nhật ký và tùy bút Nhat Ban

[Vĩnh Long]

Dòng nhật ký và tùy bút trong vãn học Nhật Bản.
Cái nhìn sắc bén của những kẻ ðứng bên lề về cuộc ðời

Nguyễn Nam Trân


TIẾT I: NHẬT KÝ

Trong xã hội quí tộc Nhật Bản, vai trò của nikki (nhật ký) là ghi chép các việc công hằng ngày. Viết bằng chữ Hán, nó ðýợc dùng nhý một thứ tài liệu thực dụng ðể ghi nhớ mọi việc (bị vong lục) và do các quan chức thýờng là phái nam ðảm nhiệm. Nikki viết bằng chữ quốc âm kana cũng ðã xuất hiện vào ðầu thế kỷ thứ 10 ví dụ ðể biên chép diễn biến của những cuộc thi tài ở các hội thõ (uta-awase) chẳng hạn, nhýng việc ghi chép nầy vẫn còn có tính cách công cộng. Phải ðợi ðến Tosa Nikki (Thổ Tá Nhật Ký) thì thể loại Nhật Ký viết bằng quốc âm Kana mới ðýợc coi nhý một hình thức vãn chýõng. Thể loại này cần ðýợc hiểu theo nghĩa rộng nghĩa là "ghi chép"(bút ký) có lẫn chủ quan chứ không phải "ghi chép hằng ngày" khách quan vô tý. Nó bao gồm cả những suy tý có tính chất nội tâm (jishô = tự chiếu) và thýờng chen cả thõ waka vào nữa. Tuy ngày nay ngýời Nhật vẫn tiếp tục viết nikki nhýng cái gọi là "vãn học nikki" của họ ðã thuộc hẳn vào một thời ðại quá vãng (thế kỷ 10 ðến 16).

A) Tosa Nikki (Thổ Tá Nhật Ký)

Ðýợc biết do Ki-no-Tsurayuki (Kỷ, Quán Chi, 868?-945?) viết và cho ra ðời nãm 935. Trong cuốn nhật ký nầy, Tsurayuki ðã ghi chép chi tiết về cuộc hành trình 55 ngày ðýờng của cá nhân ông từ Tosa (Thổ Tá, nay thuộc tỉnh Kochi, phía nam ðảo Shikoku), nõi ông vừa thôi việc quận thú (hay trấn thủ = kami), về ðến kinh ðô. Nội dung nhật ký nhắc nhở nhiều về kỷ niệm về ðứa con gái ðã chết trong thời gian ở nhiệm sở, nỗi lo lắng về cuộc hành trình ðýờng thủy ðầy sóng gió và cýớp bóc cũng nhý niềm vui và hy vọng lúc hồi kinh.

Chúng tôi từ giả chỗ ðỗ lại tối hôm trýớc ðể ði tiếp ðến một bến khác. Trông thấy núihiện ra ở ðằng xa. Một ðứa bé lên chín, mặt còn trẻ hõn tuổi của nó, bảo rằng nó có cảm týởng núi ðang chạy theo thuyền. Mọi ngýời còn ngạc nhiên hõn vì thấy nhân ðó nó có làm một bài thõ:

Thuyền trôi, nhìn cảnh núi ðồi,
Hỏi tùng có biết núi trôi theo thuyền?
Bài thõ thật hợp với một cậu bé.
Hôm ðó biển ðộng, tuyết rõi trên những mỏm ðá ven bờ và sóng vỡ ra nhý hoa. Có ngýời nào ðấy vịnh nhý thế này:
Tai nghe sóng ðánh gần xa,
Mắt nhìn ngỡ tuyết hay hoa trắng trời.
(Trích Tosa Nikki, Ngày thứ 22)

Tác giả ðã giả thác tâm sự vào một nhân vật nữ ðể viết cho nên sử dụng ðýợc lối hành vãn mà thời ấy mệnh danh là "lối viết ðàn bà" (onnade = nữ thủ) nghĩa là tự do, uyển chuyển, sắc sảo, biết ðùa cợt, lại hay châm biếm. Có thể nói là, lần ðầu tiên, nhờ có vãn chýõng quốc âm kana mà vãn nhân thời ðó ðã có phýõng tiện ðể mô tả và phê phán xã hội ðýõng thời cũng nhý trình bày dễ dàng hõn ðýợc những chi tiết cuộc sống nội tâm của chính mình.

Thực ra chữ onnade (nữ thủ) là ðể gọi loại vãn tự hiragana tức bình-giả danh (vãn tự biểu âm bắt nguồn từ chữ Hán viết theo lối thảo) của Nhật. Hiragana ðýợc xem nhý dành cho các bà ðể họ làm thõ Waka hay viết thý (thời ðó thý tín gọi là tiêu tức [1] và ngay cả khi viết truyện hoặc nhật ký. Trong khi ðó, chữ Hán (Kanji) ðýợc gọi là mana (chân danh) là chữ viết của ðàn ông và mang tên là onokode (nam thủ). Tuy nhiên từ ðời Nara býớc qua thời Hei-an, ðã có một sự chuyển hýớng: onokode ðã nhýờng býớc cho onnade nghĩa là Giả ðã lấn lýớt Chân, dòng vãn học phụ nữ bị coi thýờng kia lần lần ðã chiếm ýu thế.

Ðầu thời Hei-an, ðã có manyôgana (Vạn Diệp-giả danh) hay magana (chân-giả danh) tức là lối biểu hiện âm tiết Nhật qua chữ Hán viết theo lối Hài và Hành nghĩa là không giản lýợc. Thế rồi vãn tự sôgana (thảo-giả danh) ra ðời và ðúng nhý tên của nó, bắt nguồn từ lối viết thảo với khuynh hýớng giản lýợc hóa. Dýới triều Hei-an thì magana lại trở thành onokode (nam thủ). Khi viết magana nhanh tay thì tốc ðộ viết làm cho chữ tháu ði và biến dạng thành sôgana, hình thái thay ðổi ðến ðộ không còn nhận ra mặt chữ xýa (chân týớng). Ðó là onnade vậy.

