3 (Washington D.C: Paul H. Nitze School of Advanced International Studies, 1998).
Barry Buzan và Gerald Segal, “Rethinking East Asian Security”, Survival 36, số 2 (Hè 1994); Robert Gilpin, “Sources of American-Japanese Economic Conflict”, trong International Relations Theory and the Asia-Pacific, ed. G. John Ikenberry và Michael Mastanduno (NewYork: Columbia University Press, 2003), trang 299-322.
Xem Amitav Acharya, “Why is There No NATO in Asia? The Normative Origins of Asian Multilateralism”, Working Paper 05-05 (Cambridge, Mass: Stanford University Press, 2003).
Muthiah Alagappa, “Introduction”, trong Asian Security Order: Normative and Instrumental Features, ed. Muthiah Alagappa (Stanford, Calif.: Stanford University Press, 2003).
Xuetong Yan, “Decade of Peace in East Asia”, East Asia: An International Quarterly 20, số 4 (Đông 2003), trang 31. Quan điểm này chỉ ra giới hạn của sự lạc quan của chủ nghĩa hiện thực trong bài viết của Robert Ross, “The Geography of the Peaace: East Asia in Twenty-First Century”, International Security 23, số 4 (Xuân 1999), trang 81-118. Ross lập luận rằng cân bằng địa chính trị giữa một bên là Mỹ, cường quốc hải quân chủ đạo với một bên là Trung Quốc, cường quốc lục địa hàng đầu sẽ bảo đảo ổn định cho Đông Á hậu Chiến tranh Lạnh.
Tuy nhiên điều này không áp dụng đối với Gilpin và những người cho rằng bá quyền có vai trò bảo đảm ổn định quốc tế và cho rằng sự thiếu vắng đối trọng của bá quyền chính là dấu hiệu cho sự ổn định này. Robert Gilpin, War and Change in World Politics (NewYork: Cambridge University Press, 1981).
John Vasquez, “Realism và the Study of Peace and War”, trong Realism and Institutionalism in International Studies, ed. Michael Breecher và Frank P. Harvey (Ann Arbor: Michigan University Press, 2002), trang 79-94; John Vasquez và Collin Elman, eds., Realism and the Balancing of Power: A New Debate (Upper Saddle River, N.J.: Prentice Hall, 2003).

Ngoại giao dầu mỏ của Bắc Kinh

Nguồn: Jaffe, Amy Myers and Lewis, Steven W. (2002) ‘Beijing’s oil diplomacy‘, Survival, 44:1, 115 – 134 PDF

Biên dịch: Nguyễn Vĩnh Hằng | Hiệu đính: Lê Hồng Hiệp

Download: Ngoai giao dau mo cua Bac Kinh

Việc Trung Quốc lặng lẽ trở thành một nước nhập khẩu ròng về dầu thô vào năm 1993 đã đánh dấu sự chuyển hướng mạnh mẽ sau “cuộc thử nghiệm” tự cung tự cấp kéo dài ba thập kỉ của Đảng Cộng sản Trung Quốc, đồng thời mở ra khả năng một ngày nào đó Trung Quốc có thể trở nên dễ bị ảnh hưởng như các nước công nghiệp khác trước những biến cố không mong muốn tác động tới thị trường dầu mỏ toàn cầu. Những tác động của thay đổi này lên quá trình hoạch định chính sách đối ngoại Trung Quốc vẫn đang diễn ra. Nhưng có một điều chắc chắn là những lo ngại về an ninh dầu mỏ đang ngày càng ảnh hưởng mạnh mẽ lên những tính toán chiến lược và ngoại giao của Trung Quốc. Một cường quốc bậc hai thế giới, với mối quan tâm đối ngoại (ngoài vấn đề hạt nhân) chủ yếu là bảo vệ biên giới lãnh thổ, đang trở thành chủ thể toàn cầu với những lợi ích mở rộng qua Âu Á sang Trung Đông và cả Bắc và Tây Phi. Nỗ lực tìm kiếm nguồn cung cấp dầu mỏ đã đưa Bắc Kinh tiến xa đến tận các nước Mỹ Latinh. Nó cũng đang tác động đến thái độ của Trung Quốc đối với các chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ.

Xét theo lô-gíc, việc là một nước nhập khẩu dầu thô có thể đưa những lợi ích của Trung Quốc gần hơn với những lợi ích của các nước phương Tây lệ thuộc vào dầu mỏ. Năm 1990, Trung Quốc đã bỏ phiếu trắng khi Hoa Kỳ huy động quân đội liên minh quốc tế đưa quân Iraq ra khỏi Kuwait. Do đó, một cuộc khủng hoảng trong tương lai, sau khi Trung Quốc trở thành một nước nhập khẩu lớn, có thể sẽ khiến Trung Quốc đứng trên lập trường ủng hộ hơn đối với những sự kiện tương tự.

Nhưng sự thay đổi trong những lợi ích và định hướng của Trung Quốc cũng đặt ra những thử thách cho phương Tây: dưới tác động này, các nước công nghiệp tiêu thụ dầu mỏ của Hoa Kỳ, Châu Âu và Đông Bắc Á phải thuyết phục một Trung Quốc tham vọng, khát năng lượng rằng mức cung an toàn cho tất cả đòi hỏi một chính sách đối ngoại hợp tác. Tuy nhiên cho đến nay thật không may, Trung Quốc lại đang thực hiện một đường lối khác biệt. Đó là tìm kiếm an ninh năng lượng thông qua theo đuổi các tiếp cận song phương, đạt được mối quan hệ với những nước xuất khẩu dầu lớn như Saudi Arabia, Iraq, Iran và Sudan. Ý nghĩa của những động thái này đang gây ra nhiều quan ngại. Một khi thị trường dầu mỏ vẫn đang khan hiếm như trong hai năm gần đây, các thỏa thuận song phương có thể gợi ra nhu cầu thỏa hiệp về chính trị để đổi lấy một nguồn cung ổn định. Tệ nhất là những thỏa hiệp về chính trị đó có thể là việc trao đổi công nghệ liên quan đến vũ khí hủy diệt hàng loạt giữa Trung Quốc với những thị trường nhạy cảm về chính trị này.

Trung Quốc không phải là nạn nhân tiềm năng duy nhất của tình trạng bị uy hiếp vì nhu cầu dầu mỏ. Hoa Kỳ, Châu Âu và Nhật Bản đã từng phải đối mặt với vấn đề tương tự, đặc biệt trong những năm thập niên 70, và đã thỏa thuận với các nước này để đạt được mức độ thành công thay đổi theo từng năm. Các nước sản xuất dầu đã yêu cầu chuyển vũ khí từ các nước phương Tây, và vài nước đã sẵn sàng giúp đỡ. Tuy nhiên, liên minh các nước tiêu thụ dầu mỏ phương Tây đã ngăn chặn, tới một mức độ nào đó, tác động quá đáng của các nước sản xuất dầu chống lại các quốc gia đơn lẻ. Cụ thể, các liên minh đa quốc gia đã làm giảm bớt sức mạnh độc quyền của Tổ chức các nước Xuất khẩu Dầu mỏ (OPEC) trên thị trường thế giới, làm giảm nguy cơ của một cuộc khủng hoảng kiểu năm 1973. Sự hợp tác của phương Tây về an ninh năng lượng được hỗ trợ bởi liên minh chính thức của Tổ chức Năng lượng Thế giới (IEA), giúp chống lại các đòi hỏi về chính trị của các nước sản xuất dầu bằng cách đe dọa bán ra đồng loạt cổ phiếu của các nước tiêu thụ dầu, để đáp trả bất cứ sự kìm giữ sản lượng dầu nào nhằm mục đích chính trị của OPEC hay của các nhà sản xuất dầu lớn khác. Công cụ chính sách này đã giúp giữ cho chính sách đối ngoại của phương Tây không bị gắn chặt, phụ thuộc quá nhiều vào nhu cầu dầu mỏ. Cuộc chiến chống khủng bố chỉ là một ví dụ cho thấy sự tách biệt này là quan trọng. Nếu Trung Quốc từ chối tham gia câu lạc bộ các quốc gia tiêu thụ dầu mỏ trên thế giới, cái giá phải trả có thể rất đắt. Chính sách đối ngoại dầu mỏ song phương của Trung Quốc hiện nay có thể dẫn đến những phản ứng chính sách cản trở những sáng kiến đa quốc gia hiệu quả trong khu vực như việc giải quyết xung đột hay chính sách thương mại, hoặc cản trở những nỗ lực của phương Tây trong việc ngăn chặn sự phổ biến của các công nghệ quân sự nhạy cảm, cũng như việc tích trữ vũ khí truyền thống ở các vùng sản xuất dầu vốn đang bị chia rẽ sâu sắc.

Bắc Kinh đã có minh chứng về những lợi ích của việc chống lại những chính sách cấm vận của Hoa Kì. Ngành công nghiệp dầu mỏ của Trung Quốc đang thu được những mối lợi ở Sudan, đánh dấu sự xuất hiện của mình ở Iraq và Iran, cũng như đang đàm phán với Lybia. Trung Quốc cũng đang tiếp cận với các nước sản xuất dầu tiềm năng có sản lượng không ổn định ở Bắc và Tây Phi. Chính sách đối ngoại về dầu mỏ của Bắc Kinh cũng bao gồm việc thắt chặt hơn quan hệ với Ảrập Xêut, coi Trung Quốc là một thị trường thay thế tiềm năng cho thị trường Hoa Kì và Nhật Bản. Một khi Trung Quốc phát triển các mối quan hệ song phương này và phụ thuộc nhiều hơn vào nguồn dầu mỏ nước ngoài, Bắc Kinh sẽ trở nên nhạy cảm hơn với áp lực từ các nhà sản xuất năng lượng, bao gồm cả những nước đang tìm kiếm công nghệ quân sự chiến lược. Ít nhất chính phủ của một vài nước sản xuất dầu sẽ mua những vũ khí hạng nhẹ dùng cho các cuộc nội chiến và xung đột địa phương.

Áp lực về chính trị có thể khiến Trung Quốc ủng hộ lập trường của các nước sản xuất dầu mỏ tại các diễn đàn như Liên Hiệp Quốc. Điều này có thể đặt ra những thách thức cho phương Tây trong hàng loạt các vấn đề, trong đó lớn nhất là sự phản đối của Trung Quốc và Nga đối với những lệnh cấm vận của Liên Hiệp Quốc, cũng như phản đối những cuộc tấn công quân sự nhằm vào Iraq. Những động thái này đã cản trở việc thực thi các chính sách hiệu quả chống lại Baghdad trong quá khứ.

Trung Quốc chưa thực sự được xem là một thành viên trong liên minh đa phương với các nước tiêu thụ dầu khác. Phương Tây có thể phải chịu trách nhiệm một phần vì đã không tạo điều kiện đủ sức thuyết phục để thiết lập liên minh, hoặc đã không đưa ra những hỗ trợ trong lĩnh vực năng lượng, như tìm cách đưa Trung Quốc vào hệ thống dự trữ của IEA, hay thực hiện những nỗ lực chuyển giao công nghệ năng lượng mới, sạch hơn cho ngành công nghiệp Trung Quốc. Riêng đối với Hoa Kỳ, hợp tác năng lượng có thể là chìa khóa cho việc xây dựng một mối quan hệ tích cực với Trung Quốc. Nó có thể làm cho con đường tiến tới chương trình không phổ biến vũ khí Trung-Mỹ hiệu quả trở nên bằng phẳng hơn, cũng như giúp Trung Quốc ghi nhớ tầm quan trọng của các vấn đề về môi trường.

Tình thế tiến thoái lưỡng nan về năng lượng của Trung Quốc

Trong suốt những năm 1970 và 1980, Trung Quốc giữ thái độ trung lập xa xỉ đối với những sự kiện chấn động trên thị trường dầu mỏ thế giới. Giá dầu nội địa ở Trung Quốc được ấn định bởi các nhà hoạch định chính sách của chính quyền trung ương và không chịu ảnh hưởng của giá cả thế giới bên ngoài. Nguồn cung nội địa vừa đủ đáp ứng mức cầu nội địa. Với nền kinh tế tránh được những thay đổi thất thường của giá dầu toàn cầu, các nhà lãnh đạo Trung Quốc không cần phải quan tâm đến những cuộc xung đột ở Trung Đông hay những vùng sản xuất dầu mỏ khác. Mặc dù việc xuất khẩu dầu mỏ với số lượng khiêm tốn đã đem về cho Trung Quốc một lượng nhỏ ngoại tệ để phục vụ các chương trình hiện đại hóa công nghiệp và quân sự của họ trong những năm giữa thập niên 1970, sự trồi sụt của thị trường năng lượng về căn bản không tạo ra lợi ích hay thiệt hại gì cho Trung Quốc.

Ngược lại, nền kinh tế Mỹ, với tư cách là nước tiêu thụ và nhập khẩu dầu mỏ lớn, lại nhạy cảm với những chuyển biến đột ngột trên thị trường dầu mỏ thế giới. Chính sự nhạy cảm này khiến cho chính sách đối ngoại của Mỹ phải xúc tiến những nguồn cung ổn định và đáng tin cậy. (Lợi ích của Liên Xô lại hoàn toàn ở phía ngược lại: Nền kinh tế Liên Xô chủ yếu dựa vào xuất khẩu dầu và khí đốt và thu về ngoại tệ mạnh, kiếm lợi nhuận từ việc nâng giá dầu.)

Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế đáng kinh ngạc, nhu cầu về dầu mỏ ở Trung Quốc đã tăng nhanh hơn sản lượng dầu sản xuất trong nước. Trong thập niên vừa qua, lượng tiêu thụ dầu tăng từ 2,1 triệu thùng/ngày năm 1990 lên 3,5 triệu thùng/ngày năm 1997 và hiện nay vào khoảng 4,6 triệu thùng/ngày.1 Trung Quốc hiện xếp thứ 3 trên thế giới về sử dụng sản phẩm từ dầu mỏ, sau Mỹ và Nhật.

Bảng 1: Số lượng ước tính lượng cầu về dầu mỏ của Trung Quốc

(Tỉ thùng/ ngày) 2000 2005 2010 2015 2020
Baker Institute - - 6.2 7.4 8.8
IEA - - 7.1 - 10.1
APERC 4.3 5.5 6.8 - -
SDPC 4.0 - 5.7 6.8 -
PRC State Councill 4.0 - 5.2 - 6.4
SETC - 4.9 - - -
Nguồn Số liệu về Baker Institute từ Kenneth B. Medlock III and Ronald Soligo, ‘The Composition and Growth in Energy Demand in China’, (Houston: Baker Institute, 1999), available at International Energy Agency (IEA) from IEA, China’s Worldwide Quest for Energy Security, (Paris: OECD, 2000); Asia Pacific Economic Research Center (APERC) from APERC, ‘APEC Energy Demand and Supply Outlook: Updated September 1998’, (Tokyo: APERC, 1998); State Development Planning Commission (SDPC) from Shixian Gao, ‘China’, in Paul B. Stares (ed.), Rethinking Energy Security in East Asia (Tokyo: Japan Center for International Exchange, 2000), pp. 43–58; PRC State Council, China Energy Strategy Study (2000–2050), Beijing, (in Chinese), cited in IEA (above), p. 47; State Economic and Trade Commission (SETC) from SETC, ‘Tenth Five Year Plan for Developing the Petroleum Industry’ (Beijing: SETC) available at www.setc.gov.cn.
Sự tăng trưởng này đã biến Trung Quốc thành nước nhập khẩu dầu lớn. Trong sáu tháng đầu năm 2001, lượng dầu thô nhập khẩu ở mức 1,29 triệu thùng/ngày, giảm nhẹ so với mức 1,41 triệu thùng/ngày trong năm 2000. Lượng nhập khẩu các sản phẩm dầu thành phẩm trong những năm gần đây đạt trung bình 400.000 thùng/ngày, không bao gồm lượng 70.000-100.000 thùng/ngày khí thiên nhiên, xăng và các sản phẩm từ dầu khác do buôn lậu. Những con số này được dự đoán sẽ tăng lên hơn gấp đôi trong 15 năm tới khi cầu nội địa của Trung Quốc tăng lên – nhất là ở các tỉnh ven biển phía Nam và Đông Trung Quốc nơi kinh tế tăng trưởng đầy sức sống nhưng lại nghèo về năng lượng – và sản lượng dầu sản xuất trong nước không thể theo kịp.2 Căn cứ vào tốc độ tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc, lượng dầu tiêu thụ của nước này dự kiến sẽ tăng từ 750.000 thùng/ngày đến 3 triệu thùng/ngày, nâng tổng lượng tiêu thụ lên mức từ 5,4 triệu thùng/ngày đến 7,6 triệu thùng/ngày vào năm 2010. Đến năm 2020, nếu tăng trưởng mạnh về kinh tế tiếp tục, lượng cầu về dầu mỏ của Trung Quốc sẽ ở mức cao 7-12 triệu thùng/ngày.3 Nếu sản lượng dầu của Trung Quốc tiếp tục trì trệ so với lượng cầu, như trong vài năm gần đây, lượng nhập khẩu dầu của Trung Quốc sẽ tăng lên mức 2-4 triệu thùng/ngày trong 10 năm tới. Nếu lượng dầu sử dụng trong lĩnh vực vận tải từ mức 60-90% tổng lượng dầu hiện nay tăng lên, như những gì thường xảy ra ở các nước công nghiệp hóa, lượng cầu về dầu của Trung Quốc vào năm 2010 có thể lên đến 6,3-8,1 triệu thùng/ngày, tùy thuộc vào tốc độ tăng trưởng GDP, từ 11,4-17,9 triệu thùng/ngày vào năm 2020.4

Bảng 2: Ước tính lượng dầu nhập khẩu của Trung Quốc

(Tỉ thùng/ ngày) 2000 2005 2010 2015 2020
Baker Institute - - 3.0 - 5.4
IEA - - 4.0 - 8.0
APERC 0.9 1.9 2.9 - -
SDPC 0.7 - 1.9 2.7 -
PRC State Councill 0.9 - 1.7 - 1.8
PRC Industry 0.7 - 1.3 - 2.6
SETC 1.2 1.7 - - -
Nguồn Số liệu về Baker Institute từ Soligo and Jaffe, ‘China’s Growing Energy Dependence: The Costs and Policy Implications of Supply Alternatives’, working paper (Houston: Baker Institute for Public Policy, Rice University, April 1999), available online at IEA, China’s Worldwide Quest for Energy Security, (Paris: OECD, 2000); APERC, ‘APEC Energy Demand and Supply Outlook: Updated September 1998’, (Tokyo: APERC, 1998); State Development Planning Commission (SDPC) from Shixian Gao, ‘China’, in Paul B. Stares (ed.), Rethinking Energy Security in East Asia (Tokyo: Japan Center for International Exchange, 2000), pp. 43–58; PRC State Council, China Energy Strategy Study (2000–2050), Beijing, (in Chinese), cited in IEA (above); PRC Industry from China Oil, Gas and Petrochemicals Newsletter, vol. 7, no. 24, 15 December 1999, p. 1., cited in IEA, p. 47; SETC, ‘Tenth Five Year Plan for Developing the Petroleum Industry’ (Beijing: SETC) available at www.setc.gov.cn.
Bảng 2 cho thấy lượng cầu nhập khẩu dầu ước tính của Trung Quốc trong những viễn cảnh tăng trưởng khác nhau. Các chuyên gia nước ngoài nhìn chung dự đoán rằng Trung Quốc sẽ nhập khẩu 3-4 triệu thùng/ngày vào năm 2010 và 5-8 triệu thùng/ngày vào năm 2020. Mặc dù những báo cáo công khai gần đây gợi ý rằng lượng dầu nhập khẩu đang tiến gần tới những dự báo nước ngoài, trong những năm gần đây các cơ quan chính phủ Trung Quốc và các nguồn công nghiệp dự đoán Trung Quốc sẽ nhập khẩu 1.3-1.9 triệu thùng/ngày năm 2010 và khoảng 2-3 triệu thùng/ngày năm 2020.

Có thể thấy trong bảng 3, Trung Quốc đã đáp ứng nhu cầu nhập khẩu dầu tăng nhanh chóng những năm gần đây bằng cách chuyển từ các nguồn ở Châu Á sang một số nước Trung Đông – nhất là Oman, Yemen và Iran – và đang tăng cường ở Châu Phi, Nga và Trung Á.

Bảng 3: Nhập khẩu dầu thô của Trung Quốc từ 1 số nước Trung Đông và 1 số vùng, 1992–1999 (Nghìn thùng / ngày)

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Oman 61.2 81.6 67.2 73.0 113.0 180.6 115.8 100.4
Yemen 8.6 33.0 25.0 49.4 75.2 81.0 80.8 82.6
Iran 2.2 1.3 1.3 18.6 46.2 55.0 72.4 79.0
UAE 4.6 11.4 1.3 7.2 n/a 0.9 10.2 nil
Saudi Arabia 3.6 4.2 2.8 6.6 4.6 9.8 36.0 49.8
Mid-East Total 80.6 131.8 98.0 155.2 239.2 335.6 333.2 348.2
Mid-East (%) 36% 42% 40% 45% 53% 47% 61% 48%
Africa Total 10.0 42.6 10.0 36.8 38.6 118.2 43.8 134.8
Africa % 4% 14% 4% 11% 9% 17% 8% 18%
Asia-Pacific Total 134.2 130.6 136.8 141.6 164.4 188.2 109.4 136.4
Asia-Pacific % 59% 42% 55% 41% 36% 27% 20% 19%
Other 2.2 8.2 1.8 8.0 10.2 67.4 60.0 112.8
Other % 1% 3% 1% 2% 2% 10% 11% 15%
Tổng 227.2 313.4 247.0 341.8 452.4 709.4 546.4 732.2
Nguồn Lấy từ những dữ liệu của Trung Quốc sử dụng trong Xiaojie Xu, ‘China and the Middle East: Cross Investment in the Energy Sector’, Middle East Policy, vol. vii, no. 3, June 2000, và được quy đổi thành 7,3 thùng /tấn.
Sản xuất dầu trong nước

Sản lượng khai thác trong lục địa Trung Quốc bị chi phối bởi hai tổ hợp dầu khí quốc gia bán tư nhân khổng lồ, Công ty Dầu Quốc gia Trung Quốc (CNPC) và Sinopec. Hoạt động khai thác gần bờ của các công ty dầu hỏa phương Tây ở Trung Quốc đã bị giới hạn chủ yếu ở các mỏ dầu nhỏ hơn và thực hiện các thăm dò liều lĩnh. Trong số các công ty đầu tư tại các mỏ dầu của Trung Quốc có Exxon, Texaco, Agip, BP, Shell, và một số công ty Indonesia và Nhật Bản. Trung Quốc đã đặt hi vọng vào việc phát triển các mỏ dầu phía tây lòng chảo Tarim, nhưng giá dầu thấp và môi trường không ổn định cho đầu tư nước ngoài đã làm chậm sự phát triển của khu vực này. PetroChina, công ty con quốc tế của CNPC, đã đưa ra bán một giấy phép khu vực gồm 15 lô dầu mỏ và khí thiên nhiên ở Đông Bắc lòng chảo Vịnh Bohai của Trung Quốc vào tháng 9 năm 2000, nhưng đến nay vẫn chưa có hợp đồng thương mại nào được kí. PetroChina cũng dự định đưa ra bán những lô mới ở lòng chảo Erdos ở tây bắc Trung Quốc vào cuối năm 2001.

Sản lượng dầu ngoài khơi tăng từ 300.000 thùng/ngày vào cuối thập niên 1990 lên mức 410.000 thùng/ngày vào giữa năm 2001. Một công ty sản xuất và thăm dò dầu khí bán tư nhân, Công ty Dầu Ngoài khơi Quốc gia Trung Quốc (China National Offshore Oil Corporation – CNOOC) gần như độc quyền phát triển các mỏ dầu ngoài khơi.5 Các nhà thăm dò nước ngoài đã tham gia cơ bản vào các cuộc khai phá các mỏ dầu ngoài khơi của Trung Quốc trong ba năm qua, phát hiện hơn một tỷ thùng dầu ở phía đông Vịnh Bohai6, châu thổ sông Châu Giang ở phía nam Trung Quốc và Vịnh Bắc Bộ. Ở biển Nam Trung Hoa, những cuộc thăm dò thất bại trong thập niên 1980 và 1990 mở đường cho những phát hiện mới. Các mỏ của Phillip ở Xiajiang gần đây đạt đỉnh với 100.000 thùng/ngày, nhưng đang giảm xuống còn 80.000 thùng/ngày. Mỏ Liuhua của BP hiện đang hoạt động với 26.000 thùng/ngày trong khi mỏ Lufeng của Statoil đạt trung bình 12.000 thùng/ngày. Trong khi đó, tập đoàn CACT, bao gồm Eni của Ý, Chevron, Texaco và CNOOC đã công bố phát hiện một mỏ dầu mới ở biển Nam Trung Hoa.7 Sáu mỏ dầu ở đây sản xuất khoảng 140.000 thùng/ngày và bốn mỏ dầu nữa đang được phát triển. Khoảng một phần ba sản lượng ngoài khơi được bán ra nước ngoài, chủ yếu cho các nhà máy lọc dầu ở Singapore, và phần còn lại được chuyển đến các tỉnh miền nam Trung Quốc.

Tuy phát hiện thêm nhiều mỏ dầu mới nhưng không thể trông đợi sản lượng dầu mỏ sản xuất trong nước của Trung Quốc sẽ tăng trong những năm tới. Giá dầu thấp, cải cách giá cả không hiệu quả, lũ lớn ở mỏ dầu Daqing và cơ sở hạ tầng giao thông vận tải không thỏa đáng, tất cả gộp lại đã làm sản lượng dầu của Trung Quốc giảm từ 3,3 triệu thùng/ngày năm 1997 xuống 3,2 triệu thùng/ngày năm 1998. Sau đó giá dầu tăng đã kích thích sản lượng khôi phục nhẹ. Sản lượng năm nay đạt khoảng 3,21-3,31 triệu thùng/ngày.8

Trong khi vài phân tích vẫn dự đoán rằng sản lượng dầu của Trung Quốc sẽ tăng trở lại trong vòng 10 năm tới, có nhiều yếu tố chống lại khả năng này, bao gồm: thiếu hụt vốn trong các ngành công nghiệp chủ chốt của Trung Quốc; những chính sách tài chính hạn chế của chính quyền trung ương; thách thức cho các chính quyền địa phương và doanh nghiệp nhà nước phải hy sinh nguồn vốn khan hiếm để trang trải chi phí sa thải và việc tư hữu hóa các dịch vụ xã hội; sự thờ ơ của các nhà đầu tư đối với các vùng được đề nghị thăm dò và khả năng giá dầu tiếp tục giữ ở mức thấp trong dài hạn.9 Vì những lí do trên và nhiều lí do khác, sản lượng nội địa nhìn chung được cho là giữ nguyên một cách tương đối trong thập kỉ tới. Có thể thấy trong bảng 4, dự đoán sản lượng năm 2010 từ các nguồn đáng tin cậy nhìn chung trong khoảng 3,0-3,9 triệu thùng/ngày.

Bảng 4: Số lượng ước tính sản lượng dầu nội địa của Trung Quốc

(Triệu thùng/ ngày) 2000 2005 2010 2015 2020
Baker Institute
-

-

3.3

-

3.5

IEA
-

-

3.1

-

2.1

US DOE
-

3.1

3.1

3.0

3.0

APERC
3.4

3.6

3.9

-

-

SDPC
3.2

-

3.8

4.1

-

PRC State Councill
3.1

-

3.3

-

3.6

SETC
3.2

3.4

-

-

-

Wood Mackensie
-

-

3.0

-

-

East-West Center
3.3

3.5

3.7

-

-

Nguồn Số liệu về Baker Institute từ Soligo and Jaffe, ‘China’s Growing Energy Dependence: The Costs and Policy Implications of Supply Alternatives’, working paper (Houston: Baker Institute for Public Policy, Rice University, April 1999), available online at IEA, China’s Worldwide Quest for Energy Security, (Paris: OECD, 2000); US DOE from United States Department of Energy, ‘International Energy Outlook 2001’, 28 March 2001, available at www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/tbld1_d5.html; APERC, ‘APEC Energy Demand and Supply Outlook: Updated September 1998’, (Tokyo: APERC, 1998); SDPC from Shixian Gao, ‘China’, in Paul B. Stares (ed.), Rethinking Energy Security in East Asia (Tokyo: Japan Center for International Exchange, 2000); PRC State Council, China Energy Strategy Study (2000–2050), Beijing, (in Chinese), cited in IEA (above); SETC, ‘Tenth Five Year Plan for Developing the Petroleum Industry’ (Beijing: SETC) available at WoodMackensie Consultants, Asia Pacific Report, (Houston: WoodMackensie, 1998); East-West Center from Fesharaki, ‘China’s Downstream Industry to 2010: Multi-Client Study’, (Honolulu: Fesharaki Associates Consulting, 1997).
Chính sách năng lượng của Trung Quốc giai đoạn 1996 – 2000.

Nhận thức được sự hạn chế của nguồn dầu nội địa, cũng như cái giá phải trả về kinh tế và môi trường đối với việc phụ thuộc nặng nề vào than, giới lãnh đạo Trung Quốc đã phát triển những chiến lược đa dạng nhằm bảo đảm an ninh năng lượng trong tương lai của nước này.

Thay thế bằng khí thiên nhiên

Sáng kiến chủ chốt của Trung Quốc là tập trung vào việc mở rộng nguồn khí thiên nhiên bên trong quốc gia này, với mục tiêu tăng nguồn sử dụng khí thiên nhiên từ 3% hiện tại lên 8-10% trước năm 2015. Trung Quốc có nguồn dự trữ khí phong phú tại các khu vực ở Erdos, Sichuan, Tarim Basin, Junggar và Qaidam, cũng như ở phía tây biển Nam Trung Hoa. Chính quyền trung ương gần đây đã môi giới thành công một hợp đồng hợp tác giữa Sinopec và CNOOC cùng hợp tác phát triển mỏ khí Chunxiao ở Xihu Basin, ngoài khơi Thượng Hải.

Tham vọng hơn, Bắc Kinh còn có kế hoạch xây dựng một hệ thống đường ống dài 4000 km, nối liền vùng dự trữ khí phía Bắc và phía Tây của lòng chảo Tarim, Tân Cương với Thượng Hải.10 Các công ty Exxon Mobil, cùng với CLP của Hong Kong; Royal Dutch Shell với công ty Dầu và Khí của Hong Kong; cùng với Gazprom của Nga và Stroitrangas là những nhà đấu thầu cho đường ống dẫn khí Đông –Tây Tarim – Thượng Hải trị giá 4.8 tỷ đô la, đường ống dự tính sẽ vận chuyển từ 34 đến 54 mét khối khí một ngày.11

Mặc dù cả chính quyền trung ương Trung Quốc lẫn các quan chức của CNPC đều nói đến đường ống Đông – Tây này như một kế hoạch đã được triển khai, vẫn còn có nhiều khó khăn đáng kể đối với sự phát triển của dự án. Đường ống này được liệt kê như công trình trọng điểm của Kế hoạch Năm Năm lần thứ 10, 2001 – 2005. Tuy nhiên chính quyền trung ương lại đang bỏ mặc phần tài chính phát triển dự án cho các hợp tác xã nhà nước, các chính quyền địa phương, và các đối tác nước ngoài. Bên cạnh đó, cũng không tồn tại một cơ chế pháp lý nào đủ minh bạch và hiệu quả để giải quyết các tranh chấp tiềm tàng nổi lên từ việc xây dựng và hoạt động của dự án cơ sở hạ tầng năng lượng liên khu vực đầu tiên của Trung Quốc. Tuy nhiên, các nhà đầu tư tiềm năng, cả trong và ngoài nước đều đang nhìn nhận dự án đường ống này như một thí nghiệm chính sách đắt tiền. Cam kết của chính phủ đối với những công trình lớn tương tự, như Đập Tam Hiệp và hệ thống truyền tải điện miền Trung, đã được thể hiện một cách truyền thống thông qua việc thiết lập một nhóm làm việc cấp cao trong Đảng Cộng Sản Trung Quốc nhằm phối hợp giữa chính quyền trung ương, chính quyền địa phương và với các doanh nghiệp nhà nước. Tuy nhiên, công trình đường ống dẫn khí Đông – Tây lại chưa có một nhóm làm việc cấp cao nào của Đảng cầm quyền hỗ trợ, đây là một thiếu sót có thể ngăn cản sự phát triển của dự án.

Quốc tế hóa ngành công nghiệp dầu hỏa Trung Quốc

Một chiến lược khác của Bắc Kinh nhằm bảo đảm an ninh cho nguồn cung cấp dầu đó là tiến tới quốc tế hòa ngành công nghiệp dầu hỏa của Trung Quốc. Bắt đầu từ năm 1996, chính phủ Trung Quốc đã tiến hành thực hiện một kế hoạch với mục đích đạt được khoảng 1/3 nguồn năng lượng cần thiết của Trung Quốc thông qua các hoạt động thu thập và khai thác ở nước ngoài.12 Mặc dù mức độ nhập khẩu dầu của Trung Quốc vào thời điểm đó còn thấp, một nguồn tiền mặt thặng dư bất ngờ trong ngân sách của CNPC năm 1996 đã thúc đẩy Trung Quốc đầu tư ngay lập tức, nhằm ngăn ngừa việc ngân sách dư thừa này sẽ bị phân tán sang nhiều nơi. Thực hiện hướng dẫn của chính phủ trong việc mua lại các mỏ dầu ở nước ngoài, năm 1996 – 1997, CNPC đã nhanh chóng đầu tư vào các mỏ dầu quốc tế ở Sudan, Venezuela, Kazakhstan, và Peru, những nơi đang mở cửa cho các hoạt động thăm dò dầu và đồng thời cũng là những nơi CNPC có nhiều cơ hội có thể giành được các mỏ dầu một cách nhanh chóng. CNOOC cũng thực hiện chiến lược tương tự vào đầu năm 2002 khi mua hai mỏ dầu Widuri và Cinta của Indonesia từ Repsol-YPF với mức giá 585 triệu đô la Mỹ. Điều này đồng nghĩa với việc mỗi ngày sẽ có thêm 100,000 thùng dầu thô nhẹ được xử lý tại các nhà máy lọc dầu sẵn có ở Trung Quốc.13

Các hoạt động thăm dò và đầu tư dầu mỏ ở Trung Đông

Trung Quốc cũng đang tích cực tìm kiếm khả năng hợp tác về thăm dò dầu mỏ và đầu tư vào các mỏ dầu ở Trung Đông, bao gồm hai quốc gia Iran và Iraq.14 Tháng 6/1997, CNPC và tổ hợp công nghiệp vũ khí nhà nước Northern Industries Cooperation của Trung Quốc đã ký một bản ghi nhớ “hậu cấm vận”, với mục tiêu phát triển mỏ dầu al-Ahdab ở miền trung Iraq. Dự án này chỉ có thể thực sự bắt đầu sau khi lệnh cấm vận đối với Iraq được Liên Hiệp Quốc gỡ bỏ. Mỏ dầu này ước tính chứa khoảng 360 triệu thùng dầu và cần một khoảng đầu tư khai thác 1,3 tỷ đô la Mỹ. Tuy nhiên, do lệnh cấm vận của Liên Hiệp Quốc, hoạt động của các công ty dầu lửa Trung Quốc hầu như chỉ giới hạn trong việc thăm dò khu vực mỏ dầu ở al-Ahdab. Năm 1998, CNPC bắt đầu tiến hành thương lượng về mỏ dầu thứ hai, mỏ Halfayah, nhưng không đạt được thỏa thuận nào. CNPC cũng đã tìm kiếm các khả năng hợp tác với Iran nhưng cuối cùng cũng không có giao dịch nào được thực hiện.15

Bảng 5: Các dự án đầu tư về dầu mỏ của Trung Quốc giai đoạn cuối 1990

Quốc gia

Tên dự án

Năm

Giá trị đầu tư ký hợp đồng (triệu USD)
Tổng giá trị

Đóng góp nước ngoài

Sudan Lô 1,2,4Lô 6Nhà máy lọc dầu 199619971997 187.373.0256.20 105.38-28.11
Kazakhstan ArkbinskUzen 19971997 91.3364.08 -44.16
Venezuela 1997 82.59 -
Peru Lô 6,7 1997 6.14 -
Iran Al – Ahdab 1997 64.83 -
Nigeria 1997 26.09 13.04
Canada JV 1997 1.80 -
Tổng 583.63
Nguồn Xiaojie Xu, “China and the Middle East: Cross Investment in the Energy Sector”, Middle East Policy, vol. vii, no. 3, June 2000.
Trung Quốc đã theo đuổi các hợp đồng “đầu tư chéo” với Ảrập Xêut 16, theo đó, Trung Quốc sẽ để cho các công ty Ảrập đầu tư vào công nghệ lọc dầu tại Trung Quốc, trong khi các công ty dầu lửa của Trung Quốc sẽ thực hiện các hoạt động khai thác dầu thô tại Ảrập. Cả Riyadh và Bắc Kinh đều đạt được lợi ích của mình: Trung Quốc bảo đảm cho dầu thô của Ảrập Xêut một thị trường tiêu thụ đầy tiềm năng đang tăng trưởng; trong khi Ảrập Xêut với vị thế là nước cung cấp dầu lớn nhất thế giới, lại là nguồn cung quan trọng bảo đảm an ninh năng lượng của Trung Quốc.

Nền tảng của hợp tác Trung Quốc – Ảrập là một hiệp định được ký vào tháng 9/1999 khi Chủ tịch Trung Quốc Giang Trạch Dân đến thăm Ảrập Xêut. Theo hiệp định này, Trung Quốc cam kết mở cửa ngành công nghiệp lọc dầu của mình cho Ảrập Xêut. Tuy nhiên đồng thời, hiệp định cũng quy định Ảrập Xêut sẽ mở cửa thị trường nội địa cho các đầu tư của Trung Quốc, ngoại trừ trong lĩnh vực thăm dò và khai thác dầu mỏ.17 Do thiếu hụt về tài chính, Trung Quốc rất hào hứng với khoản tài chính của Arab Saudi trong những dự án đầu tư, điều này cho phép các nhà máy lọc dầu của Trung Quốc có thể xử lý một lượng lớn dầu thô của Arập. Tuy nhiên, sự có mặt của các doanh nghiệp nước ngoài vào ngành công nghiệp lọc dầu của Trung Quốc chẳng dễ dàng gì, và hầu như rất ít dự án có thể diễn ra suôn sẻ.18 Nhìn chung, chính không khí đầu tư kém thân thiện trong ngành lọc dầu của Trung Quốc đã khiến ngăn cản sự xây dựng các nhà máy trên quy mô lớn để đáp ứng nhu cầu đang tăng của chính quốc gia này.

Việc hợp tác giữa Trung Quốc và Trung Đông cũng mang một ý nghĩa chính trị nhất định. Những nhà phân tích chính sách đối ngoại Trung Quốc đã đưa ra hàng loạt bài viết về tầm quan trọng của việc Trung Quốc cần thúc đẩy đưa ra một chiến lược ở khu vực này.19 Một số học giả lập luận rằng chính ưu thế của phương Tây tại Trung Đông có thể sẽ đe dọa đến nỗ lực tiếp cận với các nguồn cung cấp dầu của Trung Quốc.20 Vì thế, để hạn chế mối đe dọa này, Trung Quốc đã sử dụng vấn đề buôn bán vũ khí quân sự như một cách để thiết lập mối quan hệ khăng khít hơn với các quốc gia trong khu vực, đồng thời bù đắp cho khoản thâm hụt cán cân thanh toán do những hóa đơn mua dầu lớn gây nên.21 Lượng dầu nhập khẩu từ Iran của Trung Quốc đã tăng từ 20,000 thùng/ngày năm 1994 lên đến 60,000 thùng/ngày năm 2000. Cùng lúc đó, Trung Quốc cũng là nhà cung cấp ổn định các thiết bị quân sự cho Iran. Tổng trị giá các tên lửa và thiết bị kỹ thuật tiên tiến Trung Quốc bán cho Iran là 900 triệu đô la Mỹ giai đoạn 1993-1996, và 400 triệu đô la Mỹ giai đoạn 1997 – 2000. Sự sụt giảm này là do áp lực căng thẳng từ phía Mỹ đối với vấn đề buôn bán vũ khí cho Iran.22

Một phần trong chiến lược Trung Đông của Trung Quốc là ủng hộ Iraq tại Liên Hiệp Quốc. Trong thập niên 1990, Trung Quốc đã gia nhập hàng ngũ của Nga và Pháp trong việc kêu gọi Liên Hiệp Quốc sớm dỡ bỏ các lệnh cấm vận đối với Iraq, cũng như phản đối nhiều chiến dịch quân sự nhằm vào Baghdad.23 Quan hệ giữa Ảrập Xêut với Đài Loan cũng xấu đi vào năm 1990, khi nước này thiết lập quan hệ với Bắc Kinh.24 Cuối cùng, Trung Quốc cũng có khả năng phải đương đầu với áp lực khi chấp nhận một mối liên hệ giữa các nguồn cung cấp dầu ở Trung Đông với việc cung cấp các trợ giúp quân sự. Bắc Kinh được coi là lựa chọn thay thế hàng đầu khi các quốc gia muốn tìm kiếm kỹ thuật vũ khí đạn đạo mà Hoa Kỳ không sẵn sàng cung cấp. Vụ tấn công khủng bố 11/9 đã làm suy giảm sự trợ giúp quân sự của Hoa Kỳ đối với Ảrập Xêut, chính vì vậy nước này đang tìm đến Trung Quốc như một nguồn cung cấp khả thi nhằm đa dạng hóa kho vũ khí của mình.25

Tuy nhiên nỗ lực xây dựng quan hệ với các quốc gia vùng Vịnh của Trung Quốc cũng gặp không ít rào cản. Các lệnh cấm vận quốc tế tại Iraq đã ngăn không cho Trung Quốc phát triển hợp tác ở đây, trong khi sự phức tạp về địa chất cùng những khó khăn về điều kiện kinh tế đã ngăn cản các kế hoạch đầu tư vào Iran. Ngoài ra, Ảrập Xêut, nơi mà việc tư nhân hóa các mỏ dầu bị coi là điều cấm kỵ, hiện chỉ dám xem các nguồn đầu tư nước ngoài như một phần của những dự án khai thác nội địa. CNPC cho biết tập đoàn này có rất ít lợi nhuận trong việc đầu tư kiểu này, bởi nó không thể nắm giữ cổ phần trong nguồn cung cấp dầu để có thể mang về Trung Quốc. Các nguồn tin của Trung Quốc cũng bày tỏ quan ngại về khả năng tìm kiếm và khai thác dầu tại khu vực theo cách mà họ thực sự mong muốn.26

Các vấn đề kỹ thuật cũng là một rào cản đối với các hợp tác năng lượng của Trung Quốc tại Trung Đông. Các cơ sở lọc dầu cũ kỹ và lạc hậu của Trung Quốc chỉ được trang bị để xử lý một lượng lớn các sản phẩm dầu thô dạng sáp chất lượng cao nội địa của Trung Quốc, chứ không thể xử lý loại dầu nặng chất lượng thấp được nhập khẩu từ các nước Iraq, Iran, Ảrập Xêut và Kuwait. Để Trung Quốc có thể thật sự có lợi trong việc xử lý các nguồn dầu này, nước này cần đến hàng tỷ đô la đầu tư vào các cơ sở lọc dầu của mình. Mức đầu tư theo kế hoạch của 5 năm tới cũng chỉ giúp Trung Quốc xử lý không quá 1 triệu thùng dầu/ngày đối với loại dầu chất lượng thấp các quốc gia Vùng Vịnh, mặc dù cũng có khả năng Trung Quốc có thể sẽ nhập khẩu được các sản phẩm dầu thô chất lượng cao hơn của Abu Dhabi, Yemen hay Oman.27

Cuối cùng, việc tăng cường nhập khẩu dầu từ các quốc gia Vùng Vịnh có thể gây ra những tổn hại chiến lược. Quân đội của Trung Quốc, mà đặc biệt là hải quân, mặc dù có ưu thế về số lượng đông đảo, nhưng rất khó có khả năng kiểm soát các tuyến đường biển ở Đông Á, và càng ít khả năng bảo vệ các tuyến đường đến khu vực dầu mỏ ở Vùng Vịnh.28 Do đó, trong tương lai trước mắt, có thể khẳng định rằng Trung Quốc sẽ phải dựa vào quân đội Mỹ để bảo vệ các tuyến đường vận chuyển này, hạn chế đáng kể các lựa chọn địa chiến lược cho Trung Quốc.

Nguồn dầu ở lục địa Âu Á

Chính vì sự bất ổn định của nguồn cung cấp dầu tại Trung Đông, sự thống trị của Hoa Kỳ trên các tuyến đường biển quan trọng và các vấn đề khác đã khiến Trung Quốc quay sang tìm kiếm các nguồn cung cấp bên trong lục địa để thay thế. Một trong những lựa chọn là tăng cường khả năng của nguồn cung từ các quốc gia có biên giới tiếp giáp với Trung Quốc, tiêu biểu nhất là Nga và Kazakhstan. Những biện pháp này có thể giúp Trung Quốc bớt bị ành hưởng bởi sự thống trị của Mỹ trên các tuyến đường hàng hải quan trọng, cũng như các mối gắn kết với Trung Đông.29

Trong chuyến thăm Nga tháng 07/2001 của lãnh đạo Trung Quốc Giang Trạch Dân, Trung Quốc và Nga đã ký một số hiệp định quan trọng về trao đổi năng lượng, trong đó có một hiệp định kêu gọi xem xét tính khả thi của một đường ống dẫn dầu 400,000 thùng/ngày từ Đông Siberia cho đến Đông Trung Quốc. Dự án này sẽ kết nối thị trường Trung Quốc với lượng dự trữ 11 tỷ thùng dầu của hai vùng Yurubcheno và Takhomskaya hiện đang nằm dưới sự kiểm soát của hai công ty dầu hỏa của Nga là Yukos và Salvneft. Trung Quốc và Nga cũng đang thảo luận xây dựng một kết nối khí thiên nhiên giữa Irkutsk, Yakutia và thị trường Trung Quốc. Một nhóm các tập đoàn, đứng đầu là BP, cũng đang tích cực khai thác mỏ khí Kovykta Đông Siberia với dung lượng 1500 tỷ mét khối khí để xuất khẩu sang Trung Quốc.30

Trung Quốc cũng đang có ý định tăng cường nguồn dầu nhập khẩu từ Kazakhstan thông qua một hệ thống vận chuyển trên mặt đất. Đây là cách vận chuyển có thể tránh được những rủi ro an ninh và sự phụ thuộc so với quãng đường vận chuyển dài bằng tàu chở dầu từ vịnh Ba Tư đến Trung Quốc đã nêu trên. Nhiều nhà nghiên cứu cũng cho rằng Trung Quốc đang xem những hoạt động của nó ở Trung Á như một cầu nối tiềm năng với Vịnh Ba Tư.31 Tuy nhiên, chi phí xây dựng của hệ thống ống dẫn vòng quanh lục địa Âu Á có thể sẽ còn cao hơn chi phí vận chuyển dầu từ các quốc gia Trung Đông về bằng đường biển. Điều này buộc Bắc Kinh phải suy nghĩ xem nước này sẽ sẵn sàng chi trả bao nhiêu cho mục tiêu đa dạng hóa nguồn cung cấp dầu.32 Cho đến lúc này, Hội đồng Nhà nước dường như không muốn cam kết một khoản chi lớn như vậy, và vào tháng 8/1999 cơ quan này đã yêu cầu CNPC hoãn kế hoạch xây dựng hệ thống đường ống ít nhất cho đến khi có được sự dự đoán chắc chắn hơn.33 Lượng dầu được sản xuất từ các mỏ dầu của CNPC ở Kazakhstan có thể sẽ được tinh lọc tại các nhà máy lọc dầu trong khu vực, chẳng hạn như ở Iran với điều kiện nước này đổi lại sẽ cung cấp cho CNPC dầu thô tại Vịnh Ba Tư hoặc tại một cảng biển khác.34

Đầu tư đầu tiên của Trung Quốc vào Kazakhstan là vào tháng 6 năm 1997, khi Tổng công ty Xăng dầu Quốc gia Trung Quốc (China National Petroleum Corporation), gọi tắt là CNPC, đồng ý mua lại 60% công ty dầu Aktyubinsk của Kazakhstan với mức tiền 4.3 tỷ đô la Mỹ. CNPC cũng công bố kế hoạch xây dựng 3000 km đường ống trị giá 3.5 tỷ đô la nối liền khu vực Tây Kazakhstan với khu vực Tân Cương Trung Quốc.35 Trung Quốc bày tỏ mong muốn tìm được một nguồn cung cấp dầu thô lâu dài với trữ lượng đáng kể, điều này không chỉ giúp tuyến đường ống Kazakhstan – Tân Cương đạt hiệu quả kinh tế cao hơn, mà còn làm tăng tính hấp dẫn của dự án xây dựng tuyến đường ống rìa phía Đông nối Tân Cương với vùng công nghiệp trung tâm của Trung Quốc.36 Tuy nhiên, với những lý do tương tự như dự án tuyến đường ống dẫn khí Đông – Tây kể trên, việc xây dựng thực tế tuyến đường ống dẫn dầu này cũng có thể vấp phải nhiều thử thách, đặc biệt khi những bất ổn về kinh tế kết hợp với những rủi ro về chính trị.

Trung Quốc hiện đang phải đối mặt với những vấn đề khu vực tương tự như những vấn đề đã khiến các liên doanh phương Tây hoãn xây dựng hệ thống ống dẫn ở Trung Á. Các xung đột sắc tộc và tình hình bất ổn ở khu vực đã gây không ít khó khăn cho việc tìm kiếm các nhà đầu tư chịu cam kết xây dựng cơ sở hạ tầng và vận chuyển nguồn năng lượng đến các thị trường tiêu thụ.37 Trong trường hợp xuất khẩu năng lượng từ khu vực này sang Trung Quốc, mối đe dọa không chỉ bao gồm sự bất ổn định chính trị của các quốc gia Trung Á, mà còn có những vấn đề chính trị của chính Trung Quốc, như vấn đề những người ly khai Uighur ở Tân Cương, những người này đã không ít lần tấn công vào các cơ sở và thiết bị vận chuyển được lắp đặt.38 Gần phân nửa trong tổng số 16 triệu dân của vùng này tự coi mình là người Uighur.39 Chính sách Trung Á của Trung Quốc là khuyến khích khu vực Tân Cương hòa nhập vào thị trường Trung Á mới nổi – khi mà trao đổi thương mại giữa hai bên đạt 950 triệu đô la Mỹ năm 1998 – trong khi vẫn phản đối các phong trào đòi tự trị của khu vực này, cả các phong trào mang tính thế tục lẫn tôn giáo (Hồi giáo).40

Trong vài thập kỷ qua, Trung Quốc đã đấu tranh chống lại các hoạt động của chủ nghĩa ly khai sắc tộc và chủ nghĩa quốc gia Hồi giáo.41 Chính điều này đã khiến cho mối quan hệ giữa Trung Quốc và các quốc gia Trung Đông trở nên khó khăn hơn, đặc biệt mối quan hệ đối với Ảrập Xêut, vốn là nước tích cực ủng hộ các phong trào Hồi giáo trên khắp thế giới. Các thiết chế tôn giáo của Ảrập Xêut đã bày tỏ sự quan tâm tới lợi ích của những người Hối giáo Trung Quốc. Các tổ chức này cũng gây sức ép lên chính phủ Ảrập Xêut buộc phải hỗ trợ cộng đồng Hồi giáo Trung Hoa cả về kinh tế lẫn chính trị ngoại giao. Năm 1998, cố quốc vương Sheikh Abdulaziz bin Baz của Ảrập Xêut đã phát biểu: “Chúng ta có nghĩa vụ đạo đức là giúp đỡ những người anh em Hồi giáo Trung Hoa.”42

Ảrập Xêut một mặt vừa tăng tài trợ cho việc xây dựng các nhà thờ Hồi giáo ở khắp Trung Quốc, mặt khác cũng rất thận trọng trong việc ủng hộ những người Hồi giáo Tân Cương, bởi nước này cũng mong muốn duy trì quan hệ tốt đẹp với Bắc Kinh. Mamoun, nguyên Phó Ngoại trưởng phụ trách về kinh tế và văn hóa của Ảrập Xêut đã nhận xét: “Chúng tôi rất thận trọng trong cách đối xử đối với người Uighur. Chúng tôi có trách nhiệm về việc này với vị thế là quốc gia Hồi giáo dẫn đầu và có ảnh hưởng nhất, tuy nhiên, chúng tôi cũng không muốn chọc giận Trung Quốc.”43 Thực tế, Trung Quốc luôn kiểm soát gắt gao các phong trào Hồi giáo diễn ra trong biên giới của mình. Ông Zhou Gouhai, Bộ trưởng phụ trách Tôn giáo của Trung Quốc đã tuyên bố: “Sau những gì xảy ra cho nước Mỹ (vào ngày 11/9), chúng tôi cần phải đảm bảo rằng Hồi giáo tồn tại ở Trung Quốc phải phù hợp với văn hóa và truyền thống của Trung Quốc.”44

Chiến lược năng lượng của Trung Quốc: Những công thức mới

Ngành công nghiệp dầu hỏa của Trung Quốc phàn nàn rằng chính sự thiếu kinh nghiệm về tài chính và pháp lý của CNPC đã khiến cho công ty này khó cạnh tranh với các công ty dầu lửa quốc tế chủ chốt để giành được quyền thăm dò dầu trong các khu vực tiềm năng. Nhà phân tích chính sách đối ngoại Yishan Xia đã nhận định:

“Các công ty độc quyền phương Tây, với sự ủng hộ và trợ giúp của chính phủ, đã cạnh tranh và giành được rất nhiều thị trường cung cấp dầu và khí thiên nhiên chủ chốt trên khắp thế giới. Hầu như tất cả các nguồn cung cấp tốt trên thế giới đều đã bị sở hữu và khai thác bởi họ. Có một sự cạnh tranh gay gắt giữa các công ty phương Tây này với nhau. Và chắc chắn, tất cả các công ty này sẽ còn cạnh tranh quyết liệt hơn nữa để ngăn cản các công ty Trung Quốc tiếp cận được với các nguồn dầu mỏ.”45

Chính vì vậy, theo các nhà hoạch định chiến lược Trung Quốc thì lời giải cho bài toán hóc búa này là tập trung mục tiêu thăm dò của Trung Quốc vào những quốc gia, nơi mà các công ty phương Tây, và nhất là các công ty của Mỹ, không dễ gì có thể can thiệp vào được. Các quốc gia đang gánh chịu cấm vận dầu mỏ đơn phương của Mỹ trở thành mục tiêu đầu tư số một của Trung Quốc. Các quan chức của CNPC cho biết trong khi phương án đầu tiên là tập trung thúc đẩy việc mua lại và hợp tác với các công ty dầu ở 16 quốc gia, nổi bật nhất trong số đó là Nga và Kazakhstan, thì những sáng kiến mới đây lại chú trọng đến nguồn năng lượng ở Sudan, Libya và Tây Phi.46 Việc chuyển hướng này không chỉ giúp Trung Quốc tránh được sự cạnh tranh của các công ty của Mỹ, mà còn có khả năng tìm được các nguồn cung cấp dầu có chất lượng phù hợp với các cơ sở lọc dầu của Trung Quốc khi nước này không cần tốn một khoảng tiền lớn đầu tư nâng cấp lại các nhà máy này.

Năm 1997, CNPC đã ký một hợp đồng thăm dò và sản xuất với chính phủ Sudan cho những lô ở mỏ dầu Muglad. Đến tháng 7/1999, Trung Quốc thông báo sản lượng của mỏ dầu này đã đạt 150,000 – 200,000 thùng dầu/ngày. 1,540 km đường ống dẫn dầu với khả năng vận chuyển 300,000 thùng dầu/ngày từ Heglid tới Cảng Sudan cũng đã được hoàn tất. Tại đây, CNPC cũng đã xây dựng một nhà máy lọc dầu có công suất 50,000 thùng/ngày.47 Thông qua mạng lưới chi nhánh của mình, CNPC có đủ nhân lực và cơ sở hạ tầng phục vụ việc thăm dò và khai thác dầu trên lãnh thổ Sudan. Công ty này cũng đang lên kế hoạch mở rộng hoạt động của mình ra các vùng khác của Châu Phi, bao gồm Nigeria và Chad, thậm chí cả Niger và Equatorial Guinea.48 CNPC cũng đang tìm kiếm các mỏ dầu ở Algeria, Tunisia, và Lybia.49

Ở các khu vực khác, những hoạt động của Trung Quốc ở Châu Phi còn mang những ý nghĩa địa chính trị và thương mại nhất định. Với mong muốn nắm giữ vị trí lãnh đạo trong số các quốc gia đang phát triển, Trung Quốc cũng tranh thủ tìm kiếm sự ủng hộ của Châu Phi đối với vị thế của nước mình, đặc biệt trong vấn đề Đài Loan.50 Các phái đoàn kinh tế và quân sự của Trung Quốc đến Châu Phi thường tìm cách để có được lời cam kết ủng hộ “một Trung Quốc” từ các quốc gia này.51 Trong những năm gần đây, Trung Quốc đã giành được sự công nhận ngoại giao về vấn đề này từ Ethiopia, Niger, và Nam Phi. Tuy nhiên, trên thực tế Bắc Kinh vẫn có nhiều việc phải làm: Burkina Faso, Chad, Gambia, Liberia, Malawi, Senegal và Swaziland là một trong số 26 quốc gia vẫn còn công nhận nền độc lập của Đài Loan.52 Quan trọng hơn hết, Trung Quốc cần phải tiếp tục khuyến khích các nước đang phát triển ở đây bằng các dự án kinh tế hoặc các hợp đồng buôn bán vũ khí quân sự, nếu không, nhiều khả năng Bắc Kinh sẽ đánh mất những gì vừa giành được bởi những gói viện trợ cho các quốc gia này của Đài Loan. Chẳng hạn như Senegal đã nhận viện trợ từ Bắc Kinh năm 1971 khi chính thức ủng hộ nước này, nhưng đến năm 1996, Senegal đã đổi lại những tuyên bố trên khi có những mối quan hệ và các gói viện trợ mới từ Đài Loan.

Trung Quốc bắt đầu mở rộng buôn bán vũ khí và hợp tác với Châu Phi tại cùng những quốc gia mà nước này theo đuổi các hợp đồng đầu tư thăm dò, khai thác và buôn bán dầu lửa. Những đại diện của Bộ Quốc Phòng Trung Quốc và thành viên cấp cao của Giải Phóng Quân đã đi lại rất nhiều lần giữa Trung Quốc và Châu Phi trong hai năm 2000, 2001 với các quốc gia viếng thăm chủ yếu như Angola, Cameroon, Cote d’Ivoire, Congo, Gabon, Ghana, Ethiopia, Namibia, Niger, Nigeria, Sudan và Zimbabwe. Phái đoàn của một số trong số các quốc gia kể trên cũng đã có nhiều chuyến thăm đến Bắc Kinh.

Tây Phi và Libya sẽ ngày càng trở thành những nhà cung cấp dầu quan trọng của thị trường dầu thế giới. Sản lượng có thể sẽ tăng từ mức 5 triệu thùng/ngày hiện tại lên đến 7 – 11 triệu thùng/ngày trước năm 2010, nhằm bù vào khoảng sản lượng dầu bị giảm sút của các mỏ dầu ở Biển Bắc của Anh.

Tuy nhiên, ngành sản xuất dầu của Châu Phi cũng sẽ bị ảnh hưởng rất nhiều bởi các vấn đề của lục địa này. Bất ổn chính trị và các xung đột vũ trang đã ngăn cản sự phát triển của ngành công nghiệp dầu mỏ cũng như việc xuất khẩu dầu của các nước Sudan, Angola, Chad và Nigeria. Việc buôn bán vũ khí của Trung Quốc có thể đã làm trầm trọng thêm các vấn đề này.

Có một điều chắc chắn là mức độ xuất khẩu vũ khí của Trung Quốc thấp hơn nhiều so với con số này của Mỹ hay Nga, cũng như Trung Quốc chỉ tập turng buôn bán các loại vũ khí nhỏ, vũ khí thông thường cho các nước đang phát triển. Trung Quốc đã đạt mức thu khoảng 970 triệu đô la Mỹ hàng năm trong giai đoạn 1993 – 2000. Tuy nhiên, bởi Trung Quốc vẫn có khả năng cung cấp các loại vũ khí kỹ thuật cao và phát triển vũ khí hủy diệt hàng loạt (và thực tế nước này đã bị cáo buộc về hành động này với Pakistan, Iran và Bắc Triều Tiên), việc xuất khẩu vũ khí của Trung Quốc đang là một vấn đề đáng được quan tâm.53 Sự mở rộng hoạt động của quân đội Trung Quốc không chỉ ở Trung Đông mà còn sang Bắc và Tây Phi đã gây nên một mối lo ngại mới rằng Trung Quốc có thể sẽ xuất khẩu các thiết bị quân sự nguy hiểm sang những thị trường mới này.

Tác động đối với phương Tây

Nếu chính sách ngoại giao năng lượng của Bắc Kinh với các quốc gia sản xuất dầu chủ chốt tiếp tục gắn liền với việc tăng cường buôn bán vũ khí quân sự thì hậu quả kéo theo sẽ là sự bất ổn định đe dọa an ninh năng lượng của chính Trung Quốc. Trong bất cứ trường hợp nào, việc chuyển giao kỹ thuật nhạy cảm cho một trong số các quốc gia này sẽ gây bất lợi lớn cho quan hệ Trung – Mỹ.

Trung Quốc nên hiểu rằng vẫn có những chiến lược thay thế bảo đảm an ninh năng lượng. Các quốc gia trong tổ chức OECD rất giàu kinh nghiệm trong việc sử dụng các thể chế quốc tế và các cách tiếp cận đa phương để giảm bớt những tổn thất khi các nguồn cung cấp dầu bị gián đoạn. Các nước này thường hoạt động cùng nhau để tránh những mối liên hệ song phương giữa nguồn cung cấp năng lượng với các vấn đề chính trị không liên quan. Các nước phương Tây sẽ có lợi khi lôi kéo được Trung Quốc gia nhập vào nhóm các nước tiêu thụ dầu lớn khác để đối phó với các tình huống khi nguồn cung cấp dầu bị gián đoạn, hoặc xử sự với những nước đã gây ra tình trạng gián đoạn đó. Bắc Kinh cần thiết phải xây dựng một chiến lược dự trữ dầu hợp lý nhằm giảm bớt những tổn hại của Trung Quốc trước các biến động trong thị trường dầu thế giới. Sử dụng nguồn dự trữ này, cũng như việc hợp tác với các nước khác trong Cơ quan Năng lượng Quốc tế IEA, có thể giúp giảm bớt tình trạng cạnh tranh căng thẳng giữa các nước trong một thế giới khát dầu mỏ, đồng thời ngăn chặn khả năng một nước hoặc một nhóm các nước sản xuất dầu mỏ ngừng cung cấp nguồn năng lượng này vì mục tiêu chính trị. Các quy định của WTO về thương mại quốc tế cũng là một công cụ hiệu quả ngăn chặn các thỏa thuận chính trị tiêu cực giữa nước sản xuất và nước tiêu thụ dầu.

Một kho dự trữ dầu chiến lược cũng sẽ có lợi cho các quốc gia tiêu thụ dầu bằng cách xóa bỏ vấn đề “ăn theo” (free-riding) của Trung Quốc khi các nước khác sử dụng kho dự trữ dầu của mình. Nếu các quốc gia tiêu thụ dầu lớn của Châu Á như Trung Quốc và Ấn Độ đồng ý xây dựng kho dự trữ dầu và giúp phát triển các biện pháp xử lý tình huống khẩn cấp thông qua hợp tác với IEA thì điều này sẽ giúp tăng khối lượng dầu dự trữ có thể sử dụng được trong giai đoạn nguồn cung bị hạn chế mà không đẩy toàn bộ gánh nặng sang cho IEA. Điều này cũng giúp việc phân phối dầu trong giai đoạn khan hiếm trở nên hiệu quả hơn và đồng đều hơn trên khắp toàn cầu, từ đó hạn chế bớt hậu quả của những trục trặc từ nguồn cung cũng như những biến động bất thường của giá dầu thế giới.

Những sáng kiến hợp tác năng lượng khác cũng cần được tiến hành. Việc nghiên cứu và phát triển các nguồn năng lượng thay thế đóng vai trò quan trọng, bởi nó không chỉ giúp giảm bớt nhu cầu ngày càng tăng của Trung Quốc vào nguồn dầu nhập khẩu, mà còn giúp đem lại những hiệu quả tốt cho môi trường. Hiện tại Trung Quốc đang hợp tác với Nhật Bản trong nghiên cứu sử dụng than sạch. Những sáng kiến cũng có thể giúp Trung Quốc chuyển từ sử dụng xe hơi chạy xăng sang sử dụng phương tiện giao thông chạy bằng các nguồn nhiên liệu khác như propane, khí thiên nhiên, pin hoặc các nguồn năng lượng mới. Thay đổi này vừa giúp Trung Quốc giảm bớt nhu cầu năng lượng của mình, vừa giúp giảm bớt lượng các-bon và khí thải ô nhiễm trong không khí.

Cuối cùng, bất chấp những khác biệt về chính trị, Bắc và Nam Mỹ vẫn sử dụng chung mạng lưới điện và khí đốt thiên nhiên một cách hiệu quả, góp phần cải thiện nguồn cung cấp và hạ chi phí rẻ hơn. Những mạng lưới chung như vậy cũng đã được xây dựng ở Châu Á, bao gồm mạng lưới khí đốt nối liền các quốc gia trong Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Khai thác nguồn năng lượng vùng Viễn Đông của Nga có thể giúp phát triển một mạng lưới chung tương tự cho khu vực Đông Bắc Á.

Các nhà phân tích chính sách ở Bắc Kinh, cũng như các nhà phân tích chính sách phương Tây thường có khuynh hướng khắc phục khó khăn về địa chính trị dầu mỏ bằng cách cạnh tranh trong môi trường nguồn cung khan hiếm. Nhưng thực tế, trong những thập kỷ tới, thị trường năng lượng cũng có thể rơi vào tình trạng dư thừa sản phẩm, cung vượt quá cầu chứ không chỉ khan hiếm nguồn cung cấp. Điều này phụ thuộc vào việc các nước tiêu thụ dầu chủ chốt xây dựng một chương trình hợp tác chung như thế nào. Những hợp tác chung đó có thể ít nhiều giúp cân bằng viễn cảnh bất ổn định khi nhu cầu dầu mỏ của Bắc Kinh tăng cao. Phương Tây nên chủ động sử dụng các kỹ thuật và việc hợp tác chính trị để bảo đảm một nguồn cung cấp năng lượng dồi dào, ổn định với mức giá phải chăng vì sự thịnh vượng chung của nền kinh tế toàn cầu.

CHÚ THÍCH

‘Asian Demand Flat, and May Get Worse’, Petroleum Intelligence Weekly, 30 July 2001, p. 2.
Những số liệu được cung cấp bởi Asia Pacific Consulting; để xem số liệu từ năm 2010 trở đi của sản lượng quốc gia và lượng sử dụng của bốn tỉnh miền nam xem Sinopec, Zhongguo shiyou shichang xianzhuang ji xiangguan zhengce (The Current Situation in China’s Oil Market and Related Policies) (Beijing: Sinopec Information Center, 1999); để xem hết các thăm dò dầu mỏ, khí thiên nhiên và các sản phẩm từ dầu ở thị trướng Trung Quốc năm 2000 xem China National Petroleum Corporation (CNPC), 2000 nian zhongguo shiyou shichang fenxi baogao (In-Depth Analysis of China’s Oil Market in 2000) (Beijing: CNPC Information Research Center, 2001).
Ronald Soligo and Amy Jaffe, ‘China’s Growing Energy Dependence: The Costs and Policy Implications of Supply Alternatives’, working paper (Houston: Baker Institute for Public Policy, Rice University, April 1999), available online at www.bakerinstitute.org/
Như trên.
Following a 1998 restructuring, CNPC, previously largely an upstream oil and gas enterprise, and Sinopec, previously a refining and distribution enterprise, swapped upstream and downstream assets such that CNPC enjoys almostexclusive exploration and production rights in the north-east, north and north-west, and Sinopec enjoys almost-exclusive distribution rights in the central, south and south-east. Through subsidiary enterprises such as Sinopec’s China Star Petroleum Exploration Corporation, and various oilfield administrations and refineries, CNPC, Sinopec and CNOOC have footholds in the ‘exclusive rights’ territories of each other. Since 1998 all three have undergone semiprivatisation through the establishment of subsidiaries selling shares in Hong Kong, New York and Shanghai capital markets (CNPC’s subsidiary is PetroChina). For a discussion of the restructuring see Steven W. Lewis, ‘Privatizing China’s State-Owned Oil Companies’, working paper (Houston: Baker Institute for Public Policy, Rice University, April 1999), available online at www.bakerinstitute.org
Hai công ty Phillips Petroleum và CNOOC đang hợp tác khai thác mỏ dầu Penglai 19-3. Trữ lượng của mỏ dầu này ước tính vào khoảng 500–800 triệu thùng dầu. Trước tháng 8/2002, sản lượng được khai thác vào khoảng 35,000 đến 40,000 thùng/ngày, sau tăng lên đến 65,000 thùng/ngày trước năm 2005. CNOOC tuyên bố dự định tăng sản lượng dầu thô ở biển Bohai lên 360.000 thùng/ngày vào năm 2005. CNOOC cũng dự kiến tăng sản lượng tại mỏ Suizhong 36-1 công ty này sở hữu ngoài khơi Đông Bắc Trung Quốc, lên 69,000 thùng/ngày vào năm tới. Hiện nay mỏ này mới chỉ sản xuất ở mức tối thiểu. Mỏ Zhao Dong của Apache sẽ sản xuất 25.000 thùng/ngày vào cuối năm 2003. Kerr McGee và CNOOOC cũng có một phát hiện mới ở Caofeidian.
Petroleum Argus Newsletter, 18 June 2001, p. 10.
Energy Intelligence Group database, subscription service, www.energyintel.com
CNPC, Sinopec và CNOOC thuê hơn 2 triệu lao động, phần lớn trong số này sẽ mất việc làm vì những kế hoạch thu hẹp quy mô hiện nay. Tái cơ cấu, nhất là đẩy mạnh tư hữu hóa, có vẻ diễn ra rất chậm, tuy nhiên, do chính quyền địa phương và người lao động có lợi ích lớn trong việc cùng nhau phản đối các kế hoạch của chính quyền trung ương và trụ sở công ty ở Bắc Kinh: Trung Quốc không có trợ cấp thất nghiệp quốc gia; hệ thống chăm sóc sức khỏe hay chế độ lương hưu, và do đó chi phí cho thiết lập các quỹ phúc lợi xã hội cho lao động trong lĩnh vực năng lượng do chính quyền địa phương trang trải.
Dự án làm tăng sản lượng khí thiên nhiên năm 1997 với việc hoàn thành 864km đường ống từ Erdos đến Bắc Kinh, hiện truyền tải 1bn m3 (bcm) khí thiên nhiên về thủ đô. Công suất của đường ống sau này được dự đoán tăng lên 3 bcm.
BP gần đây tuyên bố họ đang rút khỏi đấu giá dự án cần nhiều tỷ đô để đầu tư cơ sở hạ tầng trang thiết bị sử dụng khí thiên nhiên ở Bắc Kinh. BP đã cam kết xây dựng một cổng nhập khẩu LNG ở miền nam Trung Quốc.
‘China’s CNPC Leaps on to Global Oil Production Stage’, Petroleum Intelligence Weekly, 9 June 1997, p. 3.
Erica Strecker Downs, ‘China’s Quest for Energy Security’, (Santa Monica, CA: RAND, 2000), p. 14; ‘Chinese Energy Majors in Long March Upstream’, Petroleum Intelligence Weekly, 28 January 2002, p. 3
Để xem mô tả chi tiết chiến lược đầu tư chéo của Trung Quốc ở Trung Đông xem Xu, ‘China and the Middle East: Cross Investment in the Energy Sector’, Middle East Policy, vol. vii, no. 3, June 2000.
Như trên.
Như trên.
Cuối năm 2001, Saudi Aramco, một doanh nghiệp dầu mỏ nhà nước của Saudi, ExxonMobil và Fujian Petrochemical Company đã kí một thỏa thuận hợp tác nghiên cứu tính khả thi của việc nâng cấp nhà máy lọc dầu Fujian lên công suất 250.000 thùng/ngày. Ả Rập Saudi cũng đang dự kiến xây dựng một nhà máy lọc dầu công suất 100.000 thùng/ngày ở tỉnh Shandong và đang thương lượng với Sinopec triển khai nhà máy lọc dầu ở Maoming.
Tổng SA của Pháp chiếm 20% trong vốn góp của Công ty Hóa Dầu Tây Thái Bình Dương (WEPEC) cho việc đầu tư vào nhà máy lọc dầu ở Dalian. Exxon, ARCO và Caltex cũng theo đuổi những dự án kinh doanh công nghệ lọc dầu ở Trung Quốc. BP hiện nắm giữ hơn 20% trong nhà máy lọc dầu Zhenhai.
Xem Xiaojie Xu, ‘China and the Middle East: Cross Investment in the Energy Sector’; also Qiang Wu and Xuemei Xian, ‘China’s Energy Cooperation with the Middle East’, Strategy and Management, no. 2, 1999, p. 51 (in Chinese), and others cited in Downs, ‘China’s Quest for Energy Security’.
Wu and Xian, ‘China’s Energy Cooperation with the Middle East’.
John Calabrese, ‘China and the Persian Gulf: Energy and Security’, Middle East Journal, vol. 52, no. 3, Summer 1998, pp. 351–366; and Sergei Troush, ‘China’s Changing Oil Strategy and Its Foreign Policy Implications’, working paper (Washington DC: Center for Northeast Asian Policy Studies, Brookings Institution, Fall 1999) available at www.brook.edu/neasia/paprs/1999%5Ftroush.htm
Xem dữ liệu và bàn luận trong Richard F. Grimmett, ‘Conventional Arms Transfers to Developing Nations, 1993 to 2000’, (Washington DC: Congressional Research Service, 16 August 2001), p. 58, available on the website of the Federation of American Scientists at www.fas.org/asmp/resourcs/govern/crs2000.pdf.
Calabrese, ‘China and the Persian Gulf: Energy and Security’.
Như trên.
Phỏng vấn với các nhà phân tích công nghiệp dầu mỏ Saudi tháng 12 năm 2001.
Phỏng vấn công chức CNPC năm 2001.
Xem bảng cung cấp bởi Asia Pacific Consulting in Soligo and Jaffe, ‘China’s Growing Energy Dependence: The Costs and Policy Implications of Supply Alternatives’.
Evan Feigenbaum. ‘China’s Military Posture and the New Economic Geopolitics’, Survival, vol. 41, no. 2, Summer 1999, pp. 71–88.
James Hsiung, ‘China’s Omni- Directional Diplomacy’, Asian Survey, vol. 35, no. 6, June 1995, pp. 573–586.
‘Russia to China Race’, World Gas Intelligence, 22 August 2001, vol. XII no. 24, p. 1; and ‘Russia Reaches for Chinese Oil and Gas Outlets’, Petroleum Intelligence Weekly, 23 July 2001, p. 4.
Xiaojie Xu, ‘The Oil and Gas Links between Central Asia and China: A Geopolitical Perspective’, OPEC Review, March 1999.
Để xem những phân tích chi tiết về chi phí bao gồm, xem Soligo and Jaffe, ‘China’s Growing Energy Dependence: The Costs and Policy Implications of Supply Alternatives’.
‘CNPC Shelves China-Kazakhstan Oil Pipeline’, Oil and Gas Journal, 30 August 1999, p. 44; and Quan Lan, ‘Transnational oil pipeline shelved’, China Oil, Gas and Petrochemicals , vol. 7, no. 16, 15 August 1999, p. 2.
Downs, ‘China’s Quest for Energy Security’, p. 28.
Tony Walker and Robert Corzine, ‘China Buys $4.3bn Kazak Oil Stake’, Financial Times, 5 June 1997, p.9.
Amy Myers Jaffe and Martha Brill Olcott, ‘The Geopolitics of Caspian Energy’, in Yelena Kalyuzhnova and Dov Lynch (eds), The Euro-Asian World: A period of Transition, (London: Macmillan Press, 2000).
Rajan Menon, ‘Treacherous Terrain: The Political and Security Dimensions of Energy Development in the Caspian Sea Zone’, Analysis, the National Bureau of Asian Research, vol.9, no. 1, 1998, p. 10.
‘Central Asia: China’s Strike’, The Economist, 16 August 1997, p.32.
Justin Jon Rudelson, Oasis Identities: Uighur Nationalism Along China’s Silk Road (New York: Columbia University Press, 1998).
Dru Gladney, ‘China’s Interest in Central Asia’, in Robert Ebel and Rajan Menon (eds), Energy and Conflict in Central Asia and the Caucasus (Oxford, UK: Roman & Littlefield Publishers, 2000).
Không có thông tin mang tính hệ thống nhưng có thể xem những báo cáo gần đây của các nhà quan sát, như Norman Webster, ‘Simmering Discontent: Beijing Continues to Repress any Sign of Islamic Nationalism in Its West’, The Gazette (Montreal), p. B7, 13 October 2001, and Vivien Pik-Kwan Chan, ‘Mosque Leaders’ ‘Re-Education’ Campaign Stepped Up’, South China Morning Post, Business Post supplement, 14 November 2001.
Báo cáo từ một bài giảng ở Riyadh tháng 9 năm 20001, như được xuất bản trong ‘The Sino-Saudi Energy Rapprochement: Implications for US National Security’, Nawaf Obaid, Amy Jaffe, Edward Morse, Chad Garcia and Kirk Bromley, US Department of Defense, Office of Net Assessment, Office of the Secretary of Defense, forthcoming, February 2002.
Phỏng vấn, Riyadh,15 July 1998, như trên.
Phỏng vấn ở Bắc Kinh với BBC World Service, phát sóng ngày 29/12/2001.
45. Yishan Xia, ‘Woguo nengyuan xingshi ji zhanlue zhi wo jian’ (‘My View on China’s Energy Situation and Energy Strategy’), Renmin Ribao (People’s Daily), 10 August 2001, p. 7. (English translation from FBIS-CHI-2001-0810).
Kế hoạch phát triển tham vọng năm 1997 của CNPC bao gồm Argentina, Canada, Colombia, Ecuador, Egypt, Indonesia, Kazakhstan, Kuwait, Mexico, Pakistan, Peru, Russia, Sudan, Thailand, United States and Venezuela; see ‘China Wins Sudan Oilfield Project Bid’, Xinhua in English, 31 January 1997, in FBIS-CHI-97-022; information on revised plans from interviews with CNPC officials in2001.
‘CPECC Completes Oilfield Project inSudan’, Xinhua in English, 24 July 1999, in FBIS-CHI-1999-0724.
GWDC marketing brochure, 1998, cited in Xu, ‘The Oil and Gas Links between Central Asia and China: A Geopolitical Perspective’.
Phỏng vấn công chức CNPC năm 2001.
Để xem những tranh luận về sự chấp thuận miễn cưỡng của Liên Hiệp Quốc và các tổ chức quốc tế khác như các diễn đàn đối với Trung Quốc cho việc nước này theo đuổi các chương trình chính trị và kinh tế trong chinh sách đối ngoại của mình, xem Robert Boardman, Post-Socialist World Orders (New York: St. Martin’s Press, 1994); để xem sự thay đổi thái độ của Trung Quốc đối với Liên Hiệp Quốc trong thời kì Chiến tranh Vùng Vịnh xem Yitzhak Shichor, ‘China and the Role of the United Nations in the Middle East’, Asian Survey, vol. 31, no. 3, 1991, pp. 255–269.
Để xem các bài viết về việc Trung Quốc đã viện trợ phát triển cho các chính phủ ở Châu Phi để giành được sự công nhận chính trị chính thức như thế nào, xem Deborah Brautigam, Chinese Aid and African Development (New York: St. Martin’s Press, 1998).
Để xem thêm về sự thay đổi quan điểm ở Châu Phi xem Richard J. Payne and Cassandra R. Veney, ‘China’s Post-Cold War African Policy’, Asian Survey, vol. 38, no. 9, 1998, pp. 867–879.
Xem dữ liệu và tranh luận trong Richard F. Grimmett, ‘Conventional Arms Transfers to Developing Nations, 1993 to 2000’; for a discussion of the changing goals of China’s arms sales and a list of sales to individual countries see Daniel L. Byman and Roger Cliff, ‘China’s Arms Sales: Motivations and Implications’ (Santa Monica, CA: RAND, 1999).

nguyendonganh
Trưởng Lão

Posts: 387

nghiên cứu kinh tế,chính trị,ngày nay Jun 28, 2013 10:37:42 GMT 9

Quote

Post by nguyendonganh on Jun 28, 2013 10:37:42 GMT 9

Xử lý cuộc khủng hoảng Châu Á: IMF và Hàn Quốc

Nguồn: Corning, Gregory (2000). Managing the Asian Meltdown: The IMF and South Korea. Institute for the Study of Diplomacy School of Foreign Service, Georgetown University, Pew Case Study, 1.

Biên dịch: Lê Thị Mỹ Hương, Châu Ngọc Huyền, Trương Thị Thanh Hiền, Đặng Trang Ngọc Khánh, Lê Hoàng Ngọc Yến, Đỗ Hoài Thương |Hiệu đính: Lê Hồng Hiệp

Download: Xu ly cuoc khung hoang Chau A

Cuộc chiến tranh Triều Tiên kết thúc vào năm 1953 đã gây nhiều thiệt hại cho Hàn Quốc. Hơn ¼ dân số quốc gia gồm 20 triệu người đã trở thành những người tị nạn vô gia cư và vô tài sản. Việc phục hồi sau chiến tranh đặc biệt khó khăn do sự phân chia bán đảo Triều Tiên với Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên nắm giữ hầu hết nguồn tài nguyên thiên nhiên và những cở sở hạ tầng về công nghiệp. Tuy nhiên, hơn 40 năm qua, Hàn Quốc đã phát triển với tỉ lệ tăng trưởng ngoạn mục khi theo đuổi một chính sách phát triển năng động có sự can thiệp của chính phủ. Là một trong bốn con hổ châu Á, Hàn Quốc trở thành một nhà sản xuất tàu, ô tô, hệ thống chip điện tử lớn. Vào giữa những năm 1980, các tập đoàn Hàn Quốc như Huyndai, Samsung, Lucky- Goldstar đã bắt đầu tiến hành những đợt lấn chiếm sâu vào thị trường Mỹ. Tổng sản phẩm quốc gia của Hàn Quốc tăng lên với một tỉ lệ đáng kinh ngạc, đạt 11,6% vào năm 1986 và 12,5% vào năm 1987, cả hai năm đều giữ kỉ lục toàn cầu. Hàn Quốc đã trở thành đối tác thương mại lớn thứ 7 của Mỹ và nhanh chóng trở thành nền kinh tế lớn thứ 11 thế giới. Nhưng chỉ một thập kỉ sau đó, Hàn Quốc rơi vào tình trạng khủng hoảng tài chính hết sức tồi tệ.

Vào ngày 3/12/1997, Quỹ Tiền tệ quốc tế IMF đã chấp nhận bỏ ra 57 tỉ đô la giúp Hàn Quốc thoát khỏi cơn khủng hoảng. Đây là khoản tiền lớn nhất trong số các khoản tiền mà IMF đã từng giúp đỡ các nước. Các điều kiện trong gói giải cứu của IMF khiến Hàn Quốc phải tiến hành những cải cách đầy đau đớn và làm cho nền kinh tế Hàn Quốc bị thu hẹp đáng kể. Đến tháng 4/1998, tỉ lệ thất nghiệp của Hàn Quốc tăng lên 8.5%, hơn năm trước đó 2.5%. Điều này có nghĩa là khoảng 10.000 công nhân đang bị mất việc mỗi ngày. Tỉ lệ phá sản ở các doanh nghiệp nhỏ tăng lên đến mức kỉ lục, ít nhất mỗi ngày có một chủ doanh nghiệp nhỏ đã phải tự tử. Cuộc khủng hoảng mang lại cho những người Hàn Quốc một ý thức mạnh mẽ về chủ nghĩa dân tộc, họ hạn chế nhập khẩu hàng hóa và ra sức phê phán sự can thiệp của IMF vào nền kinh tế quốc gia. Khi tình trạng sa thải công nhân tăng lên, liên minh các nghiệp đoàn Hàn Quốc đã xuống đường biểu tình với những bảng khẩu hiệu như “IMF= I Am Fired”. Các tập đoàn lớn như Samsung và Daewoo yêu cầu nhân viên của mình bán những món đồ trang sức của họ để giúp đất nước tăng ngoại tệ và thanh toán hết nợ. Trong khi đó, những chiếc xe hơi được nhập khẩu vào Hàn Quốc và những người sở hữu chúng đã trở thành mục tiêu cho những nhóm nổi loạn. Hàn Quốc đã bị tuột dốc từ nền kinh tế lớn thứ 11 xuống thứ 17 thế giới chỉ trong vòng vài tuần. Vậy điều này đã xảy ra như thế nào? Tự bản thân Hàn Quốc phải chịu trách nhiệm hay chỉ đơn giản rằng quốc gia này là nạn nhân của một cú sốc kinh tế bên ngoài? Phản ứng phù hợp đối với cuộc khủng hoảng này là gì? Và những quốc gia khác có trách nhiệm hay lợi ích tự thân gì không trong việc giúp phục hồi nền kinh tế của Hàn Quốc?

1. Hàn Quốc và “điều thần kỳ kinh tế Châu Á”

Từ năm 1965 đến năm 1990, Đông Á đã phát triển nhanh hơn Mỹ Latinh gấp 3 lần và gấp 25 lần so với khu vực Châu Phi hạ Sahara. Nguyên nhân chính của thành tựu này là sự tăng trưởng của tám nền kinh tế trong khu vực, bao gồm Nhật Bản; Bốn con hổ châu Á gồm Hồng Kông, Singapore, Hàn Quốc, Đài Loan; và những nước công nghiệp mới (NICs) ở Đông Nam Á như Indonexia, Malaysia và Thái Lan. Nền kinh tế Nhật Bản là nền kinh tế đầu tiên cất cánh vào những năm 1950, tiếp theo đó là Bốn con hổ châu Á vào những năm 1960 và các nước công nghiệp mới Đông Nam Á vào những năm 1970. Mặc dù sự tăng trưởng của nền kinh tế Nhật Bản đã chậm lại sau cuộc khủng hoảng dầu mỏ năm 1973, nhưng các nền kinh tế khác của khu vực vẫn tiếp tục bùng nổ vào giữa những năm 1990 với tỉ lệ lạm phát thấp và mức tăng trưởng bình quân hàng năm đạt gần 10% tổng sản phẩm quốc nội (GDP). Những nền kinh tế này đã thành công ở những mức độ khác nhau trong việc tạo ra những môi trường kinh doanh thuận lợi, thông qua những chính sách nhấn mạnh sự ổn định nền kinh tế vĩ mô và các cấu trúc tài chính và pháp lý khuyến khích đầu tư tư nhân. Họ cũng đã hỗ trợ sự tích lũy tư bản và vốn con người thông qua đầu tư vào giáo dục và những chính sách khuyến khích tiết kiệm. Một số quốc gia trong số này cũng đã hướng sự phát triển kinh tế theo mô hình có sự can thiệp của chính phủ. Các nhà quản lý kinh tế cố gắng định hình các mô hình đầu tư và sản xuất để giúp những công ty quốc gia có thể cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Mặc dù vẫn còn những bất đồng về tác động của những tác nhân giải thích cho sự tăng trưởng này, nhưng cũng có những sự đồng thuận rõ ràng rằng những quốc gia này đã tạo nên sự tiến bộ tuyệt vời, vượt trội trong một khoảng thời gian ngắn. Có thể nói rằng, không nơi nào có sự tăng trưởng kinh tế thời kì hậu chiến tranh gây ấn tượng hơn Hàn Quốc.

Sự trỗi dậy của Hàn Quốc

Hàn Quốc là một nạn nhân của cả chủ nghĩa đế quốc và cuộc Chiến tranh lạnh. Từ năm 1910 đến năm 1945, Triều Tiên là thuộc địa của Nhật. Mặc dù quá trình thực dân hóa đã mang lại không ít sự phát triển về cơ sở hạ tầng cho công nghiệp và nông nghiệp nhưng nó cũng gây nên sự đàn áp nặng nề về ngôn ngữ bản xứ, tôn giáo, lịch sử và văn hóa. Thất bại trong Chiến tranh thế giới lần thứ hai đã kết thúc sự chiếm đóng của Nhật Bản ở Triều Tiên. Tuy nhiên, bán đảo đã bị phân chia giữa những nhà lãnh đạo ủng hộ chủ nghĩa cộng sản ở phía Bắc và những nhà lãnh đạo được Mỹ ủng hộ ở phía Nam. Cuối cùng, những căng thẳng giữa hai phe đã khơi mào cho một cuộc nội chiến khi 90.000 người thuộc quân đội nhân dân Bắc Triều Tiên, được trang bị hầu hết vũ khí từ Liên Xô, đã tấn công vào phía Nam vào ngày 25/6/1950. Tháng 6/1950, quân đội của Liên Hiệp Quốc dưới sự chỉ huy của đại tướng Douglas MacArthur đã tham gia vào cuộc chiến tranh – ủng hộ Nam Triều Tiên vào tháng 6/1950, và 5 tháng sau đó, Trung Quốc cũng tham chiến bên phía Bắc Triều Tiên. Sau 3 năm, cuộc xung đột đi đến bế tắc, hiệp định đình chiến được kí kết vào ngày 27/7/1953, chính thức hóa sự phân chia giữa Hàn Quốc và CHDCND Triều Tiên. Tuy có nền văn hóa và lịch sử chung nhưng hai bên từ đó đến nay vẫn duy trì hiệp định đình chiến một cách khó khăn.

Hàn Quốc đã không phát triển nhanh ngay trong những năm ngay sau cuộc chiến tranh Triều Tiên. Gần như một thập kỉ đã bị đánh mất dưới sự lãnh đạo của Syngman Rhee – một người hùng trong phong trào độc lập kháng Nhật- người đã duy trì quyền lực thông qua một hệ thống độc tài sống bằng việc thao túng viện trợ của Mĩ. Sự tăng trưởng ấn tượng của nền kinh tế Hàn Quốc hiện đại chỉ xuất hiện sau khi Park Chung Hee lên cầm quyền thông qua một cuộc đảo chính vào năm 1961. Phải đối mặt với sự suy giảm nguồn viện trợ của Mỹ và nhu cầu thiết lập địa vị lãnh đạo hợp pháp trong nước, Park đã tập trung vào phát triển nền kinh tế.

Park đã thực hiện một chính sách kinh tế tập trung cao độ mang dấu ấn cá nhân. Đầu tiên, ông đã kiểm soát quyền tiếp cận tín dụng bằng cách quốc hữu hóa tất cả các ngân hàng. Luôn thận trọng trước những ảnh hưởng của nước ngoài, chính phủ đã luôn dựa vào các khoản vay hơn là mở cửa thu hút các khoản đầu tư trực tiếp nước ngoài. Thứ hai, ông đã tập trung hóa việc lên kế hoạch, ngân sách và giám sát các chính sách kinh tế thông qua một bộ máy quan liêu chịu trách nhiệm báo cáo trực tiếp cho Park. Thứ ba, ông tăng cường sự liên kết giữa giới quân sự và một nhóm nhỏ những doanh nghiệp thành công, dùng đó làm phương tiện để thúc đẩy phát triển kinh tế đồng thời củng cố quyền lực. Park đã sử dụng các tập đoàn gia đình lớn, gọi là các chaebol, làm công cụ chính thúc đẩy tăng trưởng. Chính vì nhà nước kiểm soát tiếp cận đối với tín dụng, các chaebol này nhanh chóng thống trị nền kinh tế. Trong suốt những năm 1970, các chaebol đã mở rộng và xâm nhập vào các ngành công nghiệp quan trọng. Từ năm 1972 đến năm 1979, trung bình số công ty được sở hữu bởi 10 chaebol lớn nhất tăng từ 7,5 lên 25,4. Trong khi đó, trung bình số ngành công nghiệp mà họ tham gia kinh doanh tăng từ 7,7 lên 17,6. Sự mở rộng của các chaebol được cung cấp tài chính thông qua các khoản vay quy mô lớn do nhà nước bảo lãnh. Thật vậy, hầu hết các chaebol đều vay mượn vượt quá giá trị tài sản chủ sở hữu. Mặc dù tỉ lệ nợ so với tài sản ở mức 2:3 không phải hiếm ở các công ty phương Tây thì trong suốt những năm 1970, tỉ lệ lên tới 4:1 cũng rất phổ biến đối với các chaebol.

Park bị ám sát vào năm 1979. Hai tháng sau, Chun Doo Hwan lên cầm quyền trong một cuộc đảo chính quân sự khác. Ban đầu, chính phủ của Chun phải đối mặt với những vấn đề kinh tế hết sức nghiêm trọng. Những khoản nợ từ chương trình công nghiệp nặng hóa của Park vào những năm 1970, sự suy thoái từ sau cuộc khủng hoảng dầu mỏ 1979, và mùa màng thất bát đã khiến kinh tế suy thoái mạnh. Tổng sản phẩm quốc gia (GNP) giảm 5,2% vào năm 1980, nhưng với sự giúp đỡ của một chương trình thắt lưng buộc bụng do IMF bảo trợ, nền kinh tế đã nhanh chóng lấy lại sự ổn định. Để tài trợ cho sự tăng trưởng và điều chỉnh nền kinh tế, Hàn Quốc đã vay mượn rất nhiều từ thị trường vốn quốc tế, trở thành nước mắc nợ nhiều thứ tư trong số các nước đang phát triển. Tuy nhiên, các ngân hàng nước ngoài đã không hề e ngại vì thành tích xuất khẩu của Hàn Quốc liên tục được cải thiện. Sự tăng giá của đồng Yên Nhật theo sau hiệp ước Plaza được kí kết vào năm 1985 đã giúp hạ giá các hàng xuất khẩu của Hàn Quốc so với hàng hóa của Nhật Bản. Điều này đã khởi đầu cho thời kỳ bùng nổ xuất khẩu của các chaebol khi TV và đầu VCR được sản xuất bởi Daewoo và Lucky Goldstar bắt đầu xuất hiện ở các gian hàng của Mỹ, và các loại xe ô tô của Huyndai bắt đầu cạnh tranh với những mẫu xe hạng thấp của Toyota và Nissan. Một thập kỉ trước, các khách hàng Mỹ không biết đến hàng hóa Hàn Quốc, thì nay các thương hiệu của Hàn Quốc đã ngày càng trở nên quen thuộc với người Mỹ. Việc chọn Seoul làm chủ nhà của Olympic mùa hè năm 1988 biểu tượng cho việc thừa nhận sự nổi lên của Hàn Quốc với tư cách là một quốc gia công nghiệp tiên tiến.

Sự phát triển của Hàn Quốc trở thành một quốc gia chế tạo lớn đã làm tăng sức ép từ nước ngoài lẫn trong nước đối với việc mở rộng tự do kinh tế. Đối mặt với khối lượng xuất khẩu ngày càng tăng của Hàn Quốc, các nước phương Tây, đặc biệt là Mỹ, đã ép Hàn Quốc tăng cường nhập khẩu và mở cửa cho đầu tư nước ngoài. Trong một nỗ lực nhằm nắm quyền kiểm soát các chaebol, chính quyền Chun đã tư hữu hóa hệ thống ngân hàng, giảm việc “cho vay theo chính sách” đối với các khu vực chiến lược, buộc các chaebol phải tái cơ cấu, tập trung vào các lĩnh vực kinh doanh chủ chốt. Tuy nhiên, việc tự do nền kinh tế tiến triển chậm chạp, một phần vì quá nhiều thời gian và sức lực được dành cho việc tự do hóa chính trị.

Sau khi chính quyền Chun bước khỏi vũ đài chính trị vào năm 1988, các chính quyền dân sự của Roh Tae Woo (1988 – 93) và Kim Young Sam (1993 – 98) đã theo dõi từng bước sự mở cửa hệ thống chính trị với kết quả cuối cùng là việc bầu nhà hoạt động dân chủ lâu năm Kim Dae Jung làm tổng thống vào tháng 12/1997. Thập kỷ này được ghi dấu bởi những nỗ lực khó khăn trong việc chấp nhận những sự vi phạm nhân quyền của các chế độ Park và Chun, cũng như những nỗ lực không thành nhằm tước bỏ các chaebol và các nghiệp đoàn những đặc quyền từ thời kỳ công nghiệp hóa của Park. Các chaebol chủ chốt đã trở nên quá lớn đến mức các ngân hàng ít khi dám từ chối tín dụng cho các chaebol này. Đối với các chaebol, càng nhiều tài sản đồng nghĩa với càng nhiều tài sản bảo đảm cho các khoản vay ngân hàng vốn được sử dụng để mua thêm thậm chí nhiều tài sản hơn nữa. Một vài chaebol quá lớn và tuyển dụng quá nhiều người khiến chính quyền dường như không dám để chúng sụp đổ. Chính môi trường mở rộng không được kiểm soát này có lợi cho các công nhân, những người trở nên quen thuộc với những bảo đảm có việc làm suốt đời.

2. Từ điều thần kỳ đến khủng khoảng

Nền kinh tế Hàn Quốc vào giữa thập niên 1990

Thậm chí trước khi nỗi hoang mang bắt đầu quét qua Châu Á vào tháng 7/1997, nền kinh tế Hàn Quốc đã bắt đầu gặp phải một số vấn đề. Đầu tiên là sự phá sản vào tháng 1/1997 của tập đoàn Hanbo, chaebol lớn thứ mười bốn của Hàn Quốc. Tại thời điểm giá thép giảm và sản xuất dư thừa tại Hàn Quốc, số nợ của công ty sản xuất thép của Hanbo đã lên đến 4,39 tỉ đô la Mỹ – gấp 22 lần giá trị tài sản của công ty này – khoản tiền vốn được vay để xây dựng một nhà máy thép mới. Việc phá sản của công ty thép Hanbo đã dẫn tới sự sụp đổ của bốn nhóm công ty khác và có nguy cơ khiến Korea First, một trong những ngân hàng lớn nhất của quốc gia, sụp đổ. Các công tố viên đã truy tố hơn mười người, bao gồm bốn thành viên quốc hội và các lãnh đạo của tập đoàn Hanbo và Korea First, về tội tham nhũng và các cáo buộc khác liên quan đến sự sụp đổ của các chaebol. Trước sự tức giận của giới truyền thông cùng sự giám sát gắt gao của chính phủ, thêm tám trong số ba mươi chaebol dẫn đầu của Hàn Quốc đã phá sản, bao gồm cả Kia Motors.

Sự sụp đổ của nhiều chaebol trong một khoảng thời gian ngắn như vậy cho thấy một vấn đề thứ hai sâu sắc hơn trong hệ thống tài chính của Hàn Quốc. Từ kỷ nguyên của Park với việc cho vay theo chính sách bởi các ngân hàng quốc doanh, khu vực tài chính đã hoạt động dựa trên cơ sở một hệ thống thân quen gọi là “cho vay kết nối” chứ không dựa vào các phán xét độc lập về rủi ro tín dụng và dòng tiền dự kiến của người vay. Trong nhiều thập kỷ, các tổ chức tài chính phương Tây đã mong muốn kiếm được lợi nhuận nhất định bằng cách cho các ngân hàng Hàn Quốc vay để giúp đỡ cho sự bùng nổ kinh tế ở đất nước này. Đến lượt mình, các ngân hàng Hàn Quốc hăm hở cho các chaebol đói vốn vay để tập trung vào việc mở rộng các ngành kinh doanh mới. Việc các ngân hàng chấp nhận cho các chaebol duy trì một tỉ lệ nợ so với tài sản cao như vậy dẫn đến sự tích tụ các khoản nợ nước ngoài đáng kể ở Hàn Quốc. Đến cuối năm 1996, tổng nợ nước ngoài của Hàn Quốc xấp xỉ 180 tỉ USD, trong đó 130 tỉ USD đến hạn phải trả trong vòng một năm. Mặc dù đáng kể, số tiền này không quá lớn theo tiêu chuẩn toàn cầu để khiến thị trường tài chính quốc tế phải lo lắng. Tuy nhiên, hàng loạt các chaebol phá sản trong năm 1997 đồng nghĩa với việc một tỉ lệ gia tăng trong số nợ đó sẽ trở thành những khoản nợ xấu, khó có khả năng được hoàn trả.

Diễn biến thứ ba báo hiệu những vấn đề tương lai là thâm thụt tài khoản vãng lai của Hàn Quốc gia tăng. Tài khoản vãng lai dùng để đánh giá tác động của cách các giao dịch quốc tế đến thu nhập hiện tại, có thể được xem như tài khoản thanh toán của một quốc gia. Nó gồm 4 phần chính: (1) xuất nhập khẩu hàng hóa, (2) xuất nhập khẩu dịch vụ, (3) đầu tư và các khoản thanh toán thu nhập, và (4) xuất nhập khẩu của chính phủ và viện trợ nước ngoài. Nguyên nhân sâu xa của sự tăng thâm hụt cán cân vãng lai ở Hàn Quốc là do xuất khẩu tăng chậm lại. Năm 1995, xuất khẩu Hàn Quốc tăng 30%, trong khi vào năm 1996 chỉ tăng 4%. Sự giảm sút này bắt nguồn từ một số yếu tố bên ngoài bao gồm việc giảm giá đồng Yên, một chu kỳ dư thừa trong nền công nghiệp điện tử toàn cầu, và sự cạnh tranh gia tăng của hàng xuất khẩu đến từ Trung Quốc vốn có chi phí nhân công thấp hơn.

Nói tóm lại, sự sụp đổ của tập đoàn Hanbo đã làm tăng sự lo lắng về tình hình của một vài chaebol và sự phụ thuộc vào các “khoản vay kết nối” trong hệ thống tài chính Hàn Quốc. Thêm vào những sức ép này là sự suy thoái của khu vực xuất khẩu. Tuy nhiên, dường như chính phủ Hàn Quốc lẫn các nhà đầu tư quốc tế đều không hề nghi ngờ về các yếu tố cơ bản của mô hình kinh tế Hàn Quốc. Đến tháng 6/1997, thị trường chứng khoán Hàn Quốc đang trên đà ổn định, tỷ giá hối đoái Won – Đô la tương đối bình ổn, và vốn quốc tế tiếp tục chảy vào Hàn Quốc. Tuy nhiên, tình trạng này thay đổi đáng kể trong vài tháng tiếp theo khi một cuộc khủng hoảng tài chính bắt đầu từ Thái Lan lan rộng ra khắp Châu Á.

Căn bệnh truyền nhiễm Châu Á

Cuộc khủng hoảng tài chính Châu Á bắt đầu từ Thái Lan vào mùa hè năm 1997. Xét trên nhiều tiêu chí, tình hình Thái Lan tương đối tốt. Kinh tế tăng trưởng gần 10% mỗi năm trong một thập kỷ, lạm phát thấp và ngân sách thặng dư. Tuy nhiên, mức tăng trưởng ấn tượng cùng với những quy định kế toán lỏng lẻo đã ngụy trang cho những món nợ nước ngoài ngày càng phình to. Mong muốn tận dụng các cơ hội tăng trưởng ở Thái Lan, các nhà đầu tư nước ngoài thi nhau bơm tiền vào nước này. Tuy nhiên, theo thời gian, các quỹ này ngày càng dồn vào các khoản đầu tư mang tính đầu cơ trong những lĩnh vực như bất động sản. Tới năm 1997, các ngân hàng Thái Lan đã nắm giữ 15 tỉ đô la những khoản nợ xấu của các nhà đầu tư bất động sản. Việc giảm tốc độ xuất khẩu suốt năm 1997 đã làm suy yếu khả năng của các doanh nghiệp Thái Lan trong việc trả nợ. Sự lo ngại ngày càng tăng về khả năng những doanh nghiệp này tuyên bố vỡ nợ làm tăng nguy cơ đồng Baht bị mất giá. Nhưng chính quyền Thái Lan lo sợ rằng việc đồng Baht mất giá nhiều hơn sẽ làm tăng chi phí vay nước ngoài và làm gia tăng gánh nặng nợ nần của những công ty đã vay bằng ngoại tệ. Trong một nỗ lực tuyệt vọng nhằm nâng giá đồng nội tệ, chính phủ Thái Lan đã rút hết những khoản dự trữ ngoại tệ của mình để mua vào đồng Baht trên thị trường tiền tệ quốc tế. Khi việc này thất bại, Ngân hàng trung ương Thái Lan không còn lựa chọn nào nữa và đồng Baht mất giá thê thảm hơn 40% trong vòng một tháng.

Trong vài ngày, đồng ringgit của Malaysia cũng phải chịu sức ép. Cũng như Thái Lan, Malaysia đã chứng kiến sự bùng nổ đầu cơ đi kèm với những món nợ lớn. Tuy nhiên hệ thống ngân hàng của nước này được quản lý tốt hơn và Malaysia dựa vào vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài nhiều hơn so với các khoản vay, giúp cho nền kinh tế ít bị tổn thương hơn trước các đợt rút vốn ồ ạt. Đổ lỗi cuộc khủng hoảng là do “các nhà đầu cơ bất hảo” và “những nhà tài phiệt Do Thái”, chính phủ có tư tưởng chủ nghĩa dân tộc cao độ của thủ tướng Mahathir Mohammed đã từ chối tìm kiếm sự giúp đỡ từ IMF. Khi Malaysia nỗ lực hết sức để bảo vệ đồng ringgit, đồng rupiah của Indonesia cũng bị tấn công mạnh mẽ. Sau một cố gắng tuyệt vọng để nâng giá đồng rupiah, Ngân hàng Indonesia cuối cùng đã phải thả nổi đồng nội tệ vào giữa tháng Tám. Trong vòng hai tháng tiếp theo, giá trị của đồng rupiah giảm hơn 30%, buộc Indonesia phải tìm đến IMF để được giúp đỡ vào tháng 10. Ba quốc gia Đông Nam Á đã sụp đổ như những con cờ domino chỉ trong vòng 3 tháng.

Cơn bão khủng hoảng Châu Á di chuyển lên phía Bắc khi thị trường tài chính bắt đầu theo dõi Hồng Kông một cách chặt chẽ hơn. Trên nhiều phương diện, nền kinh tế Hồng Kông đang trong tình trạng tốt hơn các quốc gia Đông Nam Á. Nhưng khi Hồng Kông tăng lãi suất để bảo vệ đồng tiền của mình trước nguy cơ tấn công tiền tệ, các nhà đầu tư lại lo sợ về khả năng phá giá đồng tiền, và thị trường chứng khoáng đã sụp đổ. Sự lao dốc ngày 23/10 của thị trường chứng khoáng Hồng Kông đã xóa sạch 29,3 tỉ đô la khỏi giá trị các cổ phiếu, gây nên những cú sốc trên thị trường quốc tế. Bốn ngày sau đó, chỉ số Dow Jones Industrial Average giảm 554 điểm, và tại thời điểm đó, đây là số điểm bị mất lớn nhất chỉ trong một ngày.

Bên cạnh tác động trực tiếp lên thị trường chứng khoán trên toàn thế giới, cuộc khủng hoảng tiền tệ Châu Á còn làm nổi lên một số mối quan ngại về an ninh và kinh tế rộng lớn hơn. Trước tiên, các ngân hàng Mỹ, Châu Âu, và Nhật Bản phải đối mặt với viễn cảnh các khoản nợ xấu trị giá hàng chục tỷ đô la của các chaebol Hàn Quốc. Nguy cơ vỡ nợ gây lo ngại nhiều nhất cho các ngân hàng Nhật Bản, vốn là chủ nợ lớn của khu vực. Nhật Bản vẫn đang phải cố gắng đối phó với cuộc khủng hoảng trong hệ thống ngân hàng yếu ớt của mình xảy ra sau sự sụp đổ của nền kinh tế bong bóng vào năm 1989. Thứ hai, cuộc khủng hoảng châu Á còn tác động tới hệ thống thương mại; các thị trường xuất khẩu của các công ty Mỹ và Châu Âu ở Đông Á có thể thu hẹp trong khi việc đồng won bị phá giá và những nỗ lực tuyệt vọng của các chaebol nhằm tăng doanh số bán hàng có thể dẫn đến việc giá xuất khẩu các mặt hàng của Hàn Quốc giảm mạnh. Cuối cùng, xuất hiện những mối lo ngại cho rằng cuộc khủng hoảng tiền tệ có thể làm suy yếu nền dân chủ non trẻ của Hàn Quốc và Đài Loan, làm phức tạp thêm sự chuyển tiếp quyền lãnh đạo ở Indonesia, và dẫn đến những căng thẳng trên bán đảo Triều Tiên vốn có thể gây bất ổn cho toàn khu vực.

Khủng hoảng đổ bộ vào Hàn Quốc

Khi cuộc khủng hoảng Châu Á lan rộng lên phía Bắc, các nhà đầu tư lo sợ bắt đầu theo dõi Hàn Quốc một cách sát sao. Hệ thống tài chính yếu kém của Hàn Quốc, các khoản nợ khổng lồ của các ngân hàng Hàn Quốc và các chaebol, và thâm hụt tài khoản vãng lai ngày càng xấu đi của Hàn Quốc bây giờ được coi là tồi tệ hơn nhiều so với một vài ngày ngắn ngủi trước đó. Các nhà đầu tư nước ngoài bắt đầu rút khỏi thị trường chứng khoán Hàn Quốc càng nhanh càng tốt. Sự tháo chạy ồ ạt của các nguồn vốn đã đẩy đồng won Hàn Quốc xuống thấp kỷ lục mỗi ngày; tình trạng rơi tự do của đồng won chỉ được kìm hãm nhờ sự hạn chế lưu chuyển đồng tiền hàng ngày. Ngân hàng trung ương Hàn Quốc đã can thiệp sâu vào thị trường tiền tệ bằng cách mua đồng won để nâng giá trị của đồng tiền. Nhưng nỗ lực này chỉ mang lại kết quả rất khiêm tốn và làm cạn kiệt nguồn dự trữ ngoại tệ của nhà nước. Khi đồng won tiếp tục xuống dốc, Hàn Quốc nhận thấy rằng họ cần có sự giúp đỡ về mặt tài chính. Đầu tiên, họ tìm đến các nguồn vốn của Nhật Bản và Mỹ. Tuy nhiên, cả hai nước này đều không sẵn lòng giúp đỡ nếu Hàn Quốc không nhờ đến IMF trước tiên.

Hàn Quốc muốn tránh IMF vì hai bên nhận thức khác nhau về nguồn gốc của cuộc khủng hoảng. Hàn Quốc chỉ đơn giản cho rằng họ là nạn nhân của cuộc khủng hoảng châu Á. Các nhà đầu tư bắt đầu lo sợ về Hàn Quốc bởi các nền kinh tế khác trong khu vực đang lâm vào khó khăn. Khi các nhà đầu tư bắt đầu rút khỏi Hàn Quốc, đồng won cũng bắt đầu mất giá. Vì biết rằng họ sẽ chịu nhiều thiệt hại nếu tiếp tục ở lại nên nhiều nhà đầu tư đã rút khỏi thị trường Hàn Quốc. Vì vậy, khủng hoảng đến từ nhận thức của nhà đầu tư hơn là từ bất cứ điều gì khác. Theo nhận định của IMF, cuộc khủng hoảng Châu Á có nguyên nhân kết hợp từ sự mất cân bằng trong nền kinh tế vĩ mô và những vấn đề cấu trúc nền tảng, trong đó có sự yếu kém bám rễ sâu trong các thể chế tài chính và việc thiếu giám sát hệ thống ngân hàng. Seoul cũng biết rằng sự giúp đỡ của IMF sẽ kèm những điều kiện về việc tái cơ cấu ngành ngân hàng và các công ty. Điều đó sẽ phá hủy mô hình phát triển của Hàn Quốc.

Vào giữa tháng 11/1997, Giám đốc Điều hành của IMF, Michel Camdessus và nhà đàm phán phụ trách Châu Á, Hubert Neiss, đã đến Hàn Quốc và bắt đầu những cuộc thương luợng bí mật với chính phủ Hàn Quốc. Sợ rằng tin tức về các cuộc thương lượng có thể bị tiết lộ và kích động sự lo lắng trên thị trường tài chính thế giới, họ đã nhận phòng bằng hai cái tên Hàn Quốc trong một khách sạn ở ngoại ô thành phố Seoul và dùng bữa ngay trong phòng. Vào ngày 21/11, Hàn Quốc đã đề nghị IMF giúp đỡ 20 tỷ USD. Trong vòng một tuần, Seoul đã tăng đề nghị của họ lên trên 50 tỷ USD. Nhưng đất nước này vẫn miễn cưỡng trong việc chấp nhận các điều kiện mà IMF đề ra. Khi Camdessus quay trở lại Hàn Quốc vào đầu tháng 12, Thứ trưởng Bộ Tài chính đã ra đón ở sân bay và trao cho ông lịch làm việc trong ngày. Chương trình làm việc gồm có 45 phút đàm phán, một cuộc gặp ngắn với Tổng thống và sau đó là lễ ký kết. Để chống lại những nổ lực của Hàn Quốc trong việc lên chương trình làm việc, Camdessus đã nhanh chóng yêu cầu đàm phán thêm. Tin tức về sự thất bại của những cuộc thương lượng đã đẩy thị trường xuống thấp hơn nữa. Bị dồn vào chân tường, chính phủ Hàn Quốc đã không còn lựa chọn nào khác ngoài việc chấp nhận những điều kiện của IMF.

3. Xử lý cuộc khủng hoảng

Gói cứu trợ của IMF

Chi tiết về khoản cho vay lên tới 57 tỷ USD của IMF đã được công bố vào ngày 3/12/1997. Các bên cam kết đóng góp số tiền như sau: IMF (21 tỷ USD), Ngân hàng Thế giới (10 tỷ USD), Ngân hàng Phát triển Châu Á (4 tỷ USD), Nhật Bản (10 tỷ USD), Mỹ (5 tỷ USD), Anh, Pháp, Đức và Italy (mỗi nước 1,25 tỷ USD). IMF sẽ cung cấp khoản giải ngân ban đầu của gói cứu trợ, trong khi các cam kết của Mỹ và các nước khác sẽ là phụ trợ và được giải ngân khi cần thiết. Gói cứu trợ này không phải nhằm thanh toán các khoản nợ ngắn hạn của Hàn Quốc. Mục đích của nó là để khôi phục lại nguồn dự trữ ngoại tệ của Hàn Quốc nhằm củng cố lòng tin của các chủ nợ, như các ngân hàng của Nhật Bản và các công ty quỹ của Mỹ. Từ đó, họ sẽ giãn nợ đối với các khoản vay ngắn hạn của Hàn Quốc.

Khoản giải ngân ban đầu từ gói cứu trợ đi kèm điều kiện là Hàn Quốc phải thực hiện chính sách kinh tế vĩ mô thắt chặt như tăng thuế, tăng lãi suất và giảm chi tiêu của chính phủ. Sự kết hợp giữa thuế cao và giảm chi tiêu là nhằm giảm thâm hụt tài khoản vãng lai và để dành tiền phục vụ việc tái cơ cấu nền kinh tế. Tỷ lệ lãi suất cao là nhằm khôi phục lòng tin vào đồng won Hàn Quốc bằng cách làm cho nó hấp dẫn hơn đối với các nhà đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, tỷ lệ lãi suất cao lại có nhược điểm là làm cho tình trạng yếu kém của các chaebol và các ngân hàng thêm tồi tệ bởi vì nó làm tăng chi phí của các khoản vay. IMF cũng yêu cầu cải cách cơ cấu, bao gồm yêu cầu Hàn Quốc phải: (1) cho phép các nhà đầu tư nước ngoài tự do hơn trong việc mua cổ phần và nắm tỉ lệ chi phối trong các công ty Hàn Quốc; (2) mở cửa hơn nữa thị trường tài chính nội địa cho các ngân hàng và các công ty bảo hiểm nước ngoài; (3) yêu cầu các ngân hàng cho vay phải áp dụng các tiêu chuẩn định giá tín dụng của phương Tây, không được theo mệnh lệnh của chính phủ; (4) đóng cửa các ngân hàng vỡ nợ; (5) cải cách bộ luật lao động nhằm làm cho việc sa thải công nhân dễ dàng hơn và làm cho thị trường lao động thông thoáng hơn; và (6) mở cửa thị trường nội địa cho hàng nhập khẩu bằng cách phá bỏ các rào cản và giảm thuế.

Các cuộc cải tổ này đã dẫn đến một sự biến đổi căn bản trong mô hình nền kinh tế Hàn Quốc. Mặc dù, IMF không đề cập đến tương lai của các chaebol, nhưng các cuộc cải tổ được đưa ra nhằm chấm dứt hệ thống cho vay quá mức theo mệnh lệnh của chính phủ của các ngân hàng và vị trí độc tôn của chaebol trong nền kinh tế. Bằng cách yêu cầu các ngân hàng áp dụng các tiêu chuẩn định giá tín dụng của phương Tây, các cuộc cải tổ còn hạn chế các khoản vay cho việc mở rộng của các chaebol. Chúng cũng chấm dứt thông lệ là các công ty mạnh trong một chaebol vay dùm cho các thành viên yếu hơn trong cùng chaebol. Trong khi việc mở cửa lĩnh vực tài chính cho các ngân hàng và các công ty bảo hiểm nước ngoài là để đẩy nhanh việc áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế vào hệ thống tài chính thì việc phá bỏ các rào cản nhập khẩu và cắt giảm hàng rào thuế quan là nhằm mục đích chấm dứt tình trạng độc quyền của các chaebol trong nền kinh tế nội địa. Các lĩnh vực khác như ngành công nghiệp ô tô đã từng đóng cửa đối với hàng nhập khẩu thì nay sẽ được trải nghiệm sự khắc nghiệt của môi trường cạnh tranh quốc tế.

Những thay đổi như vậy nhiều khả năng sẽ mang lại hiệu quả cao hơn và nhiều lựa chọn hơn cho người tiêu dùng, nhưng cũng có thể phá vỡ cơ cấu xã hội của quốc gia với sự sụp đổ của thêm nhiều chaebol và các nhà thầu phụ của họ, đồng thời chấm dứt đảm bảo có việc làm suốt đời mà hàng triệu công nhân Hàn Quốc đã được hưởng. Cốt lõi vấn đề không chỉ đơn giản là việc xóa bỏ một vài nhà tư bản lũng đoạn mà còn là cuộc sống thường nhật của công nhân và người tiêu dùng.

Thật không dễ dàng để các nhà lãnh đạo Hàn Quốc có thể từ bỏ những yếu tố cơ bản của một mô hình đã hoạt động rất thành công trong một thời gian dài. Trong nhiều tuần tiếp sau đó, Hàn Quốc dường như đã đi từ sự phản kháng đến lưỡng lự và cuối cùng là cắn răng chấp nhận. Tuy nhiên, các quan chức Hàn Quốc nhận thấy rằng quyền ép buộc cải cách của IMF sẽ không tồn tại nữa một khi IMF hoàn thành việc giải ngân các khoản vay quan trọng trong năm đầu tiên. Theo một quan chức của Bộ Tài chính, “tất cả ảnh hưởng của IMF sẽ không còn trong năm tới nếu nói về các khoản tiền. Sau đó, IMF sẽ cho vay 250 triệu USD mỗi quý. Không đáng kể!” Nói cách khác, Hàn Quốc có thể gạt IMF ra trong tương lai và tiến hành các cuộc cải cách theo ý mình.

Kết quả tức thì của gói cứu trợ của IMF không khả quan. Đồng won vẫn tiếp tục đi xuống khi các chaebol vốn đã vay bằng ngoại tệ nay cần phải bán đồng won mua ngoại tệ để trả nợ. Điều này càng kéo giá trị đồng won đi xuống và làm niềm tin vào nền kinh tế Hàn Quốc bị xói mòn hơn nữa. Tuần ngay sau khi gói cứu trợ của IMF được công bố trở thành tuần tồi tệ nhất trong lịch sử thị trường tài chính Hàn Quốc khi đồng won sụt giá thêm 27% so với đồng USD. Sự rối loạn về mặt tài chính đã làm tê liệt hàng loạt các ngân hàng và các doanh nghiệp, đẩy người tiêu dùng vào một tình trạng hoang mang. Sự thiếu hụt nghiêm trọng đồng USD đã làm cho các ngân hàng không có khả năng thanh toán các thư tín dụng – tức cam kết thanh toán cho người bán sau khi hàng được giao. Các thư tín dụng rất thiết yếu, giúp các hoạt động thương mại quốc tế được trôi chảy; không có các giao dịch tài chính này, Hàn Quốc không có khả năng thu được lợi nhuận cần thiết từ xuất khẩu để khôi phục lại nguồn cung đồng USD của họ. Việc thiếu hụt nguồn vốn trong thị trường tiền tệ Hàn Quốc đã đẩy tỷ lệ lãi suất lên tới 25%; đồng thời, chi phí vay tăng cao đã gây áp lực cho ngay cả những công ty lớn. Người tiêu dùng lo sợ và bắt đầu dự trữ những hàng hóa nhập khẩu như đường và bột mì. Những mặt hàng này đã tăng giá gấp đôi từ tháng 11. Khăn giấy và giấy vệ sinh cũng không còn xuất hiện trên các kệ hàng khi người tiêu dùng lo sợ về sự thiếu hụt bột giấy nhập khẩu.

Tình trạng bất ổn trong dân chúng đã làm tăng áp lực lên hệ thống chính trị Hàn Quốc khi đất nước này đang chuẩn bị tiến hành bầu cử tổng thống vào ngày 18/12. Trước khi Hàn Quốc đề nghị sự giúp đỡ tài chính từ IMF vào tháng 11, thực trạng nền kinh tế không phải là một vấn đề quan trọng trong các cuộc vận động bầu cử. Tuy nhiên, trong tuần trước cuộc bầu cử, không một ứng cử viên nào có thể bỏ qua vấn đề khủng hoảng vốn đang trở thành vấn đề quan trọng nhất trong cuộc bầu cử. Cuộc khủng hoảng đã đặt các ứng cử viên vào một tình thế đặc biệt khó khăn; họ không thể phớt lờ các cử tri, những người có thể phải chịu thiệt hại nếu có một chương trình cải cách cơ cấu. Và họ cũng không thể phớt lờ IMF khi mà sự giúp đỡ tài chính của tổ chức này rất cần thiết. Mặc dù, cả ba ứng cử viên hàng đầu cho chức tổng thống đều chỉ trích chương trình của IMF ở một mức độ nhất định, nhưng họ đều buộc phải chấp nhận các điều khoản cơ bản của IMF như một điều kiện để nhận được sự chấp thuận cuối cùng đối với khoản vay ngày 3/12. Cuộc khủng hoảng cũng đặt IMF vào một tình thế khó xử. IMF tin là cần thiết phải cải cách cơ cấu nền kinh tế nhưng chính tổ chức này cũng nhận thấy rằng gây sức ép quá mạnh có nguy cơ mang đến những phản ứng cực đoan cho nền chính trị Hàn Quốc. Nó có thể làm mất ổn định hệ thống chính trị và gây nguy hiểm cho sự khôi phục nền kinh tế. Làm theo một đường lối đúng đắn là một nhiệm vụ phức tạp và là những thách thức khác nhau ở mỗi đất nước đang bị khủng hoảng.

Cuối tháng 12, tổng thống mới được bầu Kim Dae Jung phải đương đầu với một tình trạng vô cùng khó khăn. Dự trữ ngoại hối của Hàn Quốc gần như bằng không và các ngân hàng của Hàn Quốc phải gánh một khoản nợ xấu lên tới 12% GNP. Thị trường chứng khoán xuống thấp đến mức mà số cổ phiếu chi phối của hãng Hàng không Hàn Quốc chỉ trị giá 165 triệu USD – bằng giá của một chiếc Boeing 747. Hệ quả là các nhà đầu tư nước ngoài mất niềm tin vào Hàn Quốc và miễn cưỡng gia hạn các khoản vay khi chúng đến hạn. IMF đã sẵn sàng thanh toán 9,1 tỷ USD trong số 21 tỷ USD đã cam kết. Nhưng như vậy vẫn chưa đủ. Sau khi làm việc xuyên suốt cả kỳ nghỉ Giáng Sinh, các quan chức IMF đã đồng ý phân bổ thêm 10 tỷ USD trong nguồn vốn đã cam kết như là một khoản vay khẩn cấp để ngăn chặn tình trạng vỡ nợ. Quan trọng hơn, Cục dự trữ Liên bang Mỹ, Ngân hàng Nhật Bản và các ngân hàng trung ương khác đã gây áp lực lên các ngân hàng thương mại hàng đầu của họ để các ngân hàng đó đồng ý gia hạn các khoản nợ ngắn hạn, nếu không sẽ phải chịu trách nhiệm cho một thảm họa toàn cầu.

4. Thử thách của IMF: Các quan điểm về cuộc khủng hoảng ở Hàn Quốc và phản ứng của IMF

Những chỉ trích chính sách của IMF

IMF biện hộ cho chính sách của mình

5. Con đường đi đến phục hồi

Câu hỏi

Xem phần còn lại của bài viết tại đây: Xu ly cuoc khung hoang Chau A

Can Tho
Global Moderator

Miền T?y, Hậu Giang

Posts: 4,762

nghiên cứu kinh tế,chính trị,ngày nay Dec 9, 2015 12:25:16 GMT 9

Quote

Post by Can Tho on Dec 9, 2015 12:25:16 GMT 9

Buông đao thành Phật
HỒNG THỦY
(GDVN) - Lịch sử sẽ rất công bằng khi phán xét, bởi quá khứ đã qua không thể thay đổi, nhưng thay đổi tương lai là điều nằm trong tầm tay, miễn là các nhà lãnh đạo ...
Người dân Myanmar lại mới nhận thêm một tin mừng khi Thống tướng Than Shwe, chính trị gia quân sự được cho là có ảnh hưởng lớn nhất trên bầu trời chính trị quốc gia Đông Nam Á này dù đã về hưu từ năm 2010, tuyên bố xem bà Aung San Suu Kyi là một "nhà lãnh đạo tương lai" của đất nước.

Thống tướng Than Shwe, ảnh: BBC/Getty.
Từ kẻ thù thành đối tác

Chỉ mới 5 năm trước, tướng Than Shwe đã từng ra lệnh quản thúc tại gia 21 năm đối với bà Aung San Suu Kyi, lãnh tụ đảng Liên đoàn Quốc gia vì dân chủ Myanmar (NLD), chủ nhân của giải Nobel hòa bình năm 1991.

Trong cuộc bầu cử năm 1990, NLD đã giành thắng lợi áp đảo, nhưng chính quyền quân sự dưới thời tướng Than Shwe đã bỏ qua kết quả này.

Tướng Than Shwe năm nay 82 tuổi, từng cai trị Myanmar trong khoảng thời gian từ năm 1992 đến 2011, trước khi chuyển giao quyền lực cho một chính phủ bán quân sự do quân đội hậu thuẫn và trung thành với mình do tướng Thein Sein đứng đầu.

Tờ Myanmar Times ngày 7/12 có bài điểm lại cuộc đời và sự nghiệp của chính trị gia quyền lực bậc nhất sau màn trướng này với tít bài: "Than Shwe: Từ nhân viên bưu điện đến nhà độc tài quân sự".

Myanmar Times bình luận, dù không xuất hiện nơi công cộng trong suốt 4 năm qua, nhưng tướng Than Shwe vẫn còn ảnh hưởng rất mạnh đằng sau hậu trường.

Bà Aung San Suu Kyi đã bị chính quyền quân sự dưới thời Thống tướng Than Shwe quản thúc tại gia trong 15 năm. Cuộc gặp giữa hai chính khách cựu thù hôm 4/12 và kết quả tốt đẹp của nó được Myanmar Times xem như bước ngoặt lịch sử.

Động thái này đã xác nhận vai trò mới của tướng Than Shwe như một kiến trúc sư của quá trình chuyển đổi chính quyền quân sự sang dân sự.

Cuộc gặp lịch sử

Cuối ngày 5/12 cháu nội của Thống tướng Than Shwe, Nay Shwe Thway Aung đã viết trên Facebook của mình rằng, bà Aung San Suu Kyi và tướng Than Shwe đã có cuộc gặp kéo dài 2 tiếng hôm Thứ Sáu 4/12 tại nhà riêng của ông.

Cháu nội Than Shwe dẫn lời ông mình cho biết: "Mọi người phải chấp nhận sự thật rằng, Daw Aung San Suu Kyi sẽ là nhà lãnh đạo tương lai của Myanmar sau thắng lợi trong cuộc bầu cử." Trong tiếng Myanmar, Daw là một tiền tố/kính ngữ thể hiện sự tôn trọng khi gọi tên người khác.

"Tôi thực lòng ủng hộ bà ấy hết khả năng có thể nếu bà muốn phát triển đất nước", Thống tướng Than Shwe nói. Theo The Straits Times, người phát ngôn của NLD Win Myint xác nhận cuộc gặp diễn ra tối Thứ Sáu.

Vợ chồng Thống tướng Than Shwe cầu nguyện cho tướng Aung San, cha đẻ bà Aung San Suu Kyi tại một ngôi chùa. Ảnh: The Irrawaddy.
Win Htein, một nghị sĩ của đảng NLD nói rằng, bà Aung San Suu Kyi gặp tướng Than Shwe vì bà tin vào ảnh hưởng của ông đối với chính phủ và quân đội Myanmar.

Cuộc gặp lịch sử xảy ra bất ngờ sau khi bà Aung San Suu Kyi đã có các cuộc tiếp xúc và làm việc với Tổng thống Thein Sein, Chủ tịch Quốc hội Shwe Man, Tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang Min Aung Hlaing bàn về hòa giải dân tộc, thúc đẩy chuyển giao quyền lực.

Xóa bỏ hận thù

15 năm năm bị quản thúc tại gia mà không có bất kỳ bản án nào, người ta không nhận thấy bất kỳ sự thù hận nào từ người phụ nữ này đối với những người đã giam cầm bà. Ngược lại, bà Aung San Suu Kyi đã tìm cách đối thoại và nuôi dưỡng một quan hệ tốt đẹp với các "cựu thù" và nỗ lực thúc đẩy một chính phủ dân sự chia sẻ quyền lực với quân đội.

Nehginpao Kipgen, một nhà bình luận chính trị Myanmar nói với Myanmar Times, bà Aung San Suu Kyi sẽ đảm bảo an toàn, an ninh cho các cựu lãnh đạo cũng như các tướng lĩnh quân đội khi bà lên nắm quyền điều hành đất nước sau bầu cử.

Trên trang Facebook của mình, cháu nội tướng Than Shwe cho rằng, tinh thần hòa giải dân tộc của bà Aung San Suu Kyi có thể bao gồm một sự đảm bảo như vậy. Bởi bà Aung San Suu Kyi từng nói:

"Tôi không có khái niệm trả thù bởi nó chỉ gây hại cho đất nước. Để xây dựng tương lai cho đất nước thành công, NLD cần hợp tác với tất cả các đảng phái, bao gồm cả các tướng lĩnh. Tôi muốn gặp Thống tướng Than Shwe".

Ko Nay Shwe Thway Aung cũng đăng tải một thông điệp với sự đồng ý của cả NLD và ông nội mình, giải thích rằng lý do quân đội từ chối chuyển giao quyền lực cho NLD một cách hòa bình sau cuộc bầu cử năm 1990 là vì "thiếu vắng sự tin cậy đối với NLD":

"Kết quả là có một sự hiểu lầm của công chúng về các tướng lĩnh quân đội và các thành viên của đảng thắng cử (NLD năm 1990) đã bị bắt giữ, đất nước thì bị áp đặt lệnh trừng phạt quốc tế, đau khổ kéo dài hơn 25 năm qua".

Cơ hội làm Tổng thống

Mặc dù chưa có thông báo chính thức nào về nội dung cuộc họp giữa bà Aung San Suu Kyi với các tướng lĩnh quân đội đương nhiệm lẫn nghỉ hưu có ảnh hưởng đến nền chính trị đất nước được công bố, nhưng những hoạt động của bà và hưởng ứng từ lãnh đạo quân sự đã làm lóe lên tia hy vọng bà có thể sớm trở thành Tổng thống Myanmar.

Dưới thời Thống tướng Than Shwe, phe quân sự đã mất 18 năm xây dựng hiến pháp với các điều khoản bảo vệ lợi ích của mình. Năm 2008, các nhà lãnh đạo quân sự Myanmar sửa hiến pháp với quy định cấm các ứng cử viên có vợ/chồng hoặc con cái mang quốc tịch nước ngoài được đảm nhiệm cương vị Tổng thống, một quy định nhằm chặn đường bà Aung San Suu Kyi ngồi vào cương vị này.

Bà Aung San Suu Kyi, ảnh: EPA.
U Aye Thu San, biên tập viên Myanmar Times ngày 7/12 nhận định rằng, có hy vọng bà Aung San Suu Kyi có thể trở thành Tổng thống kế nhiệm tướng Thein Sein, mặc dù thay đổi hiến pháp đòi hỏi phải có sự đồng ý của quân đội vốn có quyền phủ quyết thông qua 25% số ghế mặc nhiên trong quốc hội.

U Than Soe Naing, một nhà phân tích chính trị nói với Myanmar Times, tuyên bố mới nhất của tướng Than Shwe về bà Aung San Suu Kyi đã mang lại hy vọng cho người dân. Tuy nhiên kết quả cuối cùng vẫn còn phải chờ thời gian cũng như những nỗ lực từ cả hai phía.

"Khả năng bà Aung San Suu Kyi trở thành Tổng thống cũng sẽ phụ thuộc vào cách thức bà xây dựng cơ cấu Nội các mới. Việc đưa vào Nội các những Bộ trưởng hiện nay của đảng USDP sẽ có ảnh hưởng đối với nhiệm kỳ Tổng thống của mình.

Tôi nghĩ rằng hiến pháp hiện nay không thể sửa đổi mà không cần sự đồng ý của Than Shwe. Đó có thể là một điểm khởi đầu để bà Aung San Suu Kyi lên làm Tổng thống", U Than Soe Naing nhận định.

The Wall Street Journal ngày 7/12 dẫn lời Richard Horsey, một nhà phân tích độc lập ở Yangon, Myanmar nhận xét, việc các tướng lĩnh Myanmar từ Than Shwe, Thein Sein, Shwe Man cho đến Min Aung Hlaing ủng hộ bà Aung San Suu Kyi lên nắm quyền đã cho thấy, quân đội đang háo hức để được nhìn nhận như là một lực lượng bảo đảm cho nền dân chủ phát triển mạnh ở Myanmar.

Buông đao thành Phật

Thông tin về cuộc gặp giữa bà Aung San Suu Kyi với Thống tướng Than Shwe cùng bầu không khí thân thiện, những đánh giá tốt đẹp dành cho nhau đang nhận được sự hoan nghênh, hưởng ứng và khen ngợi dặc biệt từ dư luận Myanmar, đặc biệt là trên truyền thông báo chí cũng như mạng xã hội.

Tiếp theo lời chúc phúc chân thành và cam kết chuyển giao quyền lực trong hòa bình của Tổng thống Thein Sein là đến những phát biểu làm nức lòng người dân Myanmar từ Thống tướng Than Shwe. Có lẽ đó là những dấu hiệu một kỷ nguyên mới đang bắt đầu trên quốc gia Đông Nam Á này.

Nếu như bà Aung San Suu Kyi trở thành anh hùng đấu tranh cho tự do, dân chủ và tương lai của dân tộc Myanmar, Tổng thống Thein Sein và các tướng lĩnh quân đội đương quyền được biết đến như những người tạo môi trường nuôi dưỡng nền tự do - dân chủ và tương lai ấy thì "Thái thượng hoàng" Than Shwe - người có quyền lực đặc biệt sau hậu trường chính trị Myanmar càng đóng vai trò quyết định trong việc chuyển đổi hòa bình chính quyền quân sự sang dân sự.

Phương ngôn có câu, ai thắt nút chuông thì người đó cởi. Điều này thật trùng hợp trong trường hợp của Myanmar, một đất nước mà Phật giáo Nguyên thủy là quốc đạo. Quay đầu là bờ, buông đao thành Phật có lẽ đã trở thành chọn lựa của các nhà chính khách quân sự, các tướng lĩnh quyền lực và quyền lợi đầy mình trước vận hội mới, tương lai, tiền đồ của dân tộc.

Họ đã chiến thắng chính mình, một chiến thắng khó khăn nhất và cũng vẻ vang nhất. Với những gì đã và đang diễn ra, hy vọng tương lai mới, cuộc sống mới hồi sinh đem lại ấm no, hạnh phúc, bình yên và thịnh vượng đang đến với Myanmar.

Dư luận khu vực cũng như cộng đồng quốc tế đang dõi theo những diễn biến chính trị mới nhất tại đất nước Chùa Vàng với mong mỏi, chúc phúc và hy vọng Myanmar chuyển đổi trong hòa bình và vươn lên mạnh mẽ.

Lịch sử sẽ rất công bằng khi phán xét, bởi quá khứ đã qua không thể thay đổi, nhưng thay đổi tương lai là điều nằm trong tầm tay, miễn là các nhà lãnh đạo biết hy sinh lợi ích riêng vì quốc gia, dân tộc, đoàn kết cùng nhau kiến tạo nên tương lai tốt đẹp ấy.