Tác Giả Văn Chương VN

[Can Tho]

‘Việc Từng Ngày’ và tác phẩm Ðoàn Thêm
Viên Linh


Tác giả Ðoàn Thêm. (Hình: Viên Linh cung cấp)
Tháng Tư, 1967 – Tháng Tư, 2017, 50 năm trước…

“Ngày 11 Tháng Tư, 1967: Tin loan ra tác phẩm Cung Oán Ngâm Khúc của Việt Nam được dịch ra tiếng Ðức, do Bác Sĩ Hubert Hohl, giám đốc Trung tâm Văn Hóa Ðức tại Sài Gòn. (Ðoàn Thêm, Việc Từng Ngày, 1967).”

“Việc Từng Ngày” là nhan đề một trong 5 (năm) tác phẩm của ông Ðoàn Thêm, khởi sự từ 1965 cho tới 1969, soạn theo thời gian liên tục, không kể hai cuốn “Những Ngày Muốn Quên (1975-1983)” và “Những Ngày Chưa Quên,” ký sự về thời quá khứ của ông. Ngoài ra còn cuốn “1945-1964, – Hai mươi năm qua” khoảng 500 trang khổ lớn nữa.

Sách của Ðoàn Thêm thường do Nam Chi Tùng Thư xuất bản, một nhà in được sự chăm sóc của những người trong nghề hàng chục năm, thận trọng và mỹ thuật. Sách Ðoàn Thêm thường có lời Tựa của bạn ông là nhà văn Lãng Nhân Phùng Tất Ðắc. Trong cuốn “Hai Mươi Năm Qua, Việc từng ngày (1945-1964)” – Tựa của nhà văn Lãng Nhân viết có đoạn như sau:

“Trong 25 năm qua, ông [Ðoàn Thêm], đã thấy rộng biết nhiều trong chính giới, ở những chức vụ tập trung hoạt động của các chính quyền, lại ham thâu thiệp tài liệu vì nhu cầu nghiên cứu và trước-tác của riêng ông. Hơn nữa, những tác phẩm mà ông từng phổ biến, những lập trường và quan điểm mà ông trình bày trên báo chí về những vấn đề thời sự hay văn hóa, đã đủ tỏ rõ một đường lối ngay thẳng đáng tin.

“Thể theo lời yêu cầu của chúng tôi, Ðoàn quân đã xếp đặt lại những điều ghi trong các cuốn sổ tay từ bao năm trước; hơn nữa, ông còn đem sánh rất kỹ với những tài liệu… để kiểm điểm và bổ túc cho cụ thể hơn, sau đó ông mới chọn và giữa lại những gì đáng chú ý, ở mọi lãnh vực đời sống chung.” (Tựa, Lãng Nhân viết).

Tác giả Ðoàn Thêm sinh ngày 5 Tháng Mười Một, 1915 tại Hà Nội, nguyên quán Thanh Oai, tỉnh Hà Ðông, trong một gia đình Nho học khoa bảng, thân phụ là cụ cử nhân Ðoàn Triển. Thiếu thời Ðoàn Thêm học trường Bưởi, sau khi đậu tú tài ông theo học Luật, tốt nghiệp cử nhân Luật Ðại Học Ðông Dương năm 1945. Vào ngành công quyền từ thập niên 50, từ Hà Nội vào Saigon. Thập niên 60 ông được trao Giải Văn Chương Toàn Quốc nhưng không nhận “vì lý do riêng.” Về sáng tác, Ðoàn Thêm là tác giả các thi phẩm Nhạc Dế, 1960, Vườn Mây, Hòa Âm, Từ Thức, Taf Mahal. Về biên khảo nghị luận có Quan niệm về sáng tác Thơ 1962, Tìm Ðẹp (về hội họa), 1964. Hai mươi năm qua, ký sự, 1966, Việc từng ngày, từ 1 đến 5, từ 1965 đến 1969, 5 tập. Những Ngày Chưa Quên, 1967. Những Ngày Muốn Quên, 1992. Nhà Quê Ra Tỉnh, 1996, dày gần 650 trang.

Sau 1975, ông qua Canada, mất tại đây ngày 8 Tháng Tám, 2005, thọ 90 tuổi.

Người viết bài này đọc ông từ 1960 nhất là khi nghe tin ông từ chối Giải Văn Chương Toàn Quốc. Thơ văn ông luôn luôn là sản phẩm tổng hợp hòa hài, lý trí thắng tình cảm, dù làm thơ ông vẫn cho thấy ông không phải là thi sĩ trọn vẹn, hay ngược lại, dù viết biên khảo các vấn đề cao viễn ông vẫn cho thấy ông không rời xa xã hội ông đang có mặt. Ðể bạn đọc trực tiếp với Ðoàn Thêm, xin trích dẫn dưới đây một đoạn văn trong tác phẩm cuối cùng của ông xuất bản năm 1996: Nhà Quê Ra Tỉnh: (văn của ông lúc nào cũng có tính truyền bá kiến thức, và ứng dụng kiến thức):

“Giới văn hóa miền Nam đông đảo và sống động hơn trước 1954, vì sự có mặt và đóng góp của nhiều nhà báo, nhà văn và nghệ sĩ di cư từ miền Bắc.

Tuy bị kiểm duyệt và có lúc xuống thấp, báo chí vẫn ngoi lên và theo đà tăng mạnh.

Tại Sài Gòn, có 16 nhật báo năm 1961, rồi 30 cuối 1963 và 60 năm 1968.

Trong những năm chiến sự dữ dội nhất (1968-71), số tạp chí và tập san có định kỳ, từ 93 lên 148.

Số lượng giấy in báo, 25,080 tấn năm 1970, năm sau vọt tới 48,581 tấn.

Các loại sách với những đâu đề thuộc mọi lãnh vực sinh hoạt, xuất hiện nhan nhản trong nhiều tiệm và ngay trên các vỉa hè, kể cả những cuốn bị cấm thời Pháp thuộc hoặc biến khỏi miền Bắc sau 1945.

Chỉ trong ba năm 1961-63, đã thấy 2,624 nhan đề. Nhiều nhất là tiểu thuyết và thơ, 546 cuốn.”

[Can Tho]

Dương Nghiễm Mậu, từ những ngày niên thiếu Hà Nội
Viên Linh/Người Việt

July 19, 2017

Nhà văn Dương Nghiễm Mậu. (Hình: rfa.org)
Còn nhớ rõ trong tâm trí tôi ngày niên thiếu 14, 15 vừa tỉnh táo sau cơn bệnh thương hàn ác liệt, làm mê man và đôi khi la hét hốt hoảng trong cơn sốt nghiệt ngã của một Hà Nội xáo trộn, tôi được bà cô lay tỉnh và nói thì thào, sau khi gọi tên tôi nhiều lần: “Có mấy ông đến tìm cháu, còn đứng đợi dưới đường.”

Nơi tôi ở là một căn phòng nhỏ ngay đầu cầu thang trên lầu ba của một ngôi nhà 14 phòng rộng lớn bên hồ Halais, nó vốn trước kia là một khách sạn, tôi đã đọc thấy sát trên mái ngói của tầng cao nhất mấy chữ đắp nổi cũ kỹ mờ nhạt nằm ẩn sâu trong bóng tối của mái nhà – lẽ ra nó đã hiện ra rực rỡ nếu các bóng điện trên hiên ngói và từ các cột đèn đường Goussard không bị dỡ mất: Hotel Shanghai (khách sạn Thượng Hải).

Ngôi nhà ba tầng to lớn bên bờ hồ, một trong bốn cái hồ lớn nhất Hà Nội: Hồ Tây, hồ Trúc Bạch, hồ Gươm, và hồ Halais nơi gia đình ông chú chiếm ngự. Chú tôi không ở Hà Nội, ông đang nhiệm chức phó tỉnh trưởng một tỉnh miền duyên hải, ngôi nhà trên đường Halais cho thuê, chỉ dành lại lầu trên cùng cho đại gia đình: ông bà nội tôi, các cô chú khác, và ba đứa cháu nội, trong có tôi.

Dậy đi! Người ta đợi…

Rồi cô chạy ra ngoài lan can, hai tay nắm vào khung sắt của hàng rào cổ kính thiết kế thường thấy của những ngôi biệt thự cũ kỹ của kinh thành Hà Nội thời Pháp thuộc, ngó nhanh xuống tầng dưới, ngó xuống đường rồi bước rảo vào cạnh giường cháu:

-Ba ông! Cháu làm gì mà người ta đến tìm?

Nét mặt cô có vẻ lo ngại khiến tôi buồn cười. Ở tuổi niên thiếu chắc chắn tôi không làm gì nguy hại để có kẻ thù kiếm tìm tận nhà, nhưng vẻ băn khoăn của người cô khoảng hai mươi tuổi khiến tôi bình tâm lại, nói để cô yên tâm: “Không có gì đâu cô, nhưng sao lại những mấy ông tìm?”

Chính tôi cũng ngạc nhiên. Tôi vẫy họ lên và dù còn chưa khỏi bệnh hẳn, cũng ráng bước về phía cầu thang đón họ. Họ chỉ có thể là người thuộc mấy tòa báo, vì tôi không liên lạc với ai ngoài việc gửi bài đóng góp cho mấy tờ báo ở Hà Nội lúc đó: Báo Hồ Gươm, báo Tia Sáng, báo Giác Ngộ, báo Tiếng Dân, báo Cải Tạo,… Và nếu đúng họ là người có liên hệ với mấy tờ báo đó, thì đó là tin mừng cho tôi: Cuối cùng sau mấy cái phong bì bài vở gửi đi, nay tôi có lẽ đã sắp nhận được hồi âm?

Nhưng không phải hồi âm của một tờ báo nào, họ chỉ là mấy người như tôi: Những thanh thiếu niên gửi bài cho các tờ báo văn nghệ ở thủ đô. Chỉ có một điều khác, tất cả đều lớn tuổi hơn tôi, họ là thanh niên 18, 19, người nào cũng lớn tuổi hơn tôi.


Bìa hai tạp chí văn chương cuối cùng tại miền Nam Việt Nam trước năm 1975. (Hình: Viên Linh cung cấp)
Trường Giang lớn nhất, Hương Việt Hương cũng hơn tôi hai ba tuổi, chỉ có Ngô Mạnh Thu làm thơ soạn nhạc là cỡ tuổi tôi. Hương cũng như Ngô sinh ở làng Mậu Hòa, huyện Ðan Phượng, tỉnh Hà Ðông, sau vào Sài Gòn bỏ làm thơ, chuyên viết văn, đổi bút hiệu khác là Dương Nghiễm Mậu.

Trong khoảng thời gian những năm 50 ở Sài Gòn, thỉnh thoảng Mậu còn cho tôi tin tức về những người bạn thiếu thời, như khoảng 1956 cho tôi hay Trường Giang không còn nữa: Giang bơi qua sông Lương (Bến Hải) về miền Nam Việt Nam tìm tự do, đã bị bắn chết trong dòng nước, đương nhiên không ai còn biết thân xác trôi dạt ra sao.

Chúng tôi cũng không ai hỏi thêm được gì, cho dù sau này cũng thắc mắc: Lúc đầu họ bắn những người bơi qua vĩ tuyến bằng súng đạn, sau họ nghĩ ra cách khác, súng đạn gây tiếng nổ, gây dư luận, họ không dùng súng nữa, mà dùng cung tên. Còn khi vượt tuyến, họ cũng đi vài người, có khi có tới nhóm bốn, năm người cùng đi, không bơi qua sông được nữa thì men theo biên giới phía Lào, phía Cao Mên…

Thời Mậu làm thơ ký Hương Việt Hương, gia đình còn trú ngụ trong khuôn viên Tòa Án Hà Nội, vì ông bố làm việc trong tòa án. Sau vào Nam, anh ở Nha Trang, tôi không hỏi song cũng đoán vì lý do tương tự. Anh là người thận trọng, quá thận trọng, trong tất cả các công việc, thao tác. Một trong những việc ấy là anh chỉ đi xe buýt, suốt đời đi xe buýt, từ Hà Nội tới Nha Trang tới Sài Gòn. Và dù mưa hay nắng lúc nào bên mình cũng có một cái ô, không cầm tay thì kẹp nách.

Chúng tôi có vài thời kỳ cùng làm việc với nhau trong một cơ quan, một trụ sở, chẳng hạn trong Ðài Tiếng Nói Tự Do, một cơ quan truyền thông do Hoa Kỳ tổ chức và tài trợ; tôi làm biên tập ngay từ khi đài còn đặt trong một biệt thự ở đường Chi Lăng bên Gia Ðịnh, mãi sau này mới rời về số 7 đường Hồng Thập Tự, gần Thảo Cầm Viên Sài Gòn.

Lúc ở số 7, Dương Nghiễm Mậu vẫn làm bên đài Tự Do, riêng tôi rời đài từ lâu đi làm báo, các nhật báo và tuần báo, nhưng Tháng Mười Một, 1974, khi được Giải Văn Chương Toàn Quốc bộ môn văn, do có địa chỉ mới, tôi được mời trở lại làm việc thay thế cho một chỗ trống bất ngờ, song không ngồi bên đài Tự Do, mà ngồi bên đài Mẹ Việt Nam.

Chúng tôi vẫn liên lạc và ngoài công việc ở đài, tôi còn làm nhà in làm báo và xuất bản, và Dương Nghiễm Mậu là một cây bút thường xuyên của tạp chí Thời Tập cho tới Tháng Tư, 1975.

Dưới đây là những dòng cuối cùng của Dương Nghiễm Mậu, nhan đề “Một Lời,” in trong số báo Thời Tập chót tôi làm ở Sài Gòn, Thời Tập số 23, từ trang 77 tới trang 80, ra vào 15 Tháng Tư, 1975: “Sống tự do hay là chết. Ðiều đó được viết bằng xương và máu. Tôi mong ước mọi người cùng tôi góp lời cầu nguyện: cho chúng ta được sống làm người và thoát qua cơn thử thách này.” Tôi sẽ vẫn cầu nguyện cùng bạn tôi dù xa cách.

(18 Tháng Bảy, 2017)

[Can Tho]

Đọc thơ TchyA, tác giả về thế giới truyền kỳ
Viên Linh



Chân dung phác thảo nhà văn TchyA Đái Đức Tuấn của họa sĩ Tạ Tỵ.
Độc giả văn chương tiểu thuyết Việt Nam mỗi khi nghe nhắc đến tên nhà văn TchyA Đái Đức Tuấn (1908 – 8.1969), thường đưa ra một hai câu hỏi tò mò, như bút hiệu TchyA có nghĩa gì, hay tác giả có cái bút hiệu như thế có những bí mật nào chăng?

Bài này nhắc đến ông vì ông mất vào tháng này tại Sài Gòn, tới năm nay là suýt soát nửa thế kỷ, và với bút hiệu Mai Nguyệt, ông là một thành viên cốt cán trong nhật báo Tự Do thời Đệ Nhất Cộng Hòa tại Miền Nam, trong khi là tác giả những cuốn tiểu thuyết hấp dẫn, nội những nhan đề đã gợi sự chú ý của độc giả Việt Nam từ thời tiền chiến diệu vợi: Thần Hổ (1937), Kho Vàng Sầm Sơn (1940), Ai Hát Giữa Rừng Khuya, Đồng Tiền Vạn Lịch (1942),…

Nổi tiếng là nhà văn viết những truyện thần kỳ, song ông là một thi sĩ, thi phẩm đầu tay của ông là tập Đầy Vơi xuất bản năm 1940. Đầy Vơi có những câu như:

Áo xanh chàng ấy màu phai nhạt
Hoa thắm vườn ai nhụy võ vàng
Viết một lá thư nhờ gió gửi
Chờ con én liệng cái tin sang?
…
Tưởng yêu được mãi người trong mộng
Mộng đến tàn canh cũng não nùng…

Dưới đây chúng ta đọc nguyên một bài thơ của TchyA.

Bài này ông đề “tặng hương hồn phụ than,” một cách giản dị. Bài thơ xen kẽ nhiều thể thơ, như đoạn đầu là thơ bảy chữ, ngay khi sang đoạn hai chuyển sang thể lục bát, thời đó người ta viết như thế không thành vấn đề, song sau này văn chương miền Nam rất thận trọng trong kỹ thuật, cho dù là người ta làm thơ tự do, chứ í tai còn chen lẫn các thể thơ trong một bài như bài này.

Thoát tục

Thân đã phôi pha đầu gió ngược
Tài còn trôi nổi mặt trào xuôi
Bút toan rạch nát giang sơn cũ
Mò đáy tang thương, trọn cảm hoài

Tuổi xanh hăm sáu xuân rồi
Đầu xanh chọi mãi với thời đảo điên.
Đòi phen tỉnh giấc cô miên
Đã toan rũ sạch trần duyên lỡ làng.

Thân thế mang oan sầu, tủi nhục
Tài hoa trở lại tập văn chương
Đã già nông nỗi cùng cơ hội
Mà vẫn bồng tang với đoạn trường.

Sống liều nghịch với sầu thương
Thuyền cô, đẫm bong tà dương nhẹ chèo
Sương tàn lả ngọn ba tiêu
Lòng trần thoảng sạch, bể chiều nhấp nhô.
Hỏi đường lên cõi Hư Vô.
Aout 1933
[Chúng tôi để nguyên cách tác giả đề ngày tháng dưới bài thơ, Aout 1933]

Trong đoạn thơ có những chữ mà sau này người ta ít dùng: đòi phen thay vì “đôi phen” hay đôi ba lần, “cô miên” hay giấc ngủ cô đơn, là tiếng Hán Việt cũng ít ai dùng nữa, mà dùng sẽ bị coi là xáo mòn. Trong một bài báo ngắn, phần này chỉ nói về thơ của TchyA, một khi khác chúng tôi sẽ nói về thế giới của “Thần Hổ,” của “Kho Vàng Sầm Sơn” hay “Ai Hát Giữa Rừng Khuya” là những tác phẩm đã đưa ông vào văn học sử, như Vũ Ngọc Phan đã ca ngợi trong bộ “Nhà Văn Hiện Đại.”

Sau đây là một đoạn của một bài thơ dài, cho thấy thêm về thi phẩm “Đầy Vơi” của TchyA Đái Đức Tuấn.

Trường tình

Trăng soi bóng lẻ khi tròn khuyết
Mây chứng duyên thề lúc hợp tan
Cảnh đổi nước trôi tình vẫn thế
Vẫn dài đằng đẵng tựa thời gian.

…Em ơi có nhớ ngày mơ mộng
Tóc vẫn còn xanh, lệ chửa khan?
Ai tưởng rồi ra cơn gió bụi
Bắt tình duyên ấy chịu lầm than?

Mà nay gió thoảng hương tàn
Trăng đầm lơ láo, mây ngàn lả lơi.
Cuộc vui khôn ép miệng cười
Đỉnh chung khôn tẩy vế đời phiêu linh.
Lệ non tưới mãi biển tình
Mắt xanh khóc mãi ngày xanh những mờ.
Thân cô, xác đã như vờ
Lỗi thề, lỗi đến bao giờ mới thôi?
Novembre 1934.
[Đăng trên báo Ích Hữu 1936]

[Can Tho]

Nguyễn Văn Lục

Tiểu sử tác giả

Trước 1975: sống tại miền Nam. Giáo sư Triết bậc Trung Học

Sau 1975: viết báo tại hải ngoại. Hiện định cư tại Canada

Tác phẩm đã in: Lịch Sử Còn Ðó, California 2007

***

Một lần nhìn lại



Nguyễn Văn Lục không là sử gia, không là học giả, không là nhà văn và cũng không bao giờ là chính khách nên không thể quy cho tác phẩm của ông bất kỳ tính chất nào liên quan đến các chức danh đó.

Tác phẩm của ông có thể gọi là ký sự, là sưu tập, là nhận định, là tạp luận…, nhưng quan trọng hơn hết không phải tên gọi mà chính là tác động gợi nhắc từ những con người, những sự kiện đã ghi dấu một thời oan nghiệt của nhiều thế hệ con dân Việt Nam, trong đó có Nguyễn Văn Lục đã hiện diện như một chứng nhân và cũng là một nạn nhân.

Những bài viết tập họp thành nội dung tác phẩm HAI MƯƠI NĂM MIỀN NAM 1955-1975, vì thế, không chỉ là tập họp những bức chân dung thời thế của một đoạn đường lịch sử mà còn là tiếng gào bức thiết của những thân phận bị giam hãm giữa trăm ngàn đọa đày vò xé để khơi lên mọi hướng suy tư cần thiết nơi mỗi người đọc.

*

Với tôi, gợi nhắc từ những dòng chữ của Nguyễn Văn Lục là tâm cảnh của nhiều cựu binh Mỹ trong cuộc chiến Việt Nam, và cái tên đầu tiên hiện đến là Robert F. Turner với nỗi ước mong tuyệt vọng đã đeo bám không rời suốt hơn 30 năm kể từ 1975 tới nay.

Robert F.Turner có mặt tại Việt Nam từ 1968 tới 1975, là sĩ quan bộ binh, tòng sự tại cơ quan JUSPAO bên cạnh toà đại sứ Mỹ. Do đó, Turner đã có dịp gần gũi đại sứ Graham Martin và một ngày cuối tháng 4/1975, đại sứ Martin đã kéo Turner vào phòng làm việc, đóng cửa lại, trút cơn phẫn nộ bằng những lời la hét kết án các nhân vật lãnh đạo tại Washington về cách hành xử của họ trước thực tế cuộc sống Việt Nam.

Nửa giờ ngắn ngủi chứng kiến sự giận dữ của một người phải bó tay bất lực trước viễn tượng tai ương của đồng loại khiến Turner luôn coi đại sứ Graham Martin là một vị anh hùng hiếm hoi của nước Mỹ. Vì qua các tác phẩm viết về Việt Nam cũng như nhiều buổi thuyết trình, chính Turner đã hơn một lần bày tỏ ước mong có thể quên nổi những hình ảnh từng chứng kiến tại Việt Nam vào tháng 4/1975 –– cảnh những bậc cha mẹ hốt hoảng quỳ lạy bất kỳ ai có thể giúp đưa được con mình rời khỏi Việt Nam trước khi Cộng Sản tràn tới, cảnh những đứa trẻ mồ côi ngơ ngác vì bị vứt lại giữa cơn hỗn loạn mịt mù, cảnh hàng triệu người bỏ hết gia cư tài sản tháo chạy giữa trăm ngàn hung hiểm nhưng cuối cùng vẫn không thoát khỏi vòng vây tai họa.

Những hình ảnh đó luôn hiện ra trong ký ức Turner khiến mỗi khi chỉ nhìn thấy một sinh viên Việt Nam, thậm chí một sinh viên Á Châu, ông cũng không kìm nổi nước mắt vì nhớ lại những gương mặt, những ánh mắt tê dại thất thần mà ông từng đối diện.

Turner đã rời xa quân ngũ trở thành một giảng sư tiến sĩ Luật tại Đại Học Virginia, là người đồng sáng lập Trung Tâm Luật An Ninh Quốc Gia, là tác giả nhiều cuốn sách nổi tiếng và qua nhiều vai trò tại Bộ Quốc Phòng, tại Uỷ Ban Ngoại Giao Thượng Viện, tại Toà Bạch Ốc…

Ông cầu mong thời gian sẽ giúp xoá nhoà tất cả, nhưng tới nay, 2010, ông phải thú nhận: “Chuyện ấy không xảy ra và tôi biết là tôi sẽ đem những hình ảnh đó theo xuống đáy mồ”.

Trong nỗi đau tuyệt vọng đó, ông không thể quên lời lẽ và hành vi của những kẻ đã thúc đẩy phong trào mệnh danh là vãn hồi hòa bình cùng nhiều tiếng nói quyết định trong Quốc Hội Mỹ vào thời điểm 1975 để phải thú thực một mong cầu trái ngược hẳn với tâm nguyện của đời ông là: “Nếu còn một chút công lý thì những kẻ như John Kerry, Ted Kennedy, Franck Church, Clifford Case, J. William Fulbright và một lũ khác nữa, phải mục nát dưới Địa Ngục.”

Dưới mắt Turner, những kẻ đó không bao giờ chối bỏ nổi trách nhiệm tiếp tay tàn sát hàng triệu sinh linh vô tội, góp phần xô cả một dân tộc vào địa ngục và làm tủi hổ vong linh của 58.196 người Mỹ đã hy sinh mạng sống cho một lý tưởng cao đẹp.

*

Cùng hướng suy tư đó, cựu binh James Webb không ngừng thắc mắc: “Biết giải thích ra sao với các con tôi rằng khi tôi ở tuổi mười tám, đôi mươi, tiếng nói ồn ào nhất của nhiều người cùng thời lại nhằm phá nát nền tảng xã hội Mỹ để tạo dựng một xã hội theo quan điểm đầy tự mãn của họ. Lúc này nhìn lại, chính chúng ta từng trải qua thời kỳ ấy vẫn không hiểu nổi tại sao những kẻ có trình độ học vấn cao, phần đông sinh ra từ giới thượng lưu, lại gieo rắc các tư tưởng phá hoại đầu độc bầu không khí từ thập niên 1960 tới đầu thập niên 1970. Ngay chính Quốc Hội cũng bị nhiễm vi khuẩn.”

Thắc mắc càng lớn hơn khi trước mắt James Webb là một thực tế xác minh bằng những con số hiển nhiên cho biết đa số người dân Mỹ không hề tán đồng lời hô hoán của các đám đông gây ồn ào thuở đó.

“Kết quả thăm dò Gallup từ 1966 đến khi Mỹ chấm dứt tham chiến cho thấy lớp trẻ Mỹ kiên trì ủng hộ cuộc chiến Việt Nam hơn mọi lớp tuổi khác. Tháng 1/1973, khi 68 phần trăm dân chúng trên 50 tuổi tin rằng gửi quân qua Việt Nam là một sai lầm, chỉ có 49 phần trăm thuộc lớp tuổi từ 25 đến 29 đồng ý. Phát hiện này biểu thị rõ lớp trẻ nói chung không theo chủ trương cấp tiến và điều này được củng cố bởi kết quả cuộc bầu phiếu năm 1972, qua đó lớp tuổi 18 đến 29 ưa thích Richard Nixon hơn George McGovern với tỷ lệ 52 so với 46 phần trăm.”

Đồng thời, “theo kết quả thăm dò dư luận của Harris thì 6 phần 10 dân chúng Mỹ cho rằng việc đưa quân vào Cam Bốt là hợp lý. Đa số được thăm dò ý kiến vào tháng 5/1970 đều ủng hộ và còn ủng hộ tái oanh tạc miền Bắc Việt Nam.”

Bên cạnh những con số đó là hàng loạt những con số hàm ẩn nhiều ý nghĩa đáng kể. Qua cuộc thăm dò toàn diện của Harris năm 1980, các chiến binh tham chiến tại Việt Nam dù bị bôi bẩn thường xuyên trên phim ảnh, qua các bản tin, trong các lớp học… bằng hình ảnh chiến binh miễn cưỡng và thất bại vẫn được đa số người dân Mỹ tôn trọng. 73 phần trăm dân chúng tán thành câu phát biểu “Vấn đề rắc rối ở Việt Nam là quân đội bị đòi hỏi chiến đấu trong cuộc chiến mà giới lãnh đạo chính trị ở Washington không cho phép họ chiến thắng.”

Cuộc thăm dò còn nêu một “nhiệt kế cảm giác” ghi sự đánh giá của dân chúng về các thành phần với thang điểm từ 1 đến 10. Kết quả là các chiến binh phục vụ ở Việt Nam đạt 9.8 điểm, giới y sĩ đạt 7.9 điểm, phóng viên truyền hình đạt 6.1 điểm, trong khi các chính khách chỉ đạt 5.2 điểm, thành phần biểu tình chống chiến tranh đạt 5 điểm, và những kẻ trốn quân dịch chạy sang Canada được vỏn vẹn 3.3 điểm.

Phần ghi nhận ý kiến còn cho thấy 91 phần trăm người từng qua Việt Nam đều tự hào đã phục vụ đất nước, và 74 phần trăm cảm thấy thoải mái với thời gian trong quân đội. Thêm nữa, 71 phần trăm cho biết họ sẵn sàng trở qua Việt Nam chiến đấu một lần nữa, ngay cả khi biết kết quả cuối cùng vẫn như thế và sự mỉa mai sẽ đổ lên đầu họ khi họ trở về.

Trước thực tế này, Jams Webb cho rằng không thể viện lý do nào để bào chữa cho nỗ lực đánh gục nền dân chủ còn phôi thai tại miền Nam Việt Nam, nhất là những hành động diễn ra sau khi quân đội Mỹ đã triệt thoái.

Vậy mà “Liên Minh Hoà Bình Đông Dương do David Dellinger điều động, được Jane Fonda và Tom Hayden cổ võ truyền bá, phối hợp chặt chẽ với Hà Nội suốt thời gian 1973-1974, đã có thể tới mọi khuôn viên đại học Mỹ, tập hợp sinh viên hô hào chống lại điều họ gọi là những con ác quỷ trong chính quyền miền Nam Việt Nam. Các đồng minh của họ tại Quốc Hội thì liên tục thêm các tu chính án cắt viện trợ cho người Việt Nam chống cộng, cấm cả việc dùng không lực tiếp cứu chiến binh miền Nam đang bị tấn công bởi các đơn vị Bắc Việt do khối Xô Viết viện trợ.”

Tán trợ cho hành động đó là giới truyền thông đã tạo ra các sự việc ngược với thực tế trong khi nhiều đại diện dân cử liên tục có những lời lẽ ngây thơ đến mức ngu xuẩn như kiểu dân biểu Christopher Dodd: “Gọi chế độ Lon Nol bằng từ đồng minh là sỉ nhục chữ nghĩa… Tặng phẩm lớn nhất mà đất nước chúng ta có thể tặng cho nhân dân Cam Bốt là hòa bình chứ không phải súng đạn. Cách tốt nhất để đạt mục đích này là chấm dứt tức khắc việc viện trợ quân sự.”

Mức ngu xuẩn còn vượt khỏi giới hạn cuối cùng với Tom Downey khi vị đại diện dân cử 26 tuổi này công khai ca ngợi Cộng Sản và chế giễu các cảnh báo về tội ác diệt chủng sẽ xảy ra ở Cam Bốt: “Chính phủ cảnh báo rằng chúng ta rời bỏ các quốc gia ấy thì sẽ có tắm máu. Nhưng cảnh báo cho việc tắm máu trong tương lai không thể biện minh cho việc kéo dài tắm máu hiện nay.”

Giữa cơn mê sảng tìm kiếm lời lẽ diễn tả những chân lý ở trên chín tầng mây, những người này đã quên hẳn cục diện phân tranh quốc tế trong đó nước Mỹ đang bị Cộng Sản coi là kẻ thù không đội trời chung. Nhưng không chỉ bằng lời nói mà bằng cả hành động, những người này đã đặt miền Nam Việt Nam vào tình thế được James Webb ghi lại bằng những dòng nghẹn uất: “Sau này, tôi hỏi chuyện các người lính miền Nam Việt Nam còn sống sót từ các cuộc giao tranh, trong đó có nhiều người phải qua hàng chục năm trong các trại tù cộng sản. Những điệp khúc sau như không bao giờ dứt: “Tôi hết sạch đạn.” – “Tôi chỉ có 3 trái pháo cho mỗi khẩu pháo một ngày.” – “Tôi không còn thứ gì để phát cho lính.” – “Tôi phải tắt máy truyền tin, vì không chịu đựng nổi những lời kêu xin tiếp viện…”

Kết quả cuộc chiến đã rõ và hình ảnh phơi bày trước mắt là “những thân hình xoay giữa không trung như những bông tuyết, rơi xuống chết thảm khốc sau khi đeo bám tuyệt vọng vào thân trực thăng hay máy bay …”

Tất nhiên không chỉ có hình ảnh này mà đã có vô vàn cảnh kinh hoàng tiếp nối nhiều năm do “hàng trăm ngàn người dân Việt Nam phải chạy trốn “ngọn lửa cách mạng tinh khôi” trên những con tàu ọp ẹp, cuộc chạy trốn được báo trước có thể vùi thây ngoài biển, hoặc là hình ảnh hàng ngàn chiếc sọ người Cam Bốt lăn lóc trên đồng hoang, một phần nhỏ trong số hàng triệu người bị tàn sát bởi các “giải phóng quân” Cộng Sản.”

Nhưng, nỗi sửng sốt thực sự của James Webb không khởi từ các hình ảnh bi thương đó mà khởi từ các hình ảnh khác.

“Tại trung tâm Luật Khoa đại học Georgetown, việc miền Bắc Việt Nam ngang nhiên xé bỏ các điều khoản cam kết trong hiệp định Paris 1973, và tiếng xe tăng Bắc quân lăn trên đường phố Sài Gòn được coi như lý do để thực sự reo mừng.”

Trước đó ba tuần, ngày 8/4/1975 trao giải Oscar 1975 cho bộ phim Hearts and Minds và cho diễn viên Bert Schneider tại Hollywood đã biến thành ngày chào mừng Cộng Sản Việt Nam.

Bộ phim Hearts and Minds có nội dung tấn công các tiêu chuẩn giá trị văn hóa Mỹ cùng cố gắng hỗ trợ cuộc chiến đấu cho nền dân chủ của miền Nam Việt Nam, còn Bert Schneider là người tích cực hỗ trợ Cộng Sản. Đó là những thứ đã được trao tặng giải điện ảnh Oscar 1975. James Webb kể lại cảnh tượng Hollywood hôm đó: “Schneider công khai xác định sự ủng hộ Cộng Sản. Đứng trước máy vi âm, ông ta phát biểu “Thật kỳ quái khi chúng ta ở đây vào thời điểm mà Việt Nam sắp được giải phóng.” Và khoảnh khắc kinh ngạc nhất của Hollywood diễn ra. Vào lúc đất nước Việt Nam mà nhiều người Mỹ đã đổ máu và nước mắt để bảo vệ, đang tan rã dưới vòng xích xe tăng Cộng Sản, Schneider lôi ra một điện tín của đoàn đại biểu Cộng Sản Việt Nam ở Paris, và cao giọng đọc lời kẻ thù của chúng ta chúc mừng cuốn phim. Lập tức, những kẻ quyền uy nhất Hollywood đứng bật dậy hoan nghênh việc Schneider đọc bức điện tín này.”

Đó là hai sự kiện thực sự khiến James Webb sửng sốt vì không thể không tự hỏi về những người kia:

“Họ là ai mà cuồng nhiệt đầu độc cái nhìn của thế giới về chúng ta như thế? Vì sao họ có thể chống lại chính đồng bào của mình dữ dội như thế? Vì sao họ có thể đứng bật dậy hoan nghênh chiến thắng của Cộng Sản, kẻ thù đã cướp mạng 58000 người Mỹ và sắp đè bẹp một đồng minh bảo vệ dân chủ?

Cách nào để nói được rằng chúng ta và họ đang sống trong cùng một.đất nước?”

James Webb xác định không bao giờ có thể nguôi ngoai bức xúc về việc đã có những con người như thế trên đất Mỹ, nơi tự do được coi là quyền sống thiêng liêng của con người và đã có truyền thống coi việc bảo vệ quyền sống thiêng liêng đó cho mọi người trên trái đất là một nghĩa vụ.

Tuy nhiên khác với Turner cầu mong những kẻ đó sẽ mục nát dưới địa ngục, James Webb cố nhìn về những động cơ sâu thẳm nào đó thúc đẩy họ hành xử như thế và còn tự hỏi lúc này họ đang mang tâm tưởng ra sao?

James Webb rời Việt Nam trước Robert F. Turner, trở về Mỹ từ 1972, đã tham gia nhiều lãnh vực sinh hoạt từ viết sách, sản xuất phim ảnh, hoạt động truyền thông, làm việc tại Quốc Hội, là Phụ tá Bộ Trưởng Quốc Phòng, rồi Bộ Trưởng Hải Quân thời tổng thống Reagan và hiện nay đang có mặt tại Thượng Viện Mỹ với tư cách đại biểu cho tiểu bang Virginia.

Vùng vẫy trong một không gian rộng lớn với nhiều khung trời khác biệt và đã qua một thời gian khá dài, James Webb vẫn chưa tìm nổi câu trả lời mong đợi.

Chỉ một lần vào năm 1995, ông được nghe một người trả lời và đó là câu trả lời duy nhất cho nỗi bức xúc của ông. Người trả lời là cựu ứng cử viên tổng thống Mỹ năm 1972, George McGovern từng nổi tiếng với hình ảnh kẻ tình nguyện đi bằng đầu gối tới Hà Nội.

Trả lời câu hỏi của James Webb về lý do hành xử như vậy khi vẫn có thể xoay chiều cuộc chiến ngay năm 1975, George McGovern nói: “Anh không hiểu là tôi không muốn chúng ta chiến thắng cuộc chiến đó sao?”

Câu trả lời lại đặt thêm một dấu hỏi là tại sao có thể có ý muốn đó và tại sao chỉ một nhóm nhỏ, thậm chí chỉ một số cá nhân lại có thể đưa đất nước tới điều họ muốn trong khi đại đa số trông chờ điều ngược lại thì đành bó tay?

Nhưng James Webb cũng tìm được câu trả lời tương đối về tâm tưởng của những kẻ đó. Sự câm nín gần như né tránh của Hollywood tới mức hơn 30 năm qua, không có nổi một cuốn phim đủ tầm vóc về các chiến binh Mỹ ở Việt Nam với đầy đủ danh dự và trong khung cảnh chính xác cùng số phận con người Việt Nam trong và sau cuộc chiến, từ các trại tập trung, giữa cuộc sống bị bóp nghẹt dưới chế độ công an trị hiện nay…có thể coi là bằng chứng của một vết thương đang bị giấu kín. James Webb cho rằng “cảm giác kinh hoàng đã phải đến với những kẻ từng đem cuộc hành trình của tuổi trẻ ra đánh cá cho cái ý nghĩ đất nước mình là một lực lượng ác quỷ, khi họ thức tỉnh về sự ngây thơ vào những năm tháng sau năm 1975.”

Sự câm nín đó có vẻ được kể như dấu hiệu sám hối hoặc ít nhất cũng là một cách tự thú lỗi lầm của những kẻ thiếu can đảm công khai nhìn nhận các sai trái đã phạm. Họ cố ẩn mình thật kín để được chìm trong lãng quên. Tuy đây không phải là cách phù hợp với các tiêu chuẩn đạo đức tối thiểu nhưng có thể thông cảm cho tâm tưởng kinh hoàng của loại người hèn yếu và trong chọn lựa này chắc chắn họ sẽ không còn tác hại cho đời.

Cho nên, dù chưa nắm rõ nguồn cỗi dẫn đến những ý nghĩ như ý nghĩ của McGovern, James Webb vẫn quay về tỏ bày tâm sự với đám đông mang tâm nguyện tốt lành nhưng đã bó tay mặc cho các mưu đồ ma quái vẫy vùng:

“Chúng ta hãy thực tình ngay thẳng. Thật vô cùng tủi nhục khi nhìn gương mặt một thương binh, hay nghe diễn từ tốt nghiệp của một học sinh thủ khoa người Mỹ gốc Việt Nam, mà người cha quá cố của em từng chiến đấu bên cạnh người Mỹ cho một lý tưởng từng bị mỉa mai, chế giễu, khinh rẻ. Và thật vô cùng xấu hổ khi hệ thống chính quyền của chúng ta đã cho phép học sinh đó sớm thành đạt như thế ở đây chứ không phải ở quê hương của em.”

Dù không thể dằn cơn uất hận trước những kẻ u tối nhẫn tâm, những cựu binh từng là nạn nhân của các hành vi ngược đãi vẫn nghĩ trước hết tới nghĩa vụ công dân đối với đất nước và bổn phận con người đối với đồng loại ở các phương trời xa. Họ đã gánh nhận mọi hậu quả tệ hại do hành vi của những kẻ u tối nhưng lại coi đó là điều tủi nhục xấu hổ của chính bản thân với lời tự nhủ cố vươn lên để ngăn tái diễn những nỗi đau tương tự ở bất kỳ nơi đâu. 35 đã qua nhưng nỗi đau của những nạn nhân trên mảnh đất Việt Nam xa thẳm vẫn nặng trĩu trong tim họ, dù họ không hề gây ra những nỗi đau đó mà chỉ là những người như đại sứ Graham Martin từng phẫn uất vì bị buộc phải bó tay không cho ngăn chặn những nỗi đau đó.

Quả tình khó tránh thắc mắc là vào giờ này có bao nhiêu người Việt Nam, nhất là những người đang tự hào vì nước vì dân, còn nghĩ đến “cảnh những bậc cha mẹ hốt hoảng quỳ lạy bất kỳ ai có thể giúp đưa được con mình rời khỏi Việt Nam, cảnh những đứa trẻ mồ côi ngơ ngác trong vòng hỗn loạn mịt mù giữa tai hoạ trùng điệp” hay “những thân hình xoay giữa không trung như những bông tuyết, rơi xuống chết thảm khốc sau khi đeo bám tuyệt vọng vào thân trực thăng, những lớp lớp nạn nhân bị vùi lấp tức tưởi giữa biển sâu”… như Robert F. Turner, như James Webb không thể rời xa suốt nhiều năm qua? Vào giờ này, những kẻ đã và đang trực tiếp gánh vác trách nhiệm về cuộc sống Việt Nam có ai còn nhỏ những dòng nước mắt như Turner, như James Webb trước những cảnh đã kể?

*

Tâm tưởng của những cựu binh Mỹ lại dẫn tôi tới với câu chuyện “làm rơi nước mắt” do người bạn trẻ –– Đào Vũ Anh Hùng –– ghi lại và gửi cho tôi. Tôi gặp người bạn này 47 năm trước, khi đang bó gối trong nhà tù còn anh là một sinh viên trẻ cũng vừa trở thành tù nhân. Từ đó chúng tôi trở thành bạn và anh đã là người bạn trẻ của tôi gần trọn nửa thế kỷ qua. Nhân vật chính trong câu chuyện do Đào Vũ Anh Hùng ghi lại và gửi cho tôi cũng là một cựu chiến binh Mỹ tham chiến tại Việt Nam có tên Rich Luttrell.

Năm 1967, Rich tròn 17 tuổi, sống trong một gia đình nghèo tại tiểu bang Illinois. Rich tình nguyện gia nhập quân đội và qua Việt Nam năm 1968, trong Chiến Đoàn 101 Nhảy Dù. Câu chuyện mở đầu vào một ngày nóng bức khi Rich có mặt trong một cuộc hành quân. Rich không hề biết mình và quân địch đang ở tình thế cách nhau chỉ vài thước giữa một khu rừng già.

Rich kể lại “từ khóe mắt, bỗng thấy một động đậy và nhận ra một binh sĩ Cộng Sản ngồi tựa vào khẩu AK 47.” Rich đã lọt vào tầm đạn của địch và cái chết chỉ còn cách một nhịp tim. Rich thấy toàn thân như đóng băng khi nhìn thẳng vào mắt người lính Cộng Sản và cho biết “Dường như chúng tôi đã chăm chú nhìn nhau.” Đó là lúc ngón tay Rich tự nhiên kéo cò súng, và kẻ địch gục xuống.

Liền ngay đó là cả khu rừng rung chuyển giữa cơn mưa đạn và Rich đã được một đồng đội nhiều kinh nghiệm xô nằm xấp xuống. Một ý nghĩ hiện đến với Rich là kẻ địch có thể nổ súng trước và chắc chắn Rich đã chết trước khi nhìn thấy anh ta. Ý nghĩ này khiến Rich không ngừng thắc mắc “Tại sao hắn không bắn?” Nhưng thắc mắc này không dày vò Rich mà là một thứ khác – một tấm hình.

Khi trận đánh chấm dứt, những người lính tỏa ra đi tìm kỷ vật trên xác địch quân. Một người rút ví của tên địch vừa bị Rich bắn hạ và một mẩu giấy rơi ra. Rich cúi xuống lượm, nhận ra một tấm hình chỉ lớn bằng con tem chụp người lính và một cô gái nhỏ.

“Họ là ai”?

Rich không thể biết. Rich đã ngồi xuống nhìn mặt kẻ chết để coi có phải hình anh ta không nhưng vẫn không biết chắc. Tuy nhiên hai người trong hình chắc chắn là hai cha con. Hai người trong hình quá trang nghiêm, quá buồn. Phải chăng họ chụp tấm hình này ngay trước khi từ giã nhau?

Rich cảm thấy đau đớn và quyết định giữ tấm hình. Đã hơn một lần Rich được hỏi về lý do quyết định như thế và chỉ có thể trả lời:

“Tôi không biết. Tôi đã suy nghĩ cả triệu lần rồi. Cái phần đầu tiên tôi trông thấy trong tấm hình là cô gái, và cô ta có một cái gì buồn bã lắm.”

Sau trận đánh đầu tiên ấy, Rich mau chóng thành chiến binh thiện chiến.Tuy nhiên, Rich vẫn không tránh khỏi tai hoạ chiến trường khi chỉ còn 20 ngày nữa sẽ hết hạn phục vụ để hồi hương.

Ngày đó, đơn vị của Rich bị phục kích và trong lúc lao lên cứu một đồng đội, Rich bị trúng đạn vào lưng. Lúc được trực thăng tải thương bốc đi, Rich cảm thấy như có lỗi vì đã bỏ rơi đồng đội.

Nhưng rồi Rich cũng quen với nhịp sống êm ả tại quê nhà, nhất là sau khi lập gia đình và có hai đứa con gái. Những người thân của Rich không hề nghe Rich kể về cuộc chiến nhưng đều biết Rich có một tấm hình trong ví và có một ràng buộc đặc biệt với tấm hình.

Tấm hình không nặng tới một gam nhưng luôn đè nặng trái tim Rich cho tới khi Rich đã qua tuổi tứ tuần và ý nghĩ luôn nổi lên trong đầu Rich là “tội nghiệp con bé không còn cha nữa.”

Năm 1989, khi đi thăm đài kỷ niệm tử sĩ trận vong Việt Nam tại Washington D.C, Rich quyết định tự giải thoát bằng cách bỏ tấm hình dưới chân Bức Tường. Rich ngồi đối diện với tấm hình, ngắm kẻ đã bị mình bắn hạ hơn 20 năm trước, viết một lá thư ngắn:

"Thưa ông,

Suốt 22 năm nay, tôi giữ hình ông trong ví. Hôm ấy tôi mới 18 tuổi, khi chúng ta trông thấy nhau trên con đường mòn gần Chu Lai, Việt Nam. Xin tha thứ cho tôi đã giết ông. Ðã nhiều lần trong những năm qua, tôi nhìn hình ông và người con gái tôi đoán là con ông. Mỗi lần tim tôi bừng cháy với nỗi đau tội lỗi.

Xin ông tha thứ cho tôi."

Rich đặt tấm hình và lá thư tại chân Bức Tường ghi tên 58 ngàn binh sĩ Mỹ tử trận tại Việt Nam và cho biết "hành động ấy tương tự sự đứng nghiêm chào lần cuối cùng. Người lính ấy chết vì chiến đấu cho niềm tin của anh ta. Và đây là một cách vinh danh và bày tỏ lòng tôn kính anh ta."

Rich cho biết cảm giác lúc ấy:"Anh ta không còn là kẻ thù nữa, mà là một người bạn. Giống như chào vĩnh biệt một người bạn. Lúc đó, tôi như vừa chấm dứt một trận đánh, buông ba lô xuống để nghỉ ngơi. Cái gánh nặng tôi mang nay không còn nữa."

Nhưng thực tế không hoàn toàn như thế.

Bảy năm sau, năm 1996, khi Rich gần như quên tấm hình thì một người quen là dân biểu Ron Stephensđột ngột tìm gặp. Stephens đặt lên bàn của Rich một cuốn sách và nhắc: “Mở trang số 53.” Trên trang sách đó là tấm hình kèm theo nguyên văn lá thư ngắn mà Rich đã viết.

Tấm hình do Rich bỏ dưới chân tường đã lọt vào mắt một cựu chiến binh khác là Duery Felton.

Duery là người quản lý phòng sưu tập tại đài kỷ niệm lập tức bị thu hút bởi tấm hình cùng bức thư và đã quyết định giữ lại. Duery không thể nói rõ tại sao lại có quyết định đó mà chỉ diễn tả như một hành động vừa tự nhiên vừa kỳ bí không thể hiểu nổi.

Cô gái bé bỏng rời khỏi Rich lại ám ảnh Duery cho tới khi một nhà xuất bản yêu cầu Duery giúp hoàn thành một cuốn sách về Bức Tường Tưởng Niệm.

Duery đưa tấm hình và lá thư vào cuốn sách với lời ghi: "Tấm ảnh này ám ảnh tôi nhiều năm, dù tôi không biết cô bé là ai."

Cuốn sách tình cờ tới tay người bạn của Rich.

Do đó, 7 năm sau, tấm hình lại trở về với Rich khi ông theo lời nhắc của bạn mở trang sách số 53.

Nỗi ám ảnh cũ thành mạnh mẽ hơn khiến Rich liên lạc với Duery xin lại tấm hình. Duery bay từ Hoa Thịnh Ðốn tới Illinois gặp Rich. Hai người đàn ông không hề quen, chưa từng gặp nhau đã ôm nhau khóc vì tấm hình một cô bé mà cả hai cũng đều không biết là ai.

Sau đó, Rich thấy cần công khai cho mọi người biết rằng ông đang tìm cô gái kia. Vì thế Rich trả lời một cuộc phỏng vấn của tờ báo St. Louis Post Dispatch, và câu chuyện được đăng lên trang nhất tờ báo.

Rich cắt bài báo, nhét vào một bao thư cùng với một lá thư gửi cho đại sứ Hà Nội tại Hoa Thịnh Ðốn, cho biết cần được giúp đỡ để tìm người con gái và gia đình người lính trong tấm hình. Đương nhiên người nhận thư phải chuyển về Hà Nội, nhưng chuyện vẫn như mò kim đáy biển khi sự giúp đỡ chỉ là một tờ báo tại Hà Nội in lại tấm hình và câu chuyện như một bài báo bình thường. Bài báo không thu hút người đọc và câu chuyện cũng không được một cơ quan công quyền nào của Hà Nội lưu tâm.

Nhưng tờ báo may mắn được dùng làm vật gói đồ và bay về một làng quê do một người con ở Hà Nội gửi đồ về quê biếu mẹ.

Khi mở gói đồ của con, bà mẹ lưu ý tới tờ báo nhàu nát in hình một người bộ đội. Thật kỳ lạ là bà nhận ra ngay người trong hình và lập tức cầm tờ báo đi tới một xóm nhỏ, báo cho chị em một gia đình ở đó biết tấm hình là cha của họ.

Thế là từ Mỹ quốc cách xa ba ngàn dặm, ba tuần sau Rich nhận được một lá thư từ tòa đại sứ cho biết:

“Có một người tên là Nguyễn Văn Huệ viết thư cho biết ông ta tin rằng tấm hình chính là hình của cha ông ta, và người con gái nhỏ ấy là chị ông ta.”

Rồi Rich nhận được lá thư thứ hai mà ông phải đi kiếm người thông dịch để biết đó là thư của cô bé trong hình, viết như sau:

“Kính gửi ông Richard,

Đứa nhỏ mà ông đã chăm sóc qua tấm hình hơn 30 năm bây giờ đã trưởng thành rồi. Đứa nhỏ ấy đã trải qua nhiều đau khổ trong tuổi thơ ấu vì mất bố và nhớ thương bố. Tôi hy vọng ông sẽ đem lại niềm vui và hạnh phúc cho gia đình tôi.”

Thế là ba mươi năm sau khi thấy tấm hình lần đầu, Rich biết đứa bé trong hình còn sống tên là Lan, đã 40 tuổi và đã có con cái.

Nhưng tin vui vừa nhận được lại như rơi vào tuyệt vọng, khi cơ quan điều tra nội bộ của chính quyền Hà Nội cho rằng cha của Nguyễn Thị Lan không thể là người trong hình, vì hồ sơ quân đội chứng minh ông ta tử trận tại nơi khác so với địa điểm Rich nói. Tình hình rối ren hơn khi có 3 gia đình khác lên tiếng nhận tấm hình là hình cha của họ.

Rich không còn biết tin ai, nhưng rồi một đồng đội của người chết là bạn cùng đơn vị xác nhận đây là bạn đồng đội của ông ta và là cha của Nguyễn Thị Lan.

Kết quả cuối cùng đã có và Rich quyết định bay qua Việt Nam, đích thân đặt tấm hình vào tay cô bé.

Lúc này đã là mùa Xuân năm 2000 và là năm thứ 33 kể từ khi Rich nhìn thấy tấm hình.

Ðó là một ngày Thứ Tư u ám tại Hà Nội.

Trời có vẻ sắp mưa trong lúc Rich bước lên chiếc xe Van để làm một chuyến đi hai giờ rưỡi tới làng của Lan. Chiếc xe chạy qua một vùng xa lạ, qua những khu chợ đầy các khuôn mặt ngạc nhiên khi thấy một đám du khách và một người Mỹ tóc bạc.

Rồi Rich hoang mang, bước qua một bức tường đá và trông thấy người phụ nữ. Hai người đối diện và Rich lập lại câu tiếng Việt mà ông đã học thuộc lòng: “Hôm nay tôi trả lại tấm hình của cô và cha cô mà tôi đã giữ 33 năm.”

Cuối cùng tất cả tuôn ra như một sự giải thoát đau đớn kinh hoàng, Lan ôm lấy Rich và khóc. Lan ôm Rich như thể Rich chính là người cha đã trở về từ cuộc chiến. Người em trai cho biết cả hai chị em dị đoan tin rằng linh hồn cha sống qua Rich. Ðối với họ, ngày hôm nay linh hồn cha của họ đã trở về.

Cả làng dồn tới xem tấm hình trả lại và tấm hình đã gây xúc động cho mọi người. Rich đã nghĩ tới một nghi thức trang trọng, nhưng cuối cùng chỉ là một câu

nói đơn giản với người thông dịch: “Nói cho cô ấy biết đây là tấm hình tôi lấy từ ví của cha cô ấy cái ngày tôi bắn chết ông ta, và hôm nay tôi mang trả lại.”

Cô bé đã 40 tuổi, lần đầu cầm được hình mình và hình cha trong tay. Cô vùi mặt vào hình cha. Ðây là lúc cô có thể nhìn cha gần nhất kể từ khi cô lên 6 tuổi và cha ra đi. Ðây cũng là tấm hình duy nhất và đầu tiên của người lính Nguyễn Trọng Ngoạn.

Lan và người em trai tên Huệ đặt tấm hình lên bàn thờ cha mẹ. Rich cùng tham dự nghi lễ cầu nguyện trước bàn thờ. Rich nói, “Cha của họ là một người can đảm, và ông chết như một chiến sĩ can trường. Ông ta không bị đau đớn. Tôi rất tiếc.”

Những giờ sau đó, Rich gần như trở thành một người trong gia đình, có dịp gặp lại bạn đồng đội của người đã chết, và những kẻ thù xưa trao đổi các kỷ niệm chiến tranh như thể họ chính là đồng đội cùng chiến đấu bên nhau.

Đã quá khó cho Rich tìm được tới nơi đây, và cũng quá khó cho Rich từ giã nơi đây. Rich và Lan ôm nhau từ biệt và Rich đã bật khóc khi bước lên xe.

Ba mươi ba năm trước, Rich tới quốc gia này để tham chiến. Hôm nay ông trở lại để đem niềm vui tới cho một cô bé tội nghiệp, một niềm vui luôn gợi nhắc nỗi buồn. Ông đã không thể rũ bỏ nỗi tội nghiệp của cô bé suốt hơn ba mươi năm và có thể không bao giờ rũ bỏ nổi – như Turner, như James Webb… Rich biết ông sẽ còn tiếp tục liên hệ với Lan và những người thân của cô.

Khi về tới Mỹ, ông nhận được thư của người em trai, Huệ, nhắc lại ngày gặp gỡ vừa qua: “Trong thời gian ông viếng thăm gia đình tôi, mọi người trong làng nhận thấy ông là người rất tốt và tử tế. Khi ông rời Việt Nam, tôi cảm thấy như cha tôi đã trở về.”

Rich đã trở thành niềm an ủi cho một nỗi đau giữa hằng hà sa số nỗi đau đang bị vùi lấp giữa lãng quên trên khắp đất nước Việt Nam. Cùng với thời gian chắc chắn sẽ còn không ít câu hỏi trỗi lên từ những nỗi đau như thế để hiểu rõ về nguyên do thực sự đã dẫn đến những nỗi đau cũng như những tấm lòng chia xẻ.

*

Nhớ tới những người Mỹ với những cái tên xa lạ Turner, Webb, Luttrell, Felton… khi rời những trang sách của Nguyễn Văn Lục, tôi lại thấy mình đối diện với tấm bia tưởng niệm các nạn nhân bỏ mình trên biển cả bị đục phá tan nát tại Galang.

Sách đã gấp lại, nhưng những dòng chữ của Nguyễn Văn Lục gợi nhắc nhiều cảnh sống miền Nam hai mươi năm cũ bỗng biến thành những tiếng gào…



Virginia, May 15, 2010

UYÊN THAO

[Can Tho]

Nhà văn/Trung Tá Tâm lý chiến Văn Quang

Nhà văn/Trung Tá Tâm lý chiến Văn Quang trên hành trình cùng Văn Nghệ Quân Đội Việt Nam Cộng Hòa (phần I)
Nguyễn Tà Cúc .

Sáng Saigon
Hãy nghe kia cô gái Saigon nói
‘Tiếng nước tôi’ thánh thót giọng thân yêu
Đi sau lưng tôi mơ mộng rất nhiều
Cô đâu biết trời trên cao xanh ngắt
Đường cô đi là những đầy hoa rắc
Của người dân hay người lính Cộng Hoà
Tôi vội chào sĩ quan nọ đi qua
Ka-ki láng như lòng trai sáng láng
Tôi mê say bởi mắt chàng chói rạng
Một niềm tin mãnh liệt ở tương lai
Tôi xin chào lần nữa người ngày mai
Người hiện tại đang giữ gìn đất nước…
Quách Thoại [1929-1957]

Văn Quang, nét vẽ Phan Ngọc Diên, tháng 3. 2000
Tôi quen nhà văn Văn Quang tình cờ vào năm 1995 qua một việc buồn phiền của ông. Từ đó, một cách thật chậm chạp, chúng tôi trở nên thân hơn. Khoảng năm 2014, ông nhờ người giao cho tôi một USB chứa tác phẩm đã xuất bản trước 1975 gồm Chân trời tím, Người yêu của lính, Ngã tư hoàng hôn cùng vô số bài vở, hình ảnh khác. Cạnh đó, ông còn lưu lại bản thảo 2 truyện dài, dưới 200 trang mỗi truyện, và một tuyển tập dở dang gồm 4 truyện ngắn.
Sau chót, ông kèm tuyển tập dự thảo, “bút ký-phóng sự”, đã có lời tựa, chọn lọc từ 300-600 bài trong loạt Lẩm Cẩm Sài gòn Thiên hạ sự, 2001-2009. Khoảng mươi năm sau, theo tôi, tuyển tập này được xét lại một lần cuối rồi xuất bản cùng với một số bài khác đã xuất hiện sau 2009. Đó là Sài gòn-Người muôn năm cũ, Nhà xuất bản Tiếng Quê hương, 2020, chỉ 2 năm trước khi ông qua đời (1).
Từ năm 2017 tới 2020, ông gửi trực tiếp, hay qua một người quen, thêm nhiều bài khác. Ông cho phép tôi sử dụng và trích dẫn số tài liệu thượng dẫn. Chúng sẽ xuất hiện, về một trong những nhà văn quân đội danh tiếng nhất thuộc Văn Học Miền Nam. Tôi cũng xin cảm ơn bà quả phụ Văn Quang (“chị Kim Ngân”).
Tôi được tin ông lìa trần kèm tấm ảnh từ nhà thơ Nguyễn Quốc Thái-người cuối của Nhóm Trình Bầy, chìm xuống đáy sầu muộn bên Văn Quang nằm bình thản mắt khép trong áo khăn nhà Phật. Sau đó, lại nhận tin nhắn từ họa sĩ Phan Ngọc Diên, người vẽ tranh bìa cho một số tác phẩm Miền Nam, thêm logo cho cả Nhà Xuất bản Kim Anh lẫn Đại Ngã. Mỗi lúc ông có dịp thăm Sài gòn, Văn Quang thường thuật lại với sự quý trọng. Tôi chọn bức chân dung của ông vì Văn Quang tỏ ý yêu thích lắm.
Rốt cuộc, tôi chỉ có thể nghĩ tới Văn Học Nghệ Thuật Miền Nam với bao huy hoàng lẫn truân chuyên. Cuộc “nói chuyện” với Văn Quang, bắt đầu từ năm 2004 đến nay chưa kịp kết thúc, chưa kịp phổ biến thì ông qua đời. Bên này đại dương, “một tiếng em” đại diện cho một thời quốc gia có tên Việt Nam Cộng Hòa, có Sài gòn, có Văn học Miền Nam, có Văn nghệ Quân đội, có Duy Trác, có Sĩ Phú, có Trần Thiện Thanh, có Thanh Nga, có Hùng Cường…
Lòng ơi hoài vọng bao giờ nói
Thăm thẳm trùng dương một tiếng em…
[Đinh Hùng, Một tiếng em]
Với tôi, Văn Quang luôn luôn là nhà văn Trung tá Văn Quang. Tác phong Lính trong hoạt động và trong Văn hiển hiện trong từng bức thư, trong từng cuộc nói chuyện qua điện thoại, khiến ông “nói được và được nói” [chữ của ông] nỗi niềm tâm sự đôi khi không thể ngỏ cùng ai, đến nỗi tôi không thể hình dung Văn Quang nào khác ngoài bộ quân phục kaki và chiếc lon trung tá.
Bởi thế, nhân Ngày 30 Tháng 4, bên cạnh phần sơ lược về tiểu sử người lính/nhà văn Văn Quang, Văn Nghệ Quân Đội, và tạp chí Khởi Hành-Hội Văn Nghệ sĩ Quân đội—nơi ông góp mặt trước và sau 1975—tôi cũng muốn sử dụng trường hợp của ông, của Văn Nghệ Quân Đội Việt Nam Cộng hòa thay lời giải thích dành cho câu hỏi:
Tại sao người lính Miền Nam chiến đấu và tiếp tục chiến đấu? Bằng cả khẩu súng trước 1975 hay ngòi bút sau 1975?
Thắc mắc đó càng có ý nghĩa khi hình ảnh của họ không đẹp đẽ chút nào, thậm chí mọi rợ như “con quỷ khát máu, một lũ ăn thịt người” (chữ của nhà văn/ xã luận gia/ thương phế binh Miền Nam Phùng Nguyễn) trong tác phẩm của ít nhất hơn một nhà văn Miền Bắc danh giá.
1. “Đúc Khuôn Tội Ác,” Phùng Nguyễn
Trong bài “Đúc Khuôn Tội Ác”, người lính Miền Nam /nhà văn/xã luận gia Phùng Nguyễn (2) trích Tạ Duy Anh và Hồ Anh Thái hầu chứng minh sự tuyên truyền nham hiểm của người lãnh đạo Miền Bắc theo chủ nghĩa Cộng sản. Quá khứ chiến binh rồi thương phế binh cho ông đủ thẩm quyền về điều muốn trình bày. Tôi xin mạn phép độc giả được trích một đoạn dài của Phùng Nguyễn:
-“Để chiến thắng, người ta không ngần ngại áp dụng những thủ đoạn vô luân vô đạo. […] Giới lãnh đạo của phe chiến thắng trong cuộc nội chiến Bắc Nam vừa qua, gồm thành phần chóp bu của đảng CSVN, chiếm giải quán quân trong lãnh vực này. Trong chiến tranh Việt Nam và rất lâu sau đó, họ đã giúp biến người dân người lính miền Nam thành những con quỷ khát máu, một lũ ăn thịt người trong mắt người dân và bộ đội miền Bắc […] Nhà văn Trần Doãn Nho, tù cải tạo cho đến 1981, kể lại kinh nghiệm của ông về hiện tượng này trong lần viếng thăm thủ đô Hà Nội trong bài ký “Lô sơn yên tỏa” mà người viết trích dẫn dưới đây. Bắt đầu trích:
Hồng im lặng uống hết cốc nước. […] Hồng hỏi tôi:
– Ở quê mình, người ta theo ngụy nhiều không chú?
– Nhiều. Hầu hết đều là ngụy.
– Sao lại hầu hết. Nhân dân ta mà theo ngụy được à. Chỉ có bọn Thiệu chứ. Cháu nghe nói bọn ngụy tàn ác lắm, sao lại có kẻ theo chúng nhỉ. Mà chú, sao ngụy lại ăn thịt người vậy chú?
Tôi quay nhìn Hồng:
– Ai nói với cháu vậy?
– Cháu biết.
– Như chú cũng ngụy mà chú có ăn thịt người đâu. […] Hà Nội vào trưa, một buổi trưa hè. Đó là năm 1983…” Hết trích […]
Tôi đã nói về đề tài “lính ngụy ăn thịt người” một vài lần, nhưng chưa hề thấy đủ. Bởi vì chưa hề đủ! Đã có không ít người, vì những lý do mà họ nghĩ rằng cao cả, chỉ muốn quay lưng lại, tảng lờ, chối bỏ sự hiện diện của những nọc độc văn hóa đang luân lưu trong huyết quản dân tộc với luận điệu quen thuộc “Hãy chôn chặt chương sách sử xấu xa này và cùng hướng về tương lai.” Ừ thì chôn. Nhưng chôn ở đâu? Trong những cuốn sách của những cây bút thế giá đang tiếp tục bày bán đầy dẫy ở các hàng sách hoặc nằm nghiêm trang trong các thư viện trên cả nước, hoặc trong chồng sách giáo khoa được mang ra giảng dạy ở các cấp trung và tiểu học hàng ngày? Hoặc trên hệ thống Internet, nơi những nọc độc văn hóa được ngụy trang như là dữ kiện lịch sử sẽ xuất hiện trên màn hình máy vi tính của người đọc chỉ sau vài cú nhấn trên bàn phím?
Trong số những người tin vào huyền thoại “lính ngụy ăn thịt người” có thể kể đến Tạ Duy Anh và Hồ Anh Thái, những nhà văn có tiếng tăm của Việt Nam[…] Vậy mà, ở vào những năm đầu thế kỷ 21, hơn một phần tư thế kỷ sau khi cuộc nội chiến kết thúc, họ tiếp tục sử dụng huyền thoại “ăn thịt người” khi cần phải mô tả tội ác của “lính ngụy” trong tác phẩm của mình […] Vào tháng 11 năm 2002, tôi có cơ hội đọc Đi tìm nhân vật của Tạ Duy Anh trên mạng talawas. Tôi theo dõi Đi tìm nhân vật một cách thích thú, cho đến gần hết chương 6. Cũng trong năm 2002, tôi có dịp đọc Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái. Vào lúc bấy giờ, hình như ông là chủ tịch Hội Nhà văn thủ đô Hà Nội. Ở một trang nào đó cũng nằm trong chương 6, tôi ngừng đọc. Nơi tôi đã dừng lại ở hai tác phẩm, có một điểm rất chung[…]
Đoạn kế tiếp là một xung đột đầy kịch tính, phục vụ cùng một mục đích: diễn tả sự tàn bạo của chiến tranh […] Bất kể có đồng ý với cách hành xử của người lính hay không, tôi ghi nhận nỗ lực của Tạ Duy Anh trong việc chuyên chở khá thành công điều xem chừng như một nghịch lý: những tư duy nhân bản có khi được thể hiện dưới những dạng tàn bạo nhất. Đoạn này chấm dứt như sau: “Hai ngày sau bọn địch phản công. Cả trung đội mình bị băm nát. Thằng Thiết bị đạn găm đầy mình, vừa đưa tay ấn ruột vào, vừa bóp cò. Bọn nguỵ ào lên như lũ quỷ, quyết bắt sống thằng Thiết. Như sau này anh em trinh sát kể lại, chúng quay thằng Thiết như quay một con lợn rồi róc thịt uống rượu trả thù cho đồng đội. Nó đã hy sinh như một người anh hùng trên chiến trận.”
Dưới đây là đoạn trong chương 6 của Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái mà tôi muốn chia sẻ cùng bạn đọc:
Hùng lao người bơi xuôi theo dòng suối tương đối cạn, xa hẳn chỗ Hoa đang nấp. Lũ thám báo văng tục chạy men bờ đuổi theo. Có những chỗ suối cạn không bơi được, Hùng phải chạy. Bốn tên thám báo nhảy chồm chồm trên những tảng đá giữa lòng suối, rồi quây được Hùng vào giữa. Anh quật ngã một thằng. Nó cắm đầu xuống nước, không thấy động đậy gì. Nhưng những thằng kia đã xúm lại. Chỉ một lát sau, chúng đã lôi xềnh xệch Hùng lên bờ. Thân thể anh bầm dập đẫm máu. Chúng đấm đá túi bụi để lấy cung cho tới khi anh ngất đi. Anh tỉnh lại, chúng đánh tiếp. Hoa hiểu vì sao chúng không dùng đến súng. Chúng cũng không muốn gây ra tiếng nổ ở vùng rừng này. Cuối cùng, điều Hoa không ngờ đã tới. Cô chỉ nghĩ rằng bọn thám báo sẽ lôi Hùng đi làm tù binh để tiếp tục lấy khẩu cung. Nhưng thằng cầm con dao găm của anh đã cúi xuống rạch một đường thành thạo trên bụng Hùng. Anh quằn quại hét lên một tiếng rùng rợn. Ở trên cao, Hoa nghiến chặt răng gần như ngất đi. Hai thằng kia đè chặt chân tay Hùng cho thằng mổ bụng moi tim gan ra. Chúng nổi lửa nướng tim gan ăn ngay tại chỗ. Hai hột tinh hoàn thì được phân chia cho hai thằng chắc là cấp cao hơn.
Tạ Duy Anh là nhà văn có tay nghề cao[…] Không giống như những đoạn văn khác, Tạ Duy Anh xây dựng đoạn “lính ngụy ăn thịt người” một cách thoải mái và tự tin, tôi có thể hình dung. Ông không hề ngay cả trong một sát na hoài nghi điều mình viết xuống. Bởi vì “lính nguỵ ăn thịt người” là điều có thật, cũng thật như mặt trời sẽ mọc ở hướng Đông vào mỗi buổi sáng. Ông không phải hư cấu, và ông yên tâm vô cùng.
Riêng về trường hợp Hồ Anh Thái, không có gì khó khăn để nhận ra đoạn văn của tác giả này chỉ là một sao chép vụng về từ một điều đã nghe/đọc/nhặt từ một hay nhiều nơi nào khác. “Thám báo ngụy” và “ăn thịt người” là những cụm từ cũ mèm, sáo mòn được dùng đi dùng lại không biết bao nhiêu lần bởi những cây viết trước ông. Hơn thế nữa, khả năng “hư cấu” nghèo nàn của ông khiến câu chuyện càng trở nên khó tin. Ông không nhìn ra cái chi tiết “Chúng (lính thám báo) nổi lửa nướng tim gan ăn ngay tại chỗ” đang chửi nhau chan chát với “Hoa hiểu vì sao chúng không dùng đến súng. Chúng cũng không muốn gây ra tiếng nổ ở vùng rừng này.” […] Ông không hề biết gì về khoảng cách và tốc độ mà khói và mùi thịt cháy khét, thịt rừng hay thịt… người, có thể đạt đến!
Trong khi tay nghề cao thấp khác nhau, cả hai nhà văn đều cùng chia sẻ một điều: niềm tin tuyệt đối vào chuyện lính ngụy thật sự ăn thịt người. Tất nhiên Tạ Duy Anh và Hồ Anh Thái không phải là những nhà văn duy nhất sử dụng huyền thoại này để diễn tả tội ác của người lính miền Nam. Tôi tin rằng còn có nhiều tác phẩm với những tình huống tương tự. Và tôi cũng tin như đinh đóng cột là tất cả các tác giả chuyên trị “lính ngụy ăn thịt người” không có ai chứng kiến tận mắt cái tội ác ghê rợn này. Nhưng tất cả đều thuộc nằm lòng, đều hăng hái nói về, hăng hái viết về, và sẵn sàng làm chứng cho sự hiện hữu của một tội ác như thế. Không chút đắn đo!
Tại sao? Quyền lực nào đã khiến cho họ, một cách mù quáng, biến cái tội ác ghê rợn này thành một tín điều bất khả tư nghị và vất qua một bên lý trí và chức năng sáng tạo của mình để chỉ sử dụng một cách máy móc một khuôn mẫu mòn nhẵn để cực tả “tội ác” tưởng tượng của người lính miền Nam? Cái khuôn đến từ đâu, do ai đúc ra, và trong tình huống nào. Câu hỏi hóc búa, nhức nhối, đầy dằn vặt. Và trong nhiều năm, tôi không có câu trả lời.” [Phùng Nguyễn, “Đúc Khuôn Tội Ác”]
Dù không đi lính, lần nào đọc tới vụ nổi lửa nướng tim gan ăn ngay tại chỗ, tôi cũng có thể đoán lính “thám báo”–chúng ta đang nói tới “lính thám báo” ở đây–không dại gì “nổi lửa” (chữ “nổi” diễn tả một đám lửa làm hiệu tấn công chẳng hạn, như trong truyện kiếm hiệp chứ không như trường hợp thượng dẫn) hoặc nướng thịt (bất cứ thịt gì) đúng như Phùng Nguyễn nhận xét. Ngược lại, tôi có thể trả lời thắc mắc của ông “Cái khuôn đến từ đâu, do ai đúc ra, và trong tình huống nào” dù tôi đoán ông đã biết.
Khi người lính Miền Nam bị “ác quỷ hóa” thì sự thúc đẩy người lính Miền Bắc tiêu diệt người lính Miền Nam sẽ có hiệu quả tối đa. Ai đọc những đoạn trên mà không tàn sát-trước-khi-bị-ăn thịt? Tàn sát như một thứ người máy vì khả năng xét đoán đã bị tước đi bằng những hình ảnh kinh hoàng. Không những kinh hoàng mà còn ghê rợn, như hình ảnh “Hai hột tinh hoàn thì được phân chia cho hai thằng chắc là cấp cao hơn“, nghĩa là ăn thịt người tùy …cấp bậc có tính toán chia chác hẳn hoi [dù sự bịa đặt đã quá rõ qua 2 chữ “chắc là” (Sao lại chắc là?!)]. Sự chia chác theo cấp bậc ấy của người lính Miền Nam nếu gia tăng nỗi phẫn nộ sẽ đồng thời đẩy cuộc chiến tranh xâm chiếm Việt Nam Cộng Hòa vào vùng an toàn của “chính nghĩa” cho người Cộng sản Việt Nam Dân chủ Cộng Hòa.
Do đó, tiêu diệt người lính Miền Nam còn đồng nghĩa với dương danh chính nghĩa, một chính nghĩa không chỉ cho người Cộng sản Miền Bắc mà còn cho nhân loại. Song song với “ác quỷ hóa” người lính Miền Nam, “những nọc độc văn hóa được ngụy trang như là dữ kiện lịch sử” (mượn lời Phùng Nguyễn) bởi thế sẽ được lập lại, khai triển ròng rã theo thời gian, khiến có người Miền Bắc như nhà văn Bảo Ninh, dù thiện chí đến đâu, cũng không tránh khỏi câu hỏi: Tại sao anh (người lính Miền Nam) chiến đấu?
Tôi muốn đưa thí dụ bằng chính Bảo Ninh, chân dung niềm kiêu hãnh chan hòa tính nhân văn Văn chương Miền Bắc. Độc giả đã đọc Tạ Duy Anh và Hồ Anh Thái diễn tả người lính Miền Nam điên cuồng say máu đến nỗi ăn thịt người lính Miền Bắc. Giờ đây, độc giả sẽ có dịp chứng kiến cựu quân nhân Bảo Ninh xuất hiện rạng rỡ cùng khúc “ai ca” khải hoàn (mượn tên Chiến tranh ai ca, bản dịch tiếng Hoa của Nỗi buồn chiến tranh). Ông yêu chuộng “chủ nghĩa hòa bình”, “đức hiếu sinh”, “lần đến hòa giải, hòa hợp” vv. Chiến thắng nhưng không hiếu chiến, ông còn đưa người lính Miền Nam, dù không hiểu tại sao họ đối đầu với ông trên chiến trường, vào sáng tác, vào Bảo Ninh, Tác phẩm chọn lọc, một tuyển tập truyện ngắn do Nhà xuất bản Phụ Nữ xuất bản vào năm 2011:
[…]Nhân vật chính của Bảo Ninh là lính trận ở cả hai phía […] Đọc Bảo Ninh, sẽ nhận ra thông điệp của nhà văn về chủ nghĩa hòa bình, về đức hiếu sinh, về tình cha nghĩa mẹ cao dày, về nỗ lực khắc khoải, điềm tĩnh vượt lên quá khứ đau thương và hận thù, lần đến hòa giải, hòa hợp. Chủ đề ấy, qua chữ nghĩa tinh tế, văn phong sầu buồn, đưa Bảo Ninh đến với người đọc, giúp họ trân trọng giá trị to lớn của hòa bình trên thế gian này…. [Nguyễn Văn Thuấn, “Truyện ngắn về chiến tranh của Bảo Ninh“]
Cùng năm đó, Bảo Ninh nhận xét tỉ mỉ về nhà văn/Trung úy Thủy quân lục chiến Cao Xuân Huy nhân cuộc gặp gỡ của 2 người tại Hà Nội, kèm câu hỏi cổ điển: Tại sao anh chiến đấu? Hỡi người lính Miền Nam?
2. Tại sao anh chiến đấu? Câu hỏi của Bảo Ninh và Hồi đáp (từ mùa hè 1972) của Dương Nghiễm Mậu
Năm 2021–nhân Tháng ba gãy súng, hồi ký của Cao Xuân Huy, được dịch và xuất bản tại Pháp– Mạng Diễn Đàn, Pháp, đăng lại bài viết của Bảo Ninh từ 10 năm trước với sự cho phép của ông. Ông hết sức thắc mắc về sự kiện quân nhân cấp dưới Quân Lực VNCH liều thân chống trả, ngay vào lúc tuyệt vọng nhất trong khi hồi ký của Cao Xuân Huy cho thấy cấp lãnh đạo của họ rất thảm hại và hèn nhát:

Bảo Ninh qua nét vẽ Đinh Cường
Lấy trên bìa sau Nỗi buồn chiến tranh (Nhà Xuất bản Hồng Lĩnh tái bản, 1992, Hoa Kỳ)
[…] Đọc tác phẩm của nhà văn Cao Xuân Huy, thú thực, tôi luôn nhìn thấy lại trước mắt mình cảnh tượng quân sĩ đôi bên giao tranh quyết liệt vào những thời khắc cuối cùng của cuộc chiến, ở Lăng Cha Cả, ở cửa số 5 sân bay Tân Sơn Nhất, ở Bộ Tổng Tham mưu. Về phía quân ta, đồng đội của mình thì cố nhiên tôi hiểu, không hiểu hết nhưng hiểu. Đây là tôi muốn nói về phía đồng đội của Huy.
Vào thời khắc cuối cùng ấy, khi ông Minh đã đầu hàng, khi đám Thiệu Kỳ Khiêm với bầy đoàn tướng tá, lũ ăn trên ngồi trốc béo trục béo tròn hưởng lộc chiến tranh đã cao chạy xa bay, còn lính tráng tốt đen thì đã quăng súng tan hàng, nhưng rất nhiều sĩ quan cấp thấp, thiếu uý, trung uý lại nhất định kháng cự đến cùng, để tiếp tục bị giết, bị thương, bị bắt. Tại sao? Có nhiều sự giải thích, đều đúng, nhưng không giúp tôi quên hẳn đi được cái bi kịch đau xót, thảm thương và điên rồ đó.
Họ là ai, những thiếu uý, trung uý ấy. Đọc và gặp Cao Xuân Huy, tôi nghĩ họ là lớp thanh niên có số phận đặc biệt bi kịch. Theo một nghĩa nào đó, họ đứng giữa hai làn đạn. Xong tú tài, vào trường võ bị rồi ra trận, Cao Xuân Huy và hầu hết các sĩ quan trẻ bạn hữu của anh (trong Tháng Ba Gãy Súng) chọn binh chủng “ lính bốn chữ ’ hạng nhất dữ dắn. Tại sao ? Anh chẳng thù hận gì những người anh phải quyết liệt đối đầu. Thù gì chứ, ông già tôi, các em tôi, họ hàng, đồng hương tôi cả mà – anh bảo vậy. Còn cái chính thể mà anh phải đưa thân, thậm chí xả thân bảo vệ, thì anh đâu có ưa gì. Không ưa, là nói nhẹ, trong tác phẩm của anh cái chính thể đó, đặc sệt xấu xa tồi bại phản trắc. Vậy thì tại sao ?…
[Bảo Ninh, “Nhớ về nhà văn Cao Xuân Huy”, “Bài viết năm 2011, tác giả cho phép Diễn Đàn đăng lại.” 14/12/2021, Mạng Diễn đàn, www.diendan.org/sang-tac/nho-ve-nha-van-cao-xuan-huy]
Để trả lời Bảo Ninh, căn cứ trên một số tài liệu có thể kiểm chứng được, thứ nhất, không chỉ “những thiếu uý, trung uý”, rất nhiều sĩ quan cấp cao cũng có người không đầu hàng “để tiếp tục bị giết, bị thương, bị bắt”. “Họ là ai?” Nhà thơ Đỗ Quý Toàn, sau này làm chủ nhiệm&chủ bút nhật báo Người Việt và tạp chí Thế Kỷ 21 (Hoa Kỳ), có bài thơ hồi ức rất dài về người bạn đồng môn Chu Văn An: Trung Tá Nguyễn Xuân Phúc, Lữ Đoàn Trưởng Lữ đoàn 369 Thủy Quân Lục Chiến. Ông mất tích trên bờ biển Đà Nẵng cùng với Lữ đoàn phó.
[…] Nguyễn Xuân Phúc bạn ta
đúng thật nòi hào sảng
bữa đó ngồi ngắm trăng
bên dòng sông Thạch Hãn
tiếng súng im hai bờ
rượu trào thơ lai láng
nửa đêm sương mù trời
rồi gió thổi sương trôi
đêm – trái đất an lành
quê hương sao thầm lặng. [Đỗ Quý Toàn]
Người lính Miền Nam, chiếc khiên che đỡ tự do trước “làn đạn” từ xe tăng cùng súng đạn Nga-Xô, Trung Cộng nhập cảng vào Miền Bắc, biết thừa sẽ trở thành Nắm xương vô chủ biết vùi nơi nao (Nguyễn Du) khi cạn vũ khí từ đồng minh Hoa Kỳ. Bảo Ninh loay hoay dài giòng lê thê như thế không lẽ chỉ để tự bào chữa cho quá khứ chĩa súng AK-47/Made in the Soviet Union nhắm tiêu diệt tự do, dân vô tội Miền Nam và Trung úy Cao Xuân Huy?
Hỡi người chiến sĩ đã để lại cái nón sắt
bên bờ lau sậy này
bây giờ anh ở đâu?
bây giờ anh ở đâu?
còn trên đời này xông pha đèo cao dốc thẳm
hay đã về bên kia phương trời miên viễn chiêm bao
trên đầu anh cái nón sắt ngày nào ấp ủ
mộng mơ của anh
mộng mơ của một con người…
bây giờ, bây giờ trong cái nón sắt của anh để lại bên bờ lau sậy này
chỉ có một con ễnh ương mượn vũng nước mưa đọng trong đó làm hồ trong cái nón sắt của anh…
[Hoàng Trọng & Dạ Chung, Người tình không chân dung – Nhạc phim Người tình không chân dung, 1971]
Thứ hai, tuy “Chính thể đặc sệt xấu xa tồi bại phản trắc” và “bầy đoàn tướng tá, lũ ăn trên ngồi trốc béo trục béo tròn hưởng lộc chiến tranh” (theo Bảo Ninh) đã lùi vào quá khứ, tại sao vẫn còn tình trạng tham nhũng mút mùa lệ thủy đẫm máu hòa bình của một số nhân vật cao cấp thuộc chính thể đương thời, như Văn Quang nhiều lần đề cập đến trong Lẩm cẩm Sài Gòn Thiên hạ sự, hay trong ngay tác phẩm của người Miền Bắc lẫn người Miền Nam sau 1975?
Thứ ba, không chỉ bị lũng đoạn bằng tham nhũng và lạm quyền, sự sụp đổ của Việt Nam Cộng Hòa còn bị ảnh hưởng trực tiếp bằng cuộc vận động tuyên truyền rất quy mô của Đảng và Khối Cộng sản. Từ 1954 tới 1975, “chính thể” Cộng sản võ trang bằng súng đạn Nga Xô và Trung Cộng, tin tưởng vào cuộc xâm chiếm Miền Nam đến nỗi “xương trắng Trường Sơn” (chữ của nhà văn hồi chánh Xuân Vũ). Họ giăng các đoàn binh vận, gài các nhóm nằm vùng nhắm giáng những đòn chí tử vào nền dân chủ còn chập chững của Việt Nam Cộng Hòa. Họ được sự tán trợ của “thành phần thứ ba” và số ít không phân biệt được nền tự do hạn chế của một chính thể trong chiến tranh với chính sách độc tài đảng trị của Đảng Cộng sản.
Trong khi đó, Việt Nam Cộng Hòa vẫn bảo đảm được tự do dù giới hạn. Các ký giả vẫn có thể “xách bị đi ăn mày” biểu tình trước ống kính ngoại quốc. Hơn 200 luật sư (nếu đúng như thế) họp đoàn xin bào chữa cho nhật báo Sóng Thần khi tờ báo này bị Chính phủ truy tố.
Sau 1975, ngay sau khi Đảng Cộng sản chiến thắng, họ sẽ chỉ có báo chí nhà nước và Tòa án Nhân Dân. Năm 1988, Luật sư Mario Stasi [Pháp quốc] bị chính phủ Việt Nam từ chối khi đề nghị được bào chữa cho một nhóm nhà văn và thường dân (3) bị Tòa Án Nhân Dân Thành phố Hồ Chí Minh vu cáo để có cớ kết án nặng nề.

Một phần bức thư của Luật sư Mario Stasi, Paris, Pháp quốc, gửi Bộ Trưởng Bộ Tư Pháp Phan Hiền, Hà nội, Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa (Ngày 4/5/1988)
Theo Trung tá Không Quân Trần Tam Tiệp (người tiền nhiệm của tôi), Chính phủ Cộng sản bắt giam các nhà văn như Doãn Quốc Sỹ, Hoàng Hải Thủy, Dương Hùng Cường, luật sư Duy Trác và sĩ quan Không quân Trần Ngọc Tự cùng cô Nguyễn Thị Nhạn (nhân viên Bưu điện) khi đường dây cứu trợ nhân danh Văn Bút bại lộ. Nhận “cứu trợ” nhân đạo chứ không phải chống chính phủ, nhưng họ vẫn bị tuyên án từ 4 tới 9 năm tù. Đó là lý do tại sao, ngay từ đầu, vì lý do bảo mật, Trần Tam Tiệp giữ Ủy Ban này cho đến khi bệnh nặng (1978-1995). Ông không giao tài liệu cho bất cứ Chủ tịch nào, kể cả Minh Đức Hoài Trinh hay Trần Thanh Hiệp.
Nhiều nhân viên nằm vùng hay cảm tình viên Cộng sản, trụ ngay trong báo quân đội như Tiền Tuyến hoặc báo tranh đấu chống tham nhũng như Sóng Thần, sẽ lộ mặt. Ký giả Lô Răng (Trung tá Phan Lạc Phúc), Chủ bút Tiền Tuyến, thuật lại sự thật phũ phàng trong bút ký Bè bạn gần xa, 2000. Sau khi khỏi tù, ông được T,. người xếp Typo cũ của Tiền Tuyến, đến thăm. Ông T. hiện làm việc tại báo Sài gòn Giải Phóng, sắp được thăng chức “Trưởng Phòng” nhờ người bố tập kết từ Bắc dàn xếp. Mang ơn cưu mang trước 1975, ông T. đề nghị “Hay là ông thầy viết lại Tạp Ghi cho tụi em đi?” Phải từ chối, nhưng Phan Lạc Phúc không tránh khỏi thắc mắc: “Ngày ấy nếu chú mày cho nổ một phát mìn hay vài quả lựu đạn là cả tòa soạn đi đoong.” Và tự mỉa: “Cả tin quá, ngây thơ quá, tình cảm quá. Thua là phải.” Hay tự trách “Văn nghệ quá nên mới thua chỏng gọng.” [4]
Bộ trưởng Tư pháp Trương Như Tảng, Chính phủ Mặt Trận Giải Phóng, vượt biển. Mọi tiếng nói bất mãn, nhiều hành động phản đối từ nhóm người Miền Nam từng có cảm tình hay phục vụ cho Đảng Cộng sản đã im bặt.
Người thuộc Đảng Cộng sản cũng không khá hơn bao nhiêu. Đại tá/nhà văn Nguyên Ngọc, từng theo quân chiếm đánh Việt Nam Cộng Hòa; hay nhà thơ Ý Nhi, người làm việc cho Nhà Xuất bản ma Giải Phóng [5] nay có dịp nếm mùa trái đắng của cây Cộng sản. Hai tác giả được Văn đoàn độc lập Việt Nam-Văn Việt [6] trao giải đã bị hành hung hay không thể nhận giải [7]. Văn Việt được sáng lập bằng một số văn nghệ sĩ như Nguyên Ngọc và Ý Nhi.
Tuy vậy, mỗi năm, vào Ngày 30 Tháng 4, từ gần nửa thế kỷ nay, chúng ta vẫn nghe những thắc mắc, những phát biểu tương tự như Bảo Ninh. Lối phát biểu này bơi lội trong giòng sông tuyên truyền của Cộng sản, một thứ Chất độc da cam/Agent Orange/ Made in North Vietnam. Đúng như Phùng Nguyễn tiên liệu từ 2015, “những nọc độc văn hóa được ngụy trang như là dữ kiện lịch sử” càng rậm rạp theo năm tháng.
Để chứng minh kiểu tuyên truyền hiện diện tương tự, như trong đoạn thượng dẫn của nhà văn Bảo Ninh, đã bị phản bác ngay từ trước 1975, tôi sẽ trích dẫn nhà văn Miền Nam/phóng viên chiến trường Dương Nghiễm Mậu rồi nhận xét của người lính/phóng viên Đoàn Kế Tường cách đây đúng nửa thế kỷ. Như Cao Xuân Huy, họ thuộc chiến tuyến đối đầu với Bảo Ninh và đồng đội. Điều mà họ bảo vệ không phải “chính thể”, chủ nghĩa hay cấp lãnh đạo như Bảo Ninh tưởng lầm, mà những quyền căn bản của con người, gồm quyền tự do suy nghĩ và sáng tác trong và ngoài Văn Nghệ Quân Đội.
2.1 Tại sao người cộng sản không có được sự phải chăng? –Nhà văn/Phóng viên chiến trường Miền Nam Dương Nghiễm Mậu, Mùa hạ, 1972

“Tại sao anh chiến đấu? Câu hỏi ấy đã được trả lời.
Để lựa chọn giữa tự do và cộng sản người miền Nam lựa chọn tự do…”
Dương Nghiễm Mậu qua nét vẽ Nguyễn Hải Chí (CHÓE)
Theo ông, “người miền Nam lựa chọn tự do” bằng cách tự vệ qua “thái độ chiến đấu của người chiến sỹ” dù phải trả một cái giá quá đắt kể cả cái giá Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi [Vương Hàn] sau nhiều chiến dịch tấn công khốc liệt dồn dập từ Mậu Thân 68 tới Mùa hè 1972, nghĩa là ngay khi ông viết bài này:
[…] 30 năm một cuộc chiến, những đứa trẻ ra đời ngày đất nước chia đôi nay đã nhập ngũ và ở ngoài mặt trận. Và lời kêu gọi chiến đấu mười năm hai mươi năm, chiến đấu tới người Việt cuối cùng của Hồ Chí Minh vẫn như một lời nguyền sắt máu âm vang trùng điệp, ma quái […] Anh Xuân Vũ, đó là một nhà văn […] Anh đã ra Hà nội tập kết […] sau anh trở về Nam, năm trước anh bỏ hàng ngũ cộng sản […] Nhìn cuộc chiến đang ác liệt, tôi hỏi anh Xuân Vũ: nếu được nói với những người cộng sản thì điều gì nên nói? Anh Xuân Vũ nói: để nói với người thanh niên miền Bắc, tôi chỉ có hai điều để nói, trước nhất là mong họ nên hoài nghi những điều mà đảng và chính phủ nói với họ, đặt câu hỏi với họ vì chính anh đã kinh qua một kinh nghiệm, thực tế miền Nam khác với những điều mà guồng máy nói, dân chúng miền Nam có thể không hoàn toàn hài lòng về xã hội miền Nam nhưng chắc chắn họ không thích cộng sản. Điều thứ hai nữa người quốc gia miền Nam rất phải chăng.
Mùa xuân Mậu Thân năm 1968 trong khi những người lính miền Nam lo trở về sum họp ăn Tết với gia đình trong thời gian hưu chiến thì những người cộng sản cầm chắc súng trong tay từ rừng núi trở về, họ có mặt và nổ súng trong hấu hết các thị trấn. Người Cộng sản đã tưởng trận tổng công kích tổng khởi nghĩa này sẽ giúp họ nắm quyền thống trị, dân chúng sẽ xuống đường hoan hô, quân đội miền Nam sẽ tan rã. Nhưng không, điều ấy ở ngoài ước tính của người cộng sản. Cộng quân có mặt ở chỗ nào thì dân bỏ chạy khỏi chỗ ấy. Quân đội không tan rã. Những người lính trở lại ngay đơn vị cầm súng không chút bịt rịn. Tại sao anh chiến đấu ? Câu hỏi ấy đã được trả lời. Để lựa chọn giữa tự do và cộng sản người miền Nam lựa chọn tự do nhưng họ không mong muốn người khác cũng phải lựa chọn như mình và họ mong muốn người cộng sản cũng có một thái độ như thế, đừng dùng bạo lực khống chế họ.
Nếu người cộng sản từ bỏ bạo lực, người miền Nam chắc chắn vui hơn ai hết để những người từ mặt trận trở về, vui với hạnh phúc nhỏ bé trong gia đình của họ. Sự phải chăng của người miền Nam ở ngay thái độ chiến đấu của người chiến sỹ. Tại sao người cộng sản không có được sự phải chăng? Bao nhiêu đau thương của cuộc chiến 20 năm không đủ cho một phút chạnh lòng, ngậm ngùi với những sống chết tức tưởi ? Vui bao nhiêu cho một thành công mong manh nào đó với nỗi thống khổ của cả khối dân tộc ? Người cộng sản còn muốn đất nước ta được thử nghiệm thêm bao nhiêu vũ khí tối tân giết người hữu hiệu thêm nữa? Trong nỗi thảm khốc của chiến cuộc chúng ta không có chút đau lòng nào sao ?
Hàng trăm ngàn dân chúng lũ lượt bồng bế nhau chạy khỏi những vùng mà cộng quân có mặt, họ ra đi trong khó khăn, nhưng nỗi kinh hoàng ở lại còn lớn lao hơn nhiều. Những ra đi ấy nói lên lần nữa: Chúng tôi không chấp nhận Cộng sản. Chúng tôi mong ước hòa bình, mong ước được sống nhưng chúng tôi không chấp nhận cộng sản, chúng tôi chấp nhận chiến đấu bởi vì chúng tôi không thể còn có lựa chọn nào khác để được sống như mình muốn.
“Trong cảnh huống đó tôi lên tiếng.” [Dương Nghiễm Mậu, “Một lời cho cuộc chiến”, Khởi Hành số 152, trang bìa, trang 16, ngày 11.5.1972]
Sau đó không lâu, từ trại tạm cư Hòa Khánh, Đà Nẵng, dành cho dân tỵ nạn Quảng Trị, ông giúp chúng ta hình dung nỗi kinh hoàng của dân chúng trước viễn tượng rơi vào vòng kiểm soát của Cộng sản:
-[…] Sau đó ông ta giới thiệu là một người thuộc làng Gia hải, một làng phần lớn sống bằng nghề chài lưới tại Cửa Việt, tôi ngạc nhiên khi biết dân chúng tại làng này đã cùng nhau xuống thuyền đi về phía Nam bằng những chiếc thuyền đánh cá nhỏ bé của họ. Điều mà người này muốn nhờ tôi là: tranh đấu cho họ được ở lại Đà Nẵng sinh sống, họ chỉ cần giúp đỡ lương thực một tháng đầu rồi sẽ tự túc bằng nghề đánh cá của mình. Sau đó ông ta cho tôi thấy, dân chúng tại Gia Hải đưa được vào Đà Nẵng 150 chiếc thuyền, chuyến ra đi của họ hết sức gian khổ, trước hết khi ra khỏi Cửa Việt họ đã bị cộng quân ngăn cản, súng đã nổ vào đoàn thuyền, một số dân chúng đã không ra đi được vì những làn đạn này, nhiều người đã bị thương và chết trong chuyến ra đi, trước hết họ tới được cửa Thuận an. Sau đó rời Thuận an vào trong bãi biển Đa phước…
[…] tôi cũng đã được nghe câu chuyện thương tâm của một người mẹ kể lại cái chết của con mình trên chuyến đi Nam, đứa con của bà đã chết trên chiếc thuyền của gia đình trong khi vượt biên vào cửa Thuận. Tôi mường tượng thấy cảnh tượng bi hùng của chuyến ra đi, cảnh tượng giống như những người dân miền Bắc trong vụ Trà lý, những người đã chọn để được sống tự do hoặc là chết… Gần hai mươi năm sau, cảnh tượng đó lại tái diễn một lần nữa.

“dân chúng đã ra đi khi bom đạn và người cộng sản đến…”
Dương Nghiễm Mậu, Những ngày dài trên quê hương- Bút ký chiến trường, trang 12
[…] Đại Tá Hoà, người tôi gặp lúc cầm một đoàn (sic) là vị Tỉnh Trưởng Quảng trị. Ông mới về làm tỉnh trưởng được ba tháng, nay ông đã ở Đà Nẵng với những người tỵ nạn. Trông ông thấy phảng phất một vẻ buồn. Dân số Quảng trị có hơn ba trăm ngàn, con số còn bị kẹt lại khoảng 50 ngàn, tôi thấy số dân chúng ra đi thật lớn lao và thực sự là một mối lo không nhỏ của chính phủ, và nó cũng là con số đau đầu với chính người cộng sản khi tới chiếm Quảng trị.
Họ phải nói thế nào với quốc tế và điều họ vẫn nói: dân chúng ủng hộ họ và về chiêu bài giải phóng vẫn không ngớt được nói đến. Không, dân chúng đã ra đi khi bom đạn và người cộng sản đến. Không có dân, đất đai còn có nghĩa gì nữa?”
[Dương Nghiễm Mậu, “Quảng Trị đất đợi về”, tháng 6.1972, Những ngày dài trên quê hương-Bút ký chiến trường, trang 16-19, 25-26, Nhà Xuất bản Văn Nghệ Dân tộc- “Ấn hành Hai Chục Ngàn quyển để tặng các chiến sĩ“, Sài gòn, 1972]
Dương Nghiễm Mậu giả định “Nếu người cộng sản từ bỏ bạo lực…” và tự hỏi “Không có dân, đất đai còn có nghĩa gì nữa?” Đặt chân tới Mỹ Chánh gần một tháng sau, người lính/phóng viên Đoàn Kế Tường quả quyết, “Không” cho câu hỏi thứ nhất và “Có” cho câu hỏi thứ hai.
2.2 “Họ phải giữ dân ở lại dù chỉ là cái xác không hồn“– Người lính/phóng viên Miền Nam Đoàn Kế Tường, Mùa hạ, 1972
Đoàn Kế Tường trở lại quãng đường Mỹ Chánh, Quảng Trị vào ngày 29.6.1972 sau khi quân đội Việt Nam Cộng hòa tái chiếm được một phần những tỉnh đầu giới tuyến:
-[…] Tôi đã chờ trong ấm ức, từng bản tin chiến sự, từng chuyến theo chân hành quân các đơn vị nhảy (sic) Dù, TQLC tôi hy vọng được về gần gũi quê hương mà tôi đã bỏ đi. Sau hơn hai tháng trời chui rúc trong các khu tạm cư khốn khổ. Ngày 29-6-72 hàng trăm ngàn trái tim người dân Quảng Trị đã cùng hòa điệu nhịp nhàng trong niềm ước mơ hiện hình được trở về quê hương theo chân đoàn quân áo hoa anh dũng […] Tôi theo họ. Phải về nhìn lại đoạn đường như một tì vết ô nhục, bạo tàn mà ngày bỏ đi biết bao nhiêu đồng bào trong đó có cả bạn bè và tình nhân mình đã nằm xuống ngủ yên.
Đoạn đường với dẫy đầy bất trắc, đạn trọng pháo của Bắc quân rải đều đặn hai bên, tiếng đạn đã trở thành quen thuộc trong trí nhớ hãi hùng. Cầu Bến Đá gãy gục, vài ba quả mìn chống chiến xa nằm chênh hênh bên bờ cỏ ngụy trạng đã khô. Vài đám dân gầy gò hốc hác bồng bế nhau chạy về nhìn thấy người chiến binh mà trào nước mắt[…]
Tôi đã bật khóc thành tiếng, tiếng khóc uất nghẹn căm hờn không thể thoát ra cổ họng. Ngày 1-5-72 một trong những chiếc xe khốn nạn đã đưa tôi đến đây với hàng chục ngàn đồng bào khác đã nhận lãnh những đầu đạn của Bắc quân bắn phủ đầu. Tôi đã bỏ chạy trên xác anh em bà con mình mà không dám ngoảnh mặt nhìn lại. Bây giờ trở về đoạn đường máu thấm mạch đất cố tình tìm lại trên những đống xương nhầy nhụa trắng hếu này một khuôn mặt quen thuộc cũng là một điều khó khăn. Một mái tóc nằm bên một cái sọ và một chiếc áo dài màu tím phủ nắm xương tàn. Từ một cánh cửa gảy (sic) lìa của một chiếc xe cứu thương vài cánh tay đưa ra tội nghiệp. Trên một chiếc băng ca người lính xấu số đã thật sự chết hai lần nằm với nắng mưa suốt hai tháng trời. Tôi lay mình trong đoàn xe ngộp mùi tử khí sình thúi như một chứng nhân cho một cuộc thảm sát vĩ đại của người Việt cho người Việt. Một bà mẹ chết gục trên thành xe hai tay còn ôm chặt xác con. Trên một chiếc xe khác ngổn ngang một đống xương gần hai chục người đã cùng chết một lần. Tôi muốn ngộp đi vì không khí cô đọc (sic) mùi tử thi dày đặc, quay mặt chạy xuống bãi cát bên vệ đường, bãi cát Hải Lăng là một rừng xác người khô héo bên những đồ đạc họ đã mang theo trên bước đường chạy loạn. Rải rác đó đây xác lính Bắc quân hai tay ghì chặt bá súng AK cũng xương trắng, đầu lâu cạnh những nạn nhân của họ.

“hàng chục ngàn đồng bào khác đã nhận lãnh những đầu đạn của Bắc quân bắn phủ đầu…”
Đoàn Kế Tường, Những ngày dài trên quê hương-Bút ký chiến trường, trang 37
Ngày mai, những người dân Quảng Trị khi trở về ngang đây tìm lại một quê hương đã điêu tàn chắc chắn họ không tránh khỏi ngậm ngùi bởi một phần đời của mình đã để lại đó. Một đoạn đường ô nhục nhất trong lịch sử của dân tộc hiếu hòa. Có lời lẽ nào có thể bào chữa nổi những hành động bạo tàn của Bắc quân với vũ khi tối tân trên tay họ nhắm vào đám dân lành vô tội. Có bao nhiêu người đã nằm xuống ở đó, chắc chắn không dưới vài ngàn, tướng Giáp và những người chủ trương cuộc chiến tranh này nghĩ gì về cuộc thảm sát đồng bào Quảng Trị do quân đội của họ gây nên. Những hình ảnh về đoạn đường máu này có phải là những chiến thắng thiết thực nhất của những người cộng sản không ?
“Đoạn đường Mỹ Chánh-Quảng Trị với hàng ngàn oan hồn rên siết chắc chắn sẽ là niềm đau vĩ đại cho cả dân tộc hai miền Nam Bắc. Đành rằng mặt thật của bất cứ một cuộc chiến tranh nào là tàn phá nhưng không có nghĩa phải đem sự tàn phá của bom đạn vô tri được xử dụng bởi những bàn tay thô bạo đổ lên đầu đám người khốn khổ, hiền hòa đang cố chạy thoát ra khỏi vòng ảnh hưởng của chiến tranh ngoại trừ một cuộc chiến diệt chủng. Tôi nghĩ không thể nào là một cuộc xung đột tình cờ được, bởi lẽ ngay khi tiếng súng đầu tiên thoát nòng từ bàn tay của một tên lính Bắc quân nào đó bắn thẳng vào đoàn xe này đã có sự hiện diện của tôi tại chỗ. Không một người dân nào trên xe có lấy một tấc sắt để kháng cự và họ đã chạy bừa vào bãi cát mênh mông như đàn ong vỡ tổ. Đạn đại pháo và bắn thẳng của quân bộ chiến miền Bắc thi nhau đốn ngã rừng người. Họ phải giữ dân ở lại dù chỉ là cái xác không hồn. Một cuộc tàn sát có tính toán và được ra lệnh hẳn hoi đã diễn ra thật man rợ mà sau hai tháng những ai may mắn như tôi được nhìn lại không khỏi phải úp mặt trong lòng bàn tay.
Mãi mãi đoạn đường Mỹ Chánh-Quảng Trị đã trở thành một tì vết tủi nhục cho dân tộc không có gì xóa tẩy được. Liệu nấm mồ tập thể to lớn đó với khung cảnh bi thảm này có đủ để thức tỉnh những kẻ đang chơi trò chém giết để thỏa mãn quyền lợi và tham vọng mà hàn gắn được niềm thù hận anh em suốt mấy chục năm dài.
[Đoàn Kế Tường, “Mỹ Chánh, Quảng Trị,-Chặng đường ngút ngàn tử khí”, Những ngày dài trên quê hương-Bút ký chiến trường, trang 38-42, Nhà Xuất bản Văn Nghệ Dân tộc- “Ấn hành Hai Chục Ngàn quyển để tặng các chiến sĩ“, Sài gòn, 1972]
Đoàn Kế Tường không chỉ ghi chép như một phóng viên. “Trong cảnh huống” của một nhân chứng, ông đã “lên tiếng” một cách hiệu quả, đến nỗi, mỗi lần nhớ tới Quảng Trị, ngoài những hình ảnh riêng, không bao giờ tôi quên được. Tôi còn liên tưởng tới nhiều “đoạn đường ô nhục” khác, vì cũng như Đoàn Kế Tường, tôi đã có dịp thấy tận mắt tuy không thể so sánh bằng.
[…] Chạng vạng
trừng mắt ngó thinh không im ắng
bên kia sông
thây vùi ló mặt
gọi hồn oan uổng lặc lìa
chó tru
Linh hồn nào
chưa chịu đầu thai
lén lút ở lại
chờn vờn trên đầu cây ngọn cỏ
rình người bước rầm rập
rầm rập
trong thành quách cổ
[Nguyễn Tà Cúc, Cổ thành, 1972]
Cho tới khi qua đời, mùi tử khí và những hình ảnh ấy không bao giờ rời bỏ ký ức. Tiếng chó tru hoảng bên thây vùi ló mặt tiếp tục vọng lại 10 năm 20 năm 30 năm 40 năm sau…
“Nhiều đoạn đường hiền lành, con ngõ thơ mộng, mảnh vườn êm đềm, cảnh chùa trầm mặc, ngôi thờ Chúa tôn nghiêm đều có lần trúng đạn hay phơi xác dân lành.” (Omar Eby–thuật lại theo lời June Sauder, thuộc Hiệp Hội Phụng sự Tin Lành/ Vietnam Christian Service, A House in Hue (Herald Press, Pennsylvania, Hoa Kỳ, 1968), trang 48.

Nhà thờ Tin Lành, Mậu Thân 1968
Chỉ ba năm sau mùa hè tàn nhẫn ấy, đến phiên tôi chứng kiến cảnh lính Cộng sản nã súng vào đoàn người đưa thuyền tàu ra khơi Thái Bình Dương vào ngày 30 tháng 4. Cũng như ba năm trước, những cỗ đại pháo của lính Cộng sản đặt trên bờ biển vừa chiếm được đã rưới lên, nhắm tới người dân Miền Nam trên xà lan, trên thuyền, trên tàu dân sự. Không phản công, các chiến hạm Hoa Kỳ vừa tiến hành việc vớt người lên tàu vừa chậm chạp rời bờ duyên hải. Nhưng lính Cộng sản vẫn bắn. Nhà văn /nhà báo Chu Tử và nhiều người khác nữa trúng đạn, tử thương. Tháng 4.1975, một người chạy thoát năm 1954, sống sót sau cuộc ám sát tháng 4. 1966, đã nằm lại với sóng biển ngày ngày trăng sao đêm đêm.
Tới nay, Ngày 30 Tháng 4 vẫn được tô điểm thành chiến công hiển hách, mưu lược tuyệt vời của tướng Cộng sản, hào quang “chống Mỹ”, “giải phóng Miền Nam, thống nhất đất nước”. Mãi tới nay, vẫn còn những nhà văn cấp tiến, như nhà văn Bảo Ninh, không thể hiểu nổi tại sao người lính Miền Nam chiến đấu. Ngày 30 Tháng 4 (năm 1975) đã trở thành cái mốc trong trí nhớ người dân hai miền, vì đã không còn ngày 30 tháng 4 nào trong biên niên sử có thể thay thế hay so sánh nổi.
Nếu Bảo Ninh không đọc được lời lên tiếng của Dương Nghiễm Mậu hay bài tường thuật của Đoàn Kế Tường cũng dễ hiểu. Tác phẩm báo chí Miền Nam đã bị thiêu hủy, tịch thu, tiêu tan theo lệnh của chính thể Cộng sản sau 1975. Nếu được đọc, có thể một người lính như ông sẽ cảm thấy “cái bi kịch đau xót, thảm thương và điên rồ” ấy phải nhường chỗ cho sự “can trường”, “chính đáng” và “hiên ngang”, như sự tử trận của Đại tá Không quân Lưu Kim Cương vào năm 1968:
[…] Khi sống Kim Cương rất bướng bỉnh
Ông Phó Tổng thống không quen phỉnh
Nhưng ông công nhận “nó” can trường
“Nó” tìm cái chết thật chính đáng.
“Nó” đâu cần khóc, đâu cần than!
“Nó” đi tìm cái chết hiên ngang
Nghệ sĩ phải ca tụng cái chết đó
Để người sống ra công “lót đường”…
[Đại Ba Đá, “Tôi đi ăn giỗ”, Khởi Hành số 6, trang 3]

Cố Chuẩn tướng Lưu Kim Cương (1933-1968)
Tư lệnh Không đoàn 33 Chiến Thuật
Chỉ Huy Trưởng Yếu Khu & Khu vực Quân sự Tân Sơn Nhứt
Trích báo Chiến sĩ Cộng Hòa, Số 179 ngày 15.5.1968
Lược sử Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa [Đại tá Trần Ngọc Thống, Trung tá Hồ Đắc Huân & Trung úy Lê Đình Thụy (Nhà Xuất bản Hương Quê, 2011), trang 475
Trịnh Công Sơn tưởng niệm Lưu Kim Cương bằng Cho một người vừa nằm xuống [8], một bài hát vĩnh viễn ở lại trong lịch sử âm nhạc Miền Nam, dù nếu không lầm, hiếm khi được tác giả nhắc đến sau 1975. Trịnh Công Sơn, “nối vòng tay lớn” với người thắng trận như nhà văn Nguyễn Quang Sáng, trừ một người vừa nằm xuống. Thế giới mới, những hẹn hò từ nay khép lại (Như một lời chia tay) tuy vẫn còn rượu và hoan lạc, nhưng không dung thứ nỗi sầu quá khứ lung linh đầy dọa nạt hiện tại.
Nếu không tử trận, người lính Miền Nam sẽ bị giam như Văn Quang. Dương Nghiễm Mậu ra khỏi sau 14 tháng nhưng trả giá bằng nhiều năm im lặng. Đoàn Kế Tường chỉ dứt được món nợ trần thế sau khi qua đời, rũ bỏ được bút danh Đoàn Thạch Hãn [9]. Nhà tù trong hay ngoài vẫn là nhà tù. Họ đã biết trước phần nào sự trả thù của “chính thể” Miền Bắc dù không cách nào tưởng tượng nổi cường độ tàn khốc sau năm 1975.
Như thường lệ, tôi quan niệm toàn cảnh một nền văn học hay xã hội, nhất là trong giai đoạn chiến tranh, quan trọng hơn nhận xét của một cá nhân–dù đúng dù sai từ người lính Miền Bắc Bảo Ninh, người lính Miền Nam Dương Nghiễm Mậu hoặc Đoàn Kế Tường–nhất là khi nền văn học ấy bao gồm tác giả hiện diện cả trong thời chiến lẫn thời hậu chiến. Bởi thế, Văn nghệ Quân đội Việt Nam Cộng Hòa đã hiện hữu trong một chính thể cho phép người lính tự do sáng tác, góp phần vào Văn học Miền Nam rồi Văn học Việt Nam, ngay cả sau khi thất trận và bị triệt hạ mọi đường sống sót.
Cuộc đời binh nghiệp, văn nghiệp của Trung tá/nhà văn Văn Quang, sự xuất hiện của ông trên tạp chí Khởi Hành-Sài gòn (1969-1972) thuộc Hội Văn Nghệ Sĩ Quân Đội rồi Khởi Hành-Hoa Kỳ (1996-2018) cùng tiểu sử sơ lược của chúng, sẽ được sử dụng cho chủ đề này. Tôi hy vọng tài liệu thu thập được từ nhân chứng sẽ góp phần vào công việc nghiên cứu Văn nghệ Quân đội Việt Nam Cộng Hòa. Thiếu nhân chứng, lịch sử tự nó không làm sáng tỏ được điều gì.
(Còn tiếp)
***
CHÚ THÍCH & PHỤ LỤC
1) Sài gòn-Người muôn năm cũ-tác phẩm cuối của nhà văn Văn Quang, Nhà xuất bản Tiếng Quê hương, bản 2020 (mà tôi có), chứa vài điểm cần xét lại. Nếu có rồi, tôi xin lỗi trước.
Đàn anh Khóa 4 hay đàn em Khóa 5?
Văn Quang tốt nghiệp Khóa 4 Cương Quyết, Trường Sĩ Quan Trừ Bị Thủ Đức; khai giảng ngày 7.11.1953 và mãn khóa ngày 1.6.1954. Tôi lục được chi tiết về Khóa 4 trong Lược sử Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa [Đại tá Trần Ngọc Thống & Trung tá Hồ Đắc Huân & Trung úy Lê Đình Thụy, trang 297, Nhà Xuất bản Hương Quê, Hoa Kỳ, 2011] trong trang tiểu sử người bạn đồng khóa Thiếu tướng Bùi Thế Lân.
Văn Quang không “tốt nghiệp Khóa 5 Sĩ quan Thủ Đức” [trang 7, sđd]. Nhiều tướng lãnh thuộc Quân lực VNCH xuất thân cùng khóa với Văn Quang như chính ông cho biết, cũng trong Sài gòn-Người muôn năm cũ:
[…] Từ đó, chúng tôi ôn lại kỷ niệm xa gần với người bạn cùng khóa này. Điểm lại đại đội 3-khóa 4 Thủ Đức của chúng tôi lẽ sản xuất nhiều vị tướng nhất trong các khóa Sĩ Quan, kể cả hiện dịch và trừ bị. Từ tướng Hồ Trung Hậu rồi đến Ngô Quang Trưởng, Lê Quang Lưỡng…có lẽ tướng Lân là vị ra đi sau cùng.
Văn Quang, sđd, trang 432]
Râu (quai nón) ông nọ cắm nhầm cằm (nhẵn nhụi) ông kia: CHÓE hay Văn Quang?
Một bức ký họa của CHÓE xuất hiện (trang 24, sđd), ngay sau phần “Mục Lục”, không có chú thích bên dưới, bên cạnh bài viết về nhà văn Lê Xuyên, hiềm nỗi bài này không nhắc một chữ tới tên CHÓE:
clip_image003[1]
Phải chăng Nhà Xuất bản Tiếng Quê hương muốn cho độc giả thấy ký họa Văn Quang của CHÓE? Nếu không, vị trí bức họa lại không lời chú thích rất dễ gây hiểu lầm cho độc giả. Bộ râu quai nón xoắn nổi bật và hình ảnh cây cọ hay cây bút, có khi nhỏ lệ hay nhỏ mực, phóng từ con mắt “tai nghe mắt thấy”, tái hiện trong nhiều bức tự họa của CHÓE. Chính bức tự họa này đã được sử dụng trên bìa cuốn tiểu sử CHÓE do Tiếng Quê hương xuất bản.
Nhân thể, tôi kèm đây ký họa Văn Quang qua nét vẽ CHÓE, thêm lời xác nhận, trên bìa sau cuốn Sài gòn-Cali 25 năm gặp lại [Nhà Xuất bản Tuổi Xanh, 2000, Irvine, California].

“Một ký giả… tuần báo Khởi Hành ” hữu danh.
Trong lời Tựa “Văn Quang Viết và Sống” [sđd, trang 9-20], Nhà Xuất bản Tiếng Quê hương đăng lại bài “trả lời 3 câu hỏi do một ký giả nêu trên tuần báo Khởi Hành ở Hoa Kỳ” [sđd, trang 10-19], trên “báo Văn Nghệ tại Úc ngày 8-5-2005″, nghĩa là phần trích dẫn này không từ nguồn chính, nhưng quan trọng đến nỗi chiếm hầu hết nội dung lời Tựa.
Do đó, vì tiểu sử Văn Quang, hãy bổ túc cho đúng. Thứ nhất, Khởi Hành là một nguyệt san, không phải tuần báo. Thứ hai, tôi-Nguyễn Tà Cúc chính là nhà phê bình, không phải “ký giả” trong trường hợp này, đã phỏng vấn Văn Quang. Thứ ba, cuộc phỏng vấn thượng dẫn đã đăng nửa năm trước, trên tạp chí Khởi Hành Số 97 [trang 24-26, tháng 11.2004, Hoa Kỳ] với tiểu sử do ông cung cấp.

Cuộc phỏng vấn cũng mở đầu cuộc “nói chuyện”, do Văn Quang đề nghị giữa ông-một nhà văn trong nước và tôi-một người phê bình ngoài nước, trong suốt nhiều năm sau. Tôi sẽ cho phổ biến cuộc nói chuyện song song với bài viết về Văn Quang.

2) Phùng Nguyễn [1950-2015] nhập ngũ năm 1968, trở thành thương phế binh vào năm 1971 theo Ngô Thế Vinh, “Phùng Nguyễn như chưa hề giã biệt“:
Tiểu sử của ông được đăng tại đây, damau.org/author/phungnguyen
3) Luật sư Mario Stasi sáng lập Avocats Sans Frontières/Lawyers Without Borders vào năm 1991 cùng một số luật sư khác.
4) Ngoài Tiền Tuyến và Ký giả Lô Răng, nhật báo Sóng Thần cũng bị xâm nhập nặng qua lời chứng của Uyên Thao:
Anh Uyên Thao nhìn nhận là biết nhiều bọn cán bộ cộng sản trà trộn trong hàng ngũ người Quốc Gia, nhưng để nguyên. Trường hợp Vũ Hạnh ai cũng biết. Trường hợp Nguyễn Nguyên cũng vậy. Và năm 1980 khi anh đi học tập về gặp một số nhân viên báo Sóng Thần là những cấp chỉ huy ở quận năm. Bọn chúng nói với Uyên Thao là xin vào làm Sóng Thần để phá Sóng Thần…
[Nguyễn Văn Lục, Tản mạn 18 giờ với nhà báo Uyên Thao- tác giả “Giấy bút lầm than” www.caidinh.com/.../vanhocngh.../van/tanman18gio.htm]
5) Độc giả có thể biết thêm về Nhà Xuất bản Giải Phóng– và một số văn nghệ sĩ “cán bộ” như nhà thơ Ý Nhi đã phục vụ– qua bài phân tích của nhà phê bình Lại Nguyên Ân:
[…] Bạn đọc mới lớn lên vài chục năm nay có thể không biết cái nhãn “Nhà xuất bản GIẢI PHÓNG” từng gắn trên bìa những tác phẩm ra mắt lần đầu hồi giữa những năm 1960 đến đầu những năm 1970, như “Chiếc lược ngà” (truyện ngắn) của Nguyễn Sáng /Nguyễn Quang Sáng/, “Gia đình má Bảy” (tiểu thuyết) của Phan Tứ /Lê Khâm/, “Đường phố dậy lửa” (tập kịch) của Nguyễn Vũ, “Hoa dừa” (tập thơ) của Lê Anh Xuân /Ca Lê Hiến/, “Lá reo” (tập thơ) của Cao Phương, “Người anh hùng Đồng Tháp” (thơ và trường ca) của Giang Nam, “Rừng U Minh” (tiểu thuyết) của Trần Hiếu Minh /Nguyễn Văn Bổng/, “Bài ca khởi nghĩa” (thơ) của Hưởng Triều /Trần Bạch Đằng/, v.v…
Nhà xuất bản Giải phóng ấy là cơ quan của Hội văn nghệ giải phóng miền Nam Việt Nam, nhưng cơ quan này tất nhiên không đóng ở miền Nam mà đóng ngay ở Hà Nội.
Muốn biết rõ hơn về hoạt động cụ thể của cơ quan ấn loát chuyên xuất bản tác phẩm của những nhà văn thuộc “Văn nghệ giải phóng” thời kỳ 1960-1975, có lẽ bạn đọc ngày nay phải chờ hồi ký của những người từng làm việc tại cơ quan này như nhạc sĩ Hoàng Hiệp, nhà thơ Ý Nhi, các cán bộ biên tập khác như Bích Tiên, Thái Thành Đức Phổ, v.v…Có một điều hơi lạ đến mức khó giải thích là tất cả các giới tuyên huấn, văn hóa, nghệ thuật, khoa học xã hội, … cho đến nay hầu như đều nhất tề rủ nhau ‘quên’ cái đơn vị xuất bản cơ hữu một thời này!…
[Lại Nguyên Ân, Nhà Xuất bản Giải phóng đóng ở đâu”, www.sachhay.org/.../nha-xuat-ban-giai-phong-dong..., ngày 21.8.2014]
6) Nhà thơ Hoàng Hưng giới thiệu “Văn đoàn Độc lập Việt Nam” khi ông bàn đến Mạng Văn Việt:
Trang mạng Văn Việt là cơ quan chính thức của Ban vận động Văn đoàn Độc lập Việt Nam mà chúng tôi thành lập từ tháng Ba năm 2014. Đến nay qua mấy năm vận hành, tôi thấy rất có hiệu quả và cái chúng tôi mừng nhất là nó tập hợp được ngày càng đông các tác giả về văn học trong và ngoài nước. Thí dụ số tác giả ở hải ngoại có mặt trên Văn Việt tôi thống kê tạm thời đã tới trên 150 tác giả, tức là chiếm một nửa các tác giả xuất hiện trên Văn Việt. Thế thì chứng tỏ điều chúng tôi đề ra từ đầu, tức là tạo ra không gian để cho các nhà văn không phân biệt quan điểm chính trị, nghệ thuật, mà chỉ có chung nhau một nguyện vọng xây dựng nền văn chương tiếng Việt tự do, nhân bản, không phân biệt trong, ngoài nước, chúng tôi cho rằng chúng tôi đã bước đầu thành công….
[Quốc Phương, “Nhà thơ Hoàng Hưng: ‘Văn Việt không chủ trương đối đầu”‘, www.bbc.com/vietnamese/vietnam-47444683]
7) Tin tức về văn nghệ sĩ bị hành hung hoặc không thể nhận giải của Văn đoàn Độc lập Việt Nam trên Mạng RFA:
www.rfa.org/.../security-forces-pressure-prevents...
😎 Cho một người nằm xuống, Trịnh Công Sơn, Khánh Ly hát,
9) Hai bài sau đây giải thích về Đoàn Thạch Hãn, bút danh sau 1975 của Đoàn Kế Tường:
– Phạm Chu Sa, “Đoàn Kế Tường – Đoàn Thạch Hãn: Hai bút danh & một cuộc đời oan khiên” của trên Mạng Học Xá [Trần Văn Phê chủ trương], www.hocxa.com/.../DoanKeTuong-DoanThachHan...
Hoặc:
– Đinh Quang Anh Thái, “Đoàn Kế Tường, Giữa chông chênh ‘Thiện- Ác'” [Ký, trang 127-137, Nhà Xuất bản Người Việt, 2018]
10) Thiếu tá Không quân/Ca sĩ Sĩ Phú,
11) Tuần báo “Diễn Đàn-Ra ngày thứ bảy” là cơ quan ngôn luận của “Liên Minh Á châu Chống Cộng” với Chủ nhiệm Trần Như Thuần. Thoạt đầu, Hội nhờ người mời Mặc Đỗ điều hành. Ông thuật lại tự sự trong một bức thư cho tôi vào tháng chạp năm 2012, rằng đã mời họa sĩ Tuýt (Ngọc Dũng) vẽ biếm họa cho tờ báo. Sau một thời gian, tờ báo bị thất thu nặng. Trần Như Thuần báo cho Mặc Đỗ biết sẽ phải nhờ Viên Linh thay thế. Họa sĩ Tuýt và số nhân viên biên tập khác theo Mặc Đỗ ra đi. Chủ bút Viên Linh tình cờ tìm được họa sĩ Nguyễn Hải Chí, đặt tên, tạo được bước đầu của CHÓE. Từ đó, sau và trong khi xuất hiện trên Diễn Đàn và nhất là Khởi Hành, CHÓE cộng tác với nhiều báo khác như nhật báo Hòa Bình, Sóng Thần vv. Tôi đã viết kỹ về CHÓE trong một bài đăng trên Khởi Hành, nhưng đoạn trên đây ít nhất có thể giải thích tại sao có bức thư “Đời tôi với Khởi Hành” CHÓE gửi cho Viên Linh.
12) Văn Quang, Quản Đốc Đài Phát thanh Quân Đội, giải thích về chương trình “Binh méo Cai tròn”:
[…] Chương trình “quân nhân học tập” đã được khai sinh ở Ðài Phát thanh Quân Ðội (ÐPTQÐ) từ những năm 67-68. Chương trình này do hai nghệ sĩ Phi Thoàn và Khả năng phụ trách và là một trong những chương trình “ăn khách” nhất của Ðài PT Quân Ðội, cũng như một số chương trình đặc biệt khác như Dạ Lan, Nghệ sỹ với chiến sỹ… Hầu hết anh em trong quân đội và gia đình họ rất thích nghe hai ông Binh méo và Cai tròn “tán dóc”. Dĩ nhiên là “tán dóc” trong một chủ đề đã được chọn lọc để phổ biến một đường lối, chủ trương nào đó của quân đội, tránh hình thức học tập khô khan. Nhờ vậy nó chuyên chở được hầu hết bài học mà người lính cần hiểu và hiểu sâu sắc hơn.
Ai là Binh méo, ai là Cai tròn?
Hai nhân vật chính của chương trình này, một người là Phi Thoàn đóng vai “Binh méo”, một người đóng vai “Cai tròn”. Nhìn bề ngoài lúc đó anh Phi Thoàn gầy gò nên cái biệt hiệu Binh Méo dành cho anh bên cạnh diễn viên Khả Năng, tướng người to cao nên được tặng biệt danh là “Cai Tròn” rất đúng điệu. Cũng có người ví hai anh như Laurel & Hardy trong những phim của vua hề Charlot. Binh Méo và Cai Tròn rất quen thuộc với các sân khấu kịch quân đội và người lính suốt nhiều năm qua. Thậm chí khi các anh đi diễn những “sô” ở các rạp hát, rạp chiếu bóng ngoài phạm vi quân ngũ cũng có nhiều nơi yêu cầu các anh diễn theo phong cách này đủ chứng tỏ ảnh hưởng của hai vai diễn này rất mạnh….
[Văn Quang, Lẩm cẩm Sài Gòn thiên hạ sự , số 54, “Vĩnh biệt ‘Binh méo, Cai tròn’”]
13) Chào những người yêu còn ở lại Sài gòn [Nguyễn Tà Cúc, Liên Hữu-tập san Tin Lành, trang 30-31, khoảng 1978, Oceanside, California], Việt Dzũng phổ nhạc, 1994, .
Chào những người yêu còn ở lại Sài gòn hình thành Ngày 30 Tháng 4. 1975 trên xà lan, biển Thái Bình Dương; hoàn tất vào tháng 6. 1975, Trại Tỵ nạn Indiantown Gap, Pennsylvania và được đăng vào khoảng 1978 tại Nam Califonia. Tôi sinh quán tại Vụ Bản, Nam Định, rời Sài gòn vào chiều ngày 29.4.1975.
Những câu sau đây trong bài phổ nhạc không có trong nguyên bản: “nên hồn vẫn đi hoang“, “10 năm“, “Rồi bên ni sẽ là mùa thu, em bước lang thang giữa trời sương mù. Cơn gió hoang vu tìm em không thấy“.

Nguyễn Tà Cúc, “Chào những người yêu còn ở lại Sài gòn,”Liên Hữu số 2 Bộ 1, khoảng 1978, Oceanside, California, Hoa Kỳ
Liên Hữu do một nhóm tín hữu Tin Lành xuất bản, Hoa Kỳ. Ban điều hành gồm Chủ biên: Mục sư Võ ngọc Thiên Ân, Thư ký Tòa soạn: Nguyễn Xuân Phước-cựu học sinh trường Trung Học Petrus Trương Vĩnh Ký, Trình bày: Võ thị Thu Cúc, Xuất bản: Ông Nguyễn Hữu Ái.
Nguyễn Xuân Phước (1954-2015) sau này sẽ trở thành luật sư/tác giả tranh đấu cho nhân quyền và dân chủ tại Việt Nam.

damau.org/73767/nh-van-trung-t-tm-l-chien-van-quang-trn-hnh-trnh-cng-van-nghe-qun-doi-viet-nam-cong-ha-phan-i?fbclid=IwAR1xwmPYjYUExA6niaR9tDtkQeDt556YXwVkrG1h6kXGBrEEj2nRKHRuHxc

[Can Tho]

Duyên Anh Vũ Mộng Long

Duyên Anh tên thật là Vũ Mộng Long như chính ông đã không ngần ngại ký kèm theo bút hiệu của mình. Ông sanh năm 1935 tại Thị xã Thái Bình, nhưng theo lời ông, lại được khai là đẻ ở làng Trường An là quê cha của ông, thuộc huyện Vũ Tiên, Thái Bình. Chính vùng quê hương Thái Bình này đã xuất hiện phẩm tự thuật…
Vùng quê hương đó đã được dựng lại, đẹp hơn bao giờ hết, trong bộ trường thiên tiểu thuyết mang tên Vẻ Buồn Tỉnh Lỵ
Ông đã theo học nhiều trường. Những năm tiểu học, ông không học hết niên học ở một trường nào vì cứ phải đổi trường theo sự xe dịch của cha. Chỉ có năm lớp Ba (Élémentairei), năm 1942, ông mới được học trọn niên khóa ở trường Phụ Dực. Những ngày ở đây đã để lại nhiều kỷ niệm, những kỷ niệm bàng bạc trong các truyện ngắn đầu tay của ông (Khúc Rẽ Cuộc Đời, Hoa Thiên Lý) trong các tác phẩm tự thuật (Trường Cũ) cũng như trong nhiều tác phẩm viết ở ngôi thứ ba (Vẻ Buồn Tỉnh Lỵ, Tuổi Mười Ba…) Nếu mỗi người viết văn đều đã trải qua một đoạn đời hay một kinh nghiệm nền tảng mai đây không ngừng ám ảnh có thể nói rằng thơ ấu sống trong khung cảnh buồn thiu của tỉnh lỵ chính là hình ảnh đậm đà nhất, thân mật nhất của tác phẩm cũng như của tâm hồn Duyên Anh.
“Năm sau tôi bỏ trường Bà Sơ. Nhưng vừa học trường tiểu học thị xã được hai tháng htì nhà tôi dọn về huyện lỵ Phụ Dực. Huyện lỵ thật nghèo nàn. Quanh thành quan huyện, giây bìm leo kín. Những mái nhà tranh, những ngọn đèn dầu và tiếng trống trên chòi canh buồn làm sao ấy. Ngôi trường huyện của tôi buồn hơn“
Đời sống huyện lỵ thật nghèo nàn và nhất là thật buồn tẻ đã tạo cho ông một bối cảnh, một màu sắc tâm hồn. Đời sống đó, vẻ buồn đó đã dạy cho ông những bài học mơ mộng đầu tiên, những bài học mai đây còn tiếp tục in sâu vào tâm hồn ông, còn tiếp tục bàng bạc trong tác phẩm ông, một cách nào đó, nó mở ra cho ông những cánh cửa, những chân trời. Vẻ Buồn Tỉnh Lỵ đã cống hiến cho người đọc những trang sách đẹp nhất của Duyên Anh, những trang sách làm sống lại một vùng trời quê hương quen thuộc, một đoạn đời với những giấc mơ và những rung động tuyệt vời của tâm hồn tuổi nhỏ:
“Mùa hạ năm nay thật buồn tẻ. Hoa phưọng vẫn… nhưng màu hoa không rực rỡ. Tại học trò đã nghĩ học trước hè, nghỉ từ tháng ba chết đói. Loài ve sầu rên rỉ mỏi miệng cũng chẳng ai thèm cảm xúc. Có lẽ mùa hạ sang năm sẽ buồn tẻ hơn. Côn hồi tưởng những mùa hè năm xưa mà thương tiếc“
“Hai đứa trẻ mong đợi thầy chúng nó trở về Thái, Thầy chúng, chắc chắn, sẽ chở về những mộng ước ấp đầy những con mắt chúng. Hai đứa trẻ thị xã không muốn âm thầm sống trong cái đai bình thản. Nó muốn thoát ra. Nỗi thèm khát của chúng bộc lộ rõ rệt. Bây giờ mới đúng lúc khung cảnh cảnh buồn nản của tỉnh lỵ không thích hợp với chúng nó“.
Phải chăng đoạn đời đó, vẻ buồn đó đã tạo cho Duyên Anh một ngòi bút thơ mộng ?
Năm 1944 Duyên Anh rời huyện lỵ Phụ Dực, về thị xã Thái Bình.
1945, chứng kiến cảnh chết đói tháng ba Ất Dậu, cảnh Nhật đảo chánh Pháp rồi cuộc tổng khởi nghĩa. Như bao nhiêu đứa trẻ lớn lên trong cao trào cách mạng, Duyên Anh đã là một nhi đồng chống Pháp, biết thù hận Pháp gây chiến ở Nam Bộ và đã tham gia cách mạng một cách hồn nhiên, phấn khởi. Những cuốn chuyện Thằng Vũ, Thằng Côn, Con Thúy đã làm sống lại giai đoạn lịch sử này với những nhân vật thuộc lứa tuổi của chính Duyên Anh thời bấy giờ (lên 9, lên 10…) đã sống, đã cảm nhận bằng tất cả tâm hồn ngây thơ trong suốt của chúng, như nhà văn Mai Thảo đã nói:
“… Những sự việc của thế giới và xã hội người lớn như đổi dời, cách mạng đói kém, mất mùa, chân phù lính Tàu, và lưỡi lê Nhật, hết thảy đều được nhìn, sống, nhận thức, phán đoán, tiếp thu bằng những trái tim lên mười. Qua cái lăng kính luân lý, đạo đức phơi phới hồn nhiên, trong vắt và đôn hậu nhất của tuổi thơ“.
1946, khi Pháp gây chiến ở Hà Nội, Duyên Anh tản cư về Tiền Hải và theo học trường Huyện.
1947, đậu Sơ học bổ túc và học Thành Chung ở Trình Phố thuộc Kiến Xương (quê hương của Trương Quỳnh Như)
1948, về quê nhà ở Trường An. Trốn nhà đi làm liên lạc viên cho bộ đội một năm. Sau đó lại trở về Trường An.
1959, Pháp chiếm Thái Bình. Hồi cư về thị xã. Chứng kiến cảnh càn quét của lính viễn chinh Pháp. Học trung học Tỉnh.
1952, lên Hà Nội, học Trung học đệ nhị cấp, Duyên Anh học đến năm 1954 thì vào Nam sau khi đã trở về Thái Bình sống ba tháng trong bầu không khí giải phóng tiếp thu. Ông di cư vào Sai gon một mình. Sống vô tích sự tại Nhà Hát Tây. Ông đã ghi lại những ngày này trong Áp Tiểu Thư, những ngày đầy thơ mộng và hồn nhiên của thời mới lớn mặc dù những khó khăn về vật chất. Chính trong giai đoạn này, Duyên Anh bỏ học vì không được ai chu cấp.
Đến giữa năm 1955, ông lên Ban Mê Thuột suốt ngày hạ cây, cưa ngắn, bổ nhỏ, gánh ra thị xã bán để mưu sanh. Nhưng thực ra ông theo đảng Duy Tân lên đó mưu chống chính phủ Ngô Đình Diệm (Ảo vọng tuổi trẻ) chính ông đã từng thú thật về chuyện đi làm “cách mạng” này, là “đói quá theo bừa và một phần cũng vì mơ mộng tuổi vừa lớn mà“, quá nửa năm làm chiến sĩ cách mạng bất đắc dĩ, ông tự thấy không đẹp bằng nhân vật Dũng trong tiểu thuyết Đoạn Tuyệt của Nhất Linh, nên bỏ về Saigon, sống nhờ trên kho chứa đồ cũ của hãng dệt ở đại lộ Trần Hưng Đạo, sau đó sống nhờ với một người bạn làm cán bộ chấm công. Ông đã kể lại những ngày này trong hồi ký “Làm Báo“.
“Chúng tôi sống ở ngoại ô Hòa Hưng trong một xóm điếm tồi tệ. Xóm điếm thấp hơn mặt đường cả thước. Lên xuống y hệt leo thang. Căn nhà mướn của một me Tây lụp xụp. Mái lá. Tối ngày chuột khiêu vũ. Cạnh nhà có con lạch chảy ra cống thành phố. Thuở ấy lính viễn chinh Pháp chưa chịu về nước. Xóm điếm tấp nập. Đêm nào cũng xảy ra vụ kiếm tục, bố ráp và lính viễn chinh “chơi lường”. Điếm chạy lính huỳnh huỵch. Điếm chửi lính viễn chinh ồn ào. Đầy rẫy thảm cảnh và nghịch cảnh của một xã hội về chiều… Tôi thương nhất là những đứa trẻ con lai da trắng, da đen. Những đứa trẻ không có quê hương, tổ quốc ấy cũng là những đứa trẻ không có tuổi thơ. Mười tuổi chúng đã biết ghếch cớm “gác cảnh sát, hễ thấy cảnh sát vào xóm là báo động) cho bọn Tú bà. Sống ở xóm điếm, ở cái vũng bùn tối cùng cực, tôi đã nghĩ phải viết một thiên phóng sự nhan đề Xóm Quốc Tế.
Cũng trong khoảng thời gian này, đời sống vật chất đã đưa đẩy Duyên Anh tới nhiều hoàn cảnh nổi trôi, rày đây, mai đó, hết nghề này lại chuyển sang nghề khác để sinh nhai. Hết lang thang với người sơn đông mãi võ, ông nhập đoàn cải lương lưu diễn miền Tây (Mây Mùa Thu). Ông lại trở về Sai gon, làm nghề giữ xe đạp hội chợ. quảng cáo cho đoàn xiếc Woong Bang Phu ở sân bóng Tao Đàn. Dạy học tư gia. Ông đã từng sống dưới chân cầu Tân Thuận với người đồng hương đạp xích lô, sống lẫn lộn trong một xã hội bần cùng nhất với những cảnh bất công ngang trái hàng ngày diễn ra oan nghiệt gấp ngàn lần những cảnh đời trong tiểu thuyết Nguyên Hồng. Chung đụng với đủ hạng người: phu bến tàu, phu xích lô, buôn gánh bán rong, đánh giày, bán báo, ăn cắp, du thủ du thực… ông đã “sống với họ, sống như họ“.
Nếu Duyên Anh chưa viết thiên phóng sự mang tên Xóm Quốc Tế như ông đã từng nghĩ tới, thì chính ông đã viết hơn một cuốn truyện dài mang nặng màu sắc phóng sự xã hội, nói về những cuộc đời, những cảnh sống đầy tối tăm, nghịch cảnh (Luật Hè Phố, Điệu Ru Nước Mắt…) và trên phương diện này nhiều người đã không ngần ngại gọi ông là một nhà văn xã hội. Điều đáng nói ở đây chính là Duyên Anh đã sống, trực tiếp hay gián tiếp những cảnh đời mà ông đã viết.
Để tiếp tục theo dõi những bước chân của Duyên Anh, năm 1957, ông rời Sai gon, rời bỏ “miền bất hạnh không có nổi ánh điện câu để thấy nó hắt hiu, vàng vọt“, ông cùng người bạn xuống Mỹ Tho mở lớp dạy đàn sáo lấy tên là Hương Duyên (Cầu Mơ). Thất bại. Ba tháng sau, trở về Sai gon. Rồi lên Tây Ninh sống nhờ người quen, ngày ngày gánh nước tưới rau giúp bạn để có cơm ăn ở một trại định cư thuộc Trảng Lớn. Hãy nghe ông nhắc lại những ngày sống vô vị đó:
“Ở đây buồn lắm. Xong công tác tưới rau tôi thường ngồi trên cái nắp quan tài của trại hòm đánh cờ tướng giết thì giờ. Mỗi sáng sớm, xe đò về Saigon đều ghé qua, bóp còi inh ỏi. Tiếng còi như xé nát lòng tôi. Tuổi trẻ của tôi đành chôn chân ở một chỗ, nghe nỗi buồn đốt cháy hoa mộng. Đọc Một Chuyến Đi của Nguyễân Tuân tôi phát khóc.“
1958, Duyên Anh lại trở về Ban Mê Thuột. Rồi lại trở về Sai gon sau bốn tháng nằm ở cây số 4. Được đàn anh Duy Dân giới thiệu xuống Hòa Hảo dạy học tại một ngôi trường bán công, mỗi giờ được bốn chục bạc. Dạy được ba tháng bị đàn anh đuổi về vì dám dẫn đám học trò sang Tân Huề ăn thịt bò, thịt chó và đá bóng với học trò. Tội nặng nhất là dám mặc rà rông sang văn phòng lãnh lương. Duyên Anh ra Long Xuyên xin dạy ở Quang Trung. Nhưng rồi việc dạy học cũng không được bền bĩ ở đây. Hết niên khóa ông bỏ về Sai gon, rồi lại lang thang khắp miền Tây và đói dài ở Sai gon. Lại trở về Hòa Hưng sống nhờ gia đình người bạn. Chính trong những ngày này, Duyên Anh đã tập tễnh những bước chân đầu tiên vào cuộc đời làm văn làm báo.
Đó vào khoảng 1960, Duyên Anh được nhà văn Trúc Sĩ tiến dẫn tới tạp chí Chỉ Đạo của Bộ Quốc Phòng. Sáng tác đầu tiên của Duyên Anh được đăng trên mặt báo này là một bài thơ nhan đề Bà Mẹ Tây Ninh. Tháng sau, Chỉ Đạo đang truyện ngắn Hoa Thiên Lý, sáng tác đầu tiên của ông được viết trong “một đêm mưa mù mịt chân cầu Tân Thuận” trong nỗi “nhớ nhà và thương tiếc tuổi thơ của mình“. Bút hiệu Duyên Anh cũng đã bắt đầu xuất hiện từ truyện ngắn mang hình bóng quá khứ và kỷ niệm đó. Ông có truyện ngắn đăng thường xuyên trên tạp chí Chỉ Đạo. Từ đó những chuyện sau này được gom lại thành tập truyện đầu tay của Duyên Anh với nhan đề Hoa Thiên Lý do nhà Giao Điểm ấn hành. Chi tiết nổi bật nhất trong giai đoạn khởi nghiệp của Duyên Anh có lẽ là sự nâng đỡ tận tình của nhà văn Nguyễn Mạnh Côn, lúc bấy giờ làm Chủ bút Chỉ Đạo. Truyện ngắn Con Sáo Của Em Tôi được Nguyễn Mạnh Côn xếp vào “loại truyện đặc biệt” được trả ngót năm ngàn bạc, số tiền nhuận bút được xem là rất cao vào thời đó, năm 1960, và được nhà văn này viết cho một cái “chapeau” nồng hậu. Duyên Anh cho đó là một hân hạnh ông chưa hề mơ tưởng tới. Một sự may mắn. Và:
“Nhờ truyện ngắn Con Sáo Của Em Tôi mà một số độc giả biết đến tôi và dành cho tôi nhiều cảm tình. Lần đầu tiên tôi nhận được bức thư của độc giả. Bức thư không một lời “ái mộ” chỉ vỏn vẹn một giòng ÔNG DUYÊN ANH, TÔI BẮT ĐỀN ÔNG ĐẤY, VÌ CON SÁO CỦA EM TÔI MÀ TẾT NĂM NAY TÔI BUỒN MUỐN KHÓC. Giòng chữ trách móc đó, tôi giữ thật kỹ. Thuở ban đầu mà. Bây giờ nhận được thư độc giả, tôi đọc vẫn còn xao xuyến nhưng không thể xao xuyến như thuở ban đầu“.
Nguyễn Mạnh Côn rời Chỉ Đạo, Duyên Anh bắt đầu viết cho các tờ báo khác: Sinh Lực của ông Lê Văn Thắng, Gió Nam của ông Lại Tư. Ông tiếp tục viết truyện. Sau đó, nhờ sự cất nhắc của ông Nguyễn Bích Liên, giám đốc Tâm Lý Chiến của Tổng Nha Thanh Niên thời bấy giờ, Duyên Anh bắt đầu “làm công chức dể dàng, thua phó đốc sự có vài trăm“. Một lần nữa, Duyên Anh thú thật là mình may mắn. Luôn luôn may mắn. Cũng như sau này, thành công với nghề văn, được liệt vào hàng tác giả có sách bán chạy nhất, ông vẫn thường cho rằng mình may mắn. Thánh cho lộc mà.
1962, Duyên Anh lấy vợ và tiếp tục làm công chức. Được biệt phái trông coi bán tuần báo Chiến Đấu cùng với nhà văn lão thành Tam Lang.
1963, bị trả về nhiệm sở cũ. Cũng năm này tập truyện Hoa Thiên Lý ra đời. Những ngày Phật giáo phát động cuộc đấu tranh, Duyên Anh ngồi ở sở hoàn thành Thằng Vũ, cuốn truyện dài đầu tay cũng là gác phẩm mở đầu cho bộ trường thiên tiểu thuyết Vẻ Buồn Tỉnh Lỵ.Thằng Vũ được nhà văn Nguyễn Mạnh Côn khen hay và viết cho một bài giới thiệu nồng nhiệt.
1964, Duyên Anh rời bỏ nghề công chức đi làm nhật báo. Ông viết cho Xây Dựng, rồi Sống, Công Luận. Ông viết đủ các mục: Tiểu thuyết, phiếm luật, tường thuật… như ông đã từng kể lại khá tường tận trong hồi ký Làm Báo đăng tải trên Tuổi Ngọc. Ông làm chủ bút tuần báo Con Ong, viết “Article de Fonb” cho báo này và đặc biệt ông đã viết gần hết các trang cho báo này trong những số đầu. Ông làm chủ nhiệm các tờ Người, Búp Bê, Tuổi Ngọc (bộ cũ). Chính trong khoảng thời gian thật sự sống với nghề báo (bên cạnh nghề văn), Duyên Anh đã tạo cho mình tên tuổi qua những truyện dài đăng báo được độc giả nhất là giới trẻ tiếp đón nồng hậu: Ảo Vọng Tuổi Trẻ, Điệu Ru Nước Mắt, Nước Mắt Lưng Tròng (chưa xuất bản), Cầu Mơ, Trường Cũ, Nhà Tôi…Và cũng chính trong khoảng thời gian này, với những thiên phóng sự đầy sự sống sượng, với những bài phiếm luận độc địa ký dưới rất nhiều bút hiệu khác nhau như Thương Sinh, Mõ Báo, Thập Nguyên, Thập Thành, Nả Cẩu…, Duyên Anh đã gây nhiều sóng gió, đã tạo nhiều tiếng tăm nhưng cũng đồng thời tai tiếng cũng không kém. Độc giả cũng như những người quen biết it’ nhiều với ông vẫn thắc mắc không hiểu tại sao ở ông có thể dung hòa được hai hình ảnh con người hoàn toàn đối nghịch nhau: con người nhà văn luôn ca ngợi tuổi thơ trong sáng, mơ mộng và tình người, và con người nhà báo ngỗ ngáo, độc điạ, bất chấp mọi sự. Về điểm người đọc có thể tìm đến câu trả lời của chính Duyên Anh trong phần “nói chuyện với Duyên Anh” ở những trang sau.
Có lẽ vì muốn chấm dứt những sóng gió cùng những ân oán giang hồ hoặc như ông đã thú thật để khỏi phải tiếp tục “đổ vỡ của mình trong sự nghiệp làm báo, Duyên Anh từ giã nghề báo sau bảy năm vùng vẫy thật lực.
Năm 1971, ông làm chủ nhiệm Tuổi Ngọc, “tuần báo của tuổi vừa lớn“, trông coi nhà xuất bản cùng mang tên Tuổi Ngọc và tiếp tục sự nghiệp nhà văn của mình, sự nghiệp đã mang đến cho ông một sự thành công không chối cãi, đã tạo cho ông một chỗ đứng biệt lập trong văn nghệ miền Nam của những năm 60.
Trên đây là những nét phác họa về cuộc đời của Duyên Anh, căn cứ trên chính những gì do Duyên Anh kể lại một cách trực tiếp hay gián tiếp, qua những bài viết của ông hay qua những câu chuyện của ông. Dĩ nhiên người ta không thể thu gọn một đoạn đời trên một số trang ngắn ngủi. Nhưng thiết tưởng bao nhiêu đó đủ để giới thiệu hình ảnh một đời người. Với nụ cười và nước mắt. Tất cả làm thành chất liệu quí báu cho Tác Phẩm. Đời sống hãy còn dang dở đối với Duyên Anh cũng như Tác Phẩm của nhà văn 37 tuổi này vẫn còn tiếp tục. Vậy thì, đã không thể kết luận về Tác Phẩm, người ta lại càng khó lòng đi tới một câu kết về chính cuộc đời nhà văn. Điều tôi muốn nói ở đây là Duyên Anh đã sống như một cách chuẩn bị cho tác phẩm của mình. Mặc dù như ông vẫn thường tuyên bố, ông coi chuyện viết văn như một sự đùa chơi mà thành công và ông không ấp ủ mộng văn chương từ thiếu thời.
Điều Duyên Anh không chối cãi là ông vẫn sống bằng kỷ niệm và ở mỗi chuyện của ông đều dàn trải ít nhiều kỷ niệm riêng. Sống như một cách chuẩn bị cho tác phẩm của mình. Tôi muốn nói: viết đối với Duyên Anh dường như là một cơ hội để tiếp tục sống, hoàn tất cuộc đời mình hãy còn dang dở ở ngoài những trang sách, ở ngoài những dòng chữ. Trước khi thể hiện những tính cách mơ mộng và lý tưởng trong tác phẩm của ông, Duyên Anh đã từng thể hiện chúng vào cuộc đời của chính ông, một tâm hồn mang nặng căn bệnh của thời thơ ấu, của quá khứ, của kỷ niệm.
Đọc Duyên Anh, tôi luôn có cảm tưởng bắt gặp một hình ảnh, một hứ tiếng nói quen thuộc không ngớt trở về dưới ngòi bút của ông. Phải chăng đó là hình ảnh, là tiếng nói của tâm hồn ông mà chính ông đã không ngừng đánh mất và tìm lại được. Nhà văn không ngớt đồng hóa mình vào chính những nhân vật mình tạo nên. Nhà văn không ngớt viết lại đời mình đồng thời tra hỏi mãi mài không thôi về chính tâm hồn mình. Tôi không có ý khẳng định rằng cuộc đời Duyên Anh đã là một tác phẩm hoặc tác phẩm Duyên Anh là phản ảnh trung thật và trọn vẹn của con người ông. Cuộc đời và tác phẩm Duyên Anh là hai thực thể không ngớt đến gần với nhau và có thể không bao giờ trùng hợp hay tan biến vào với nhau. (Vả chăng điều này có thể chỉ là một ảo tưởng). Trong ý nghĩa đó, cuộc đời không bao giờ là tác phẩm cũng như ngược lại. Nhưng nếu không thay thế cho nhau, chúng vẫn có thể là cơ hội của nhau. Tác phẩm Duyên Anh không ngớt tìm cách thu ngắn khoảng cách với tâm hồn của tác giả, với thế giới kỳ diệu của mộng mơ và kỷ niệm, với nguồn suối khôn cùng không tận đó.
Duyên Anh là một người viết truyện đúng hơn là một người kể truyện. Có lẽ không phải vô tình mà ông đã ghi chú dưới những tựa sách của ông bằng “tập truyện” hay “truyện dài” thay vì tiểu thuyết, đoản văn hay tùy bút. Sự kiện này cho thấy đặc tính nổi bật, sở trường của ngòi bút Duyên Anh thể hiện qua những câu truyện, dài hay ngắn, của ông. Nói cách khác, Duyên Anh đã mặc nhiên chọn lựa cho mình một cách viết và từ đó một thế giới, một vũ trụ. Với ông, dường như viết trước tiên có nghĩa là kể. Viết tức là kể truyện. Viết tức là kể lại một cái gì, nói lên một cái gì cho người đọc. Ông không chú trọng tới vấn đề làm văn. Ông không đặt nặng vấn đề sáng tạo văn chương. Ông không có tham vọng chinh phục người đọc bằng một bút pháp tân kỳ hay quyến rũ.
Duyên Anh trước tiên (và sau cùng?) chỉ là một nhà văn của những câu truyện được dựng lên, những nhân vật được tạo thành, những tình tiết, những nhân vật được đặt ra và giải quyết. Có lẽ vì nhờ đó mà người đọc có thể đi thẳng vào tác phẩm của ông một cách dể dàng không phải vượt qua những bức rào kiên cố của ngôn ngữ. Ngôn ngữ ở đây chỉ còn là phương tiện tác giả dùng để chuyên chở hay gởi gấm ý tưởng hay rung động của mình tới người đọc. Để nói theo một cách nói bây giờ, ta có thể xem Duyên Anh là một người dùng chữ, một người xử dụng ngôn ngữ như một phương tiện, một công cụ. Rõ ràng quá, ông không viết để thí nghiệm hay tra hỏi ngôn ngữ. Ông viết để kể chuyện đời sống, đời sống trăm mặt, ông bắt gặp dưới mắt, trong tầm tay, cũng là đời sống muôn màu muôn vẻ xuất hiện trong hồi tưởng hay dự tưởng của ông. Hơn là một nhà văn của những câu truyện kể, Duyên Anh đã làm nổi bật tính cách tự thuật trong hầu hết tác phẩm của ông. Đọc Duyên Anh, người ta dể dàng bắt gặp một hình ảnh cố định, bá chủ mà ông vẫn không ngớt trở về đào sâu, hình ảnh của chính ông với những kinh nghiệm ông từng biết tới, sống qua. Truyện ngắn đầu tiên của ông Hoa Thiên Lý là một thiên tự thuật với những rung động và xúc động thật chân thành của một tâm hồn nghiêng về quá khứ. Bước đầu tiên cũng là bước định đoạt. Hẳn Duyên Anh đã tìm thấy con đường của ông ngay trong thử thách đầu tiên đó. Những tác phẩm sau này của ông đã lần lượt mở rộng cái thế giới vừa manh nhau thành hình trong truyện ngắn đầu tay đó. Có thể nói với Duyên Anh, mỗi cuốn sách đều đánh dấu một chặng đường của chính ông. Mỗi cuốn sách nói một cách nào đó, là một phần đời ông đã biết tới, sống qua, một phần đời còn hứ hẹn trở về không ngớt trong hồi tưởng. Và mặc dù ông chưa từng ghi chú cho tác phẩm ông là hồi ký hay tự thuật bao giờ, người ta vẫn có thể đi tới kết luận rằng tác phẩm Duyên Anh đã được xây dựng một phần lớn từ những chất liệu sống. Thật chất của một đời người. Tác phẩm Duyên Anh không là tiểu thuyết, không là một thứ “sản phẩm” thuần túy của trí tưởng tượng. Nó chính là hình ảnh của cuộc đời, và của kinh nghiệm. Quá khứ và kỷ niệm luôn luôn chiếm giữ một địa vị quan trọng trong tác phẩm Duyên Anh. Viết, điều này cũng có nghĩa là hồi tưởng. Viết điều naỳ cũng có nghĩa là nhớ lại chính mình, tra hỏi quá khứ của mình, soi sáng tâm hồn của mình. Ở Duyên Anh dường như không có một khoảng cách khốc liệt giữa cuộc đời và tác phẩm, giữa sống và viết. Trái lại ông đã thể hiện được một sự liên tục, một sự hòa hợp giữa kinh nghiệm sống và kinh nghiệm viết. Ông viết như một cách kéo dài đời sống, kêu gọi đời sống. Ông viết như, một cách nào đó, ông đã sống.
Do đó, tiểu sử Duyên Anh, con người thật của Duyên Anh, tâm hồn của Duyên Anh, tất cả sẽ giúp cho người đọc không ít trong việc tìm hiểu tác phẩm của chính Duyên Anh đã viết trong ám ảnh của những đoạn đời đã mất, trong tình yêu mến quá khứ và kỷ niệm. Trong khắp các tác phẩm Duyên Anh đều bàng bạc những hình ảnh, những chất liệu thật của chính đời sống Duyên Anh. Và người đọc nếu cần, có thể gom góp những hình ảnh, những chất liệu đó thành một tác phẩm duy nhất và tác phẩm đó chính là cuộc đời thật của Duyên Anh vậy. Tác phẩm trường thiên mang tên Vẻ Buồn Tỉnh Lỵ chỉ là một cái nhìn say đắm gửi về một quá khứ thân yêu đã mất trong đó tác phẩm gặp lại chính mình, gặp lại những tâm hồn tí hon đã từng san sẻ với ông đoản đời kỳ diệu dưới bầu trời kỳ ảo của quê hương Thái Bình. Áo Tiểu Thư, Trường Cũ, Cầu Mơ, Mây Bay Đi, Luật Hè Phố… tất cả đều đánh dấu một đoạn đường, một tâm trạng của chính tác giả. Tất cả đều mang ý nghĩa một cuộc kiểm điểm. Mỗi cuốn sách là một cơ hội để tác giả nhìn lại, sống lại đoạn đời đã mất. Mỗi cuốn sách là một cuộc thăm dò quá khứ, hạch hỏi kỷ niệm. Có thể nói rằng Duyên Anh đã “sống” khá trọn vẹn những cảnh đời hay đoạn đời thể hiện trong tác phẩm của ông.
Hầu hết các nhân vật của Duyên Anh đều thể hiện một đặc tính nền tảng, một mẫu số chung luôn luôn mang họ đến gần với nhau, ràng buộc họ vào nhau. Đó là những con người mơ mộng mà thực tế cuộc đời dù gay gắt đến đâu vẫn không hủy hoại nổi những khát vọng luôn âm ỉ trong tâm hồn họ. Duyên Anh có thể tạo nhiều nhân vật với những lai lịch và tên tuổi khác nhau nhưng ông đã chỉ gán cho họ một tâm hồn, một tiếng nói duy nhất. Muốn soi sáng tâm hồn đó, muốn lắng nghe tiếng nói đó, có lẽ người đọc phải trở về với truyện ngắn đầu tay của Duyên Anh, trở về với câu chuyện đầy quá khứ và kỷ niệm, trở về với “bài học đầu tiên về tình người“, người xưng “tôi” trong truyện. Ở Duyên Anh, cuộc đời và tác phẩm kinh nghiệm sống và chữ nghĩa luôn tìm cách đến gần nhau, bổ túc cho nhau. Chắc chắn không phải là điều tình cờ khi Duyên Anh viết ở ngôi thứ nhất trong rất nhiều tác phẩm của ông. Đọc Duyên Anh tức là một cách nào đó tìm đéen cái “tôi” của Duyên Anh, cái “tôi” mà chính Duyên Anh không ngớt trở về, cái “tôi” không ngừng xuất hiện trên những trang sách của Duyên Anh, một cách lộ liễu hay kín đáo và cùng xuất hiện quen thuộc, tất cả trở nên một vũ trụ thân mật, gần gũi. Ngay trong cách đặt tên cho nhân vật dường như Duyên Anh cũng muốn nhắc nhở người đọc cũng như chính mình, về những cách tên có thật, những “nhân vật” đã từng tham dự vào chính cuộc đời của ông, hay ít ra đó là những cái tên, những nhân vật có thật trước khi là sản phẩm của tưởng tượng. Nói một cách nào đó, Duyên Anh không viết tiểu thuyết, ông tiểu thuyết hóa cuộc đời, hay chính ông đã từng sống thực những đoạn đời thể hiện trên những trang sách của ông. Những Vũ những Côn (trong Vẻ Buồn Tỉnh Lỵ), những Long (trong Áo Tiểu Thư, Ngày Xưa Còn Bé…), những Hoài (trong Cầu Mơ, Tàn Một Loài Hoa, Quê Hương…) những Định (trong Ngựa Chứng Trong Sân Trường… tất cả những nhân vật “tiểu thuyết” đó nếu không là những phản ảnh trung thực từ những chất liệu sống thực nhất của cuộc đời tác giả, ít ra đã được xây dựng từ những chất liệu sống thực nhất của cuộc đời đó.
Trừ những tác phẩm đầu tiên, có thể nói Duyên Anh luôn ký tên thật của mình kề bên bút hiệu: Duyên Anh Vũ Mộng Long. Sự kiện tuy nhỏ nhặt nhưng không kém phần hàm xúc. Thông thường các nhà văn hoặc ký bút hiệu hoặc ký tên thật của họ và điều này không hẳn chỉ là một sở thích tình cờ hay đơn giản. Dù muốn dù không, sự lựa chọn giữa bút hiệu và tên thật để ký dưới tác phẩm luôn thể hiện một thái độ rõ rệt: lựa chọn cái này tức là phủ nhật cái kia. Lựa chọn cho mình bút hiệu nhà văn, mặc nhiên bôi xóa tên tuổi thật của mình. Lựa cho mình một bút hiệu nhà văn đương nhiên tự cho mình có hơn một đời sống, hơn một thân phận: ở hẳn con người nhà văn với một tên tuổi riêng có thể không ngó ngàng gì tới con người. Thí dụ: Nhất Linh, tác giả Đoạn Tuyệt, Bướm Trắng có thể không nhất thiết phải dung hòa, trùng hợp khít khao với con người Nguyên Tường Tam, nhà cách mạng. Và người ta không thể độc đoán dùng quan điểm hành động của nhà cách mạng Nguyễn Tường Tam để soi sáng vũ trụ mộng tưởng, phi thực của nhà văn Nhất Linh, cũng như ngược lại. Bởi hai thân phận có thể khác biệt và nếu cần mâu thuẫn chống đối nhau trong cùng một con người: con người Nhất Linh, Nguyễn Trường Tam (tôi dùng nét gạch ở giữa bút hiệu và tên thật để nói lên một trạng thái chia lìa, theo tôi, có tính cách cần thiết trong một giới hạn nào đó).
Khác với nhiều nhà văn khác, Duyên Anh không ngần ngại ký thêm tên thật của mình ở ngay dưới bút hiệu. Giữa nhà văn và con người thật, không còn mâu thuẫn. Giữa tác phẩm và cuộc đời, không còn chia lìa hay xung đột. Viết tức là dung hòa, là kết hợp thực tế và mộng tưởng, cuộc đời và tác phẩm. Phải chăng ngay từ truyên ngắn đầu tay của mình, Duyên Anh đã từng thể hiện ước muốn đó, kinh nghiệm đó, ước muốn và kinh nghiệm mai đây sẽ còn tiếp tục thể hiện qua từng tác phẩm, qua từng trang sách của ông. Có thể nói rằng thế giới tiểu thuyết hay đúng hơn là thế giới của chínhda trước tiên chính là thế giói làm nên từ những chất liệu sống thực hay người tạo nên nó. Ở đây viết không có nghĩa là rời bỏ, đoạn lìa với đời sống, trái lại đó cũng là một cách tiếp nối đời sống còn dang dở, viết, điều này cũng có nghĩa là sống.
Người đọc khó tính có thể trách Duyên Anh hơi (nếu không nói là quá) dễ dãi trong cách xử dụng ngôn ngữ của mình, trách ông đã không thể hiện một mối ưu tư rõ rệt nào đó về ngôn ngữ hay về tác phẩm, tất cả dường như hãy còn xa lạ đối với ông. Có thể ông thuộc số những nhà văn hạnh phúc, hạnh phúc ngay trong lối viết của mình. Hạnh phúc như những câu chuyện đầy thơ mộng và mơ mộng mà ông đã kể. Hạnh phúc những nhân vật rất bình thường với những mộng ước rất đơn sơ mà ông đã tạo nên. Hạnh phúc như bầu không khí trong sáng thể hiện trên từng trang sách từng dòng chữ của ông.
Nhưng liệu người ta có thể trách Duyên Anh đã lựa chọn một con đường, một lối viết, đã lựa chọn chính tác phẩm của mình. Người ta có thể trách Duyên Anh, Duyên Anh tìm tới chữ nghĩa, văn chương như một cách thể hiện đời sống đúng hơn là thực hiện một đời sống khác làm nên từ sự dung hòa tốt đẹp giữa thực tế và mộng tưởng, giữa kinh nghiệm và ước muốn. Và điều ông thể hiện trước tiên chính là một niềm tin. Tôi nghĩ hẳn Duyên Anh đã phải tin ở chữ nghĩa cũng như tin ở chính đời sống lắm mới có thể tạo nên một giòng truyện phong phú và thống nhất đến như vậy. Tôi không thấy ở tác phẩm Duyên Anh một bóng dáng hoài nghi hay thất vọng nào. ông đã viết cũng như ông đã từng sống, với tất cả tâm hồn trong sáng và mơ mộng của mình. Do đó với trường hợp Duyên Anh, thiết tưởng người ta không thể chỉ tìm hiểu phần tác phẩm mà bỏ quên phần đời sống mà tác giả vốn là yếu tố không thể tách rời, yếu tố quyết định của chính tác phẩm, như chính ông đã gián tiếp nói lên trên các trang sách của ông.
Văn học Sài-Gòn