Ðặc ðiểm của Tosa Nikki là trong ðó có ghi lại 57 bài waka và nội dung của Nikki có liên quan ðến cuộc sống riêng tý của tác giả, ðó là một ðiều mới mẻ. Tuy nội dung của nó không phong phú bằng Nittô Guhô Junrei Kôki (Nhập Ðýờng Cầu Pháp Tuần Lễ Hành Kí) của tãng Ennin (Viên Nhân tức Jikaku daishi, Từ Giác Ðại Sý) viết trýớc ðó hõn một thế kỷ cũng nhý một trãm bài thõ bày tỏ tâm sự mình (trong Tự Ý Nhất Bách Vận ) của Sugawara no Michizane nhýng chủ ý của Ki no Tsurayuki không phải là sự quan sát ngoại giới hay trầm tý suy gẫm nhý hai ngýời ði trýớc ðó, nhýng ðúng ra là ðể trình bày biến chuyển tâm lý, tình cảm của mình. Nhý khi về ðến ngôi nhà cũ ở Kyôto nay ðã tan hoang, ông viết :

" Lòng của ngýời giữ nhà cho ta chắc cũng ðến ðiêu tàn nhý ngôi nhà. Chỉ có nãm sáu nãm trôi qua từ ngày ta ði vắng mà týởng ðã mấy trãm nãm. Trong ta tràn ngập bao mối cảm hoài và ta nghĩ về ðứa con gái của ta ðã sinh ra trong ngôi nhà. Ta không biết nói sao hõn ðể tỏ lòng thýõng tiếc nó ðã không còn ðể về ðây với ta lần nầy ".

Vai trò của Tosa Nikki rất quan trọng vì, tuy do một ngýời ðàn ông viết ra, nó ðã mở ðýờng cho một dòng vãn học quan trọng của Nhật Bản : vãn học nữ lýu (joryuu bungaku), gồm nhật ký (sẽ ði vào chi tiết sau) nhý Kagerô Nikki, Izumi Shikibu Nikki, Murasaki Shikibu Nikki, Sarashina Nikki và tùy bút mà ðiển hình là Makura Sôshi.

B) Kagerô Nikki (Tinh Ðình Nhật Ký) [2]

Sách gồm ba quyển thýợng, trung, hạ , do bà mẹ (không rõ tên) của Fujiwara no Michitsuna (Ðằng Nguyên, Ðạo Cýõng) trýớc tác, ra ðời nãm 974. Ngýời ta chỉ biết tác giả mất khoảng nãm 995 mà thôi. Bà là con gái của Fujiwara Tomoyasu (Ðằng Nguyên Luân Ninh) và là dì của tác giả Sarashina Nikki (sẽ nói ðến trong những trang sau) tức con gái (cũng không rõ tên) của Fujiwara Takasue (Ðằng Nguyên Hiếu Tiêu). Trong ðó ghi chép sự việc từ lúc bà ðýợc Fujiwara Kane-ie [3] (Ðằng Nguyên Kiêm Gia) cầu hôn (954) nãm 19 tuổi cho ðến nãm 40 tuổi (974) nghĩa là hai mýõi mốt nãm của cuộc sống vợ chồng. Tác giả sinh trong một gia ðình quan trấn thủ (suryô = thủ lĩnh) tức giai cấp tiểu quí tộc ðịa phýõng nhýng nhờ duyên phận ðýợc lọt vào gia ðình ðại quí tộc. Bà là vợ hai, sinh ðýợc ngýời con trai là Michitsuna (Ðạo Cýõng), thành thứ mẫu của quyền thần Michinaga (Ðạo Trýờng) và hoàng hậu Senshi (Thuyên Tử), có hai cháu gái gọi bằng bà về sau cũng làm hoàng hậu (tức Teishi và Shôshi ðã nhắc ðến ở trên). Tuy nhiên, ðiều bà ghi lại trong nhật ký là chuỗi ngày không ðýợc ðầm ấm với chồng cho ðến khi trông cậy ðýợc vào con trai mình.

Thuở xýa, dýới chế ðộ ða thê, vì là ngýời có lòng tự hào nên sau khi thất bại trong việc giữ tình yêu của chồng mà ðối với bà chỉ là cái bóng chập chờn (kage), bà trở thành cay ðắng và ðau khổ. Tác phẩm trình bày ðýợc tâm trạng buồn thýõng, u ẩn ðó.

Trong tựa sách, bà phê bình tính cách bịa ðặt vô nghĩa (soragoto = không ngôn, hý sự) của thể loại truyện monogatari và chủ trýõng viết là phải ði từ những kinh nghiệm cá nhân có thực. Tuy bà trình bày nỗi bất hạnh (ghen tuông, lo lắng, tuyệt vọng) trong cuộc sống vợ chồng nhýng bà cũng muốn làm sáng tỏ ðể mọi ngýời rõ nguyên nhân của nỗi bất hạnh ðó là gì và cho biết nguồn hạnh phúc gia ðình không phải ðến từ mỗi ông chồng là Kane-ie. Phần ðầu tập nhật ký là vãn vần (quyển thýợng, 15 nãm ðầu), ðặt trọng tâm qua trao ðổi thõ xýớng họa, nhýng dần dần khi chủ ðề tác giả ðặt ra ðã ðýợc khai thác sâu xa hõn thì nó ngã hẳn qua hình thức vãn xuôi (quyển trung và hạ, những nãm còn lại).

Kagerô khai triển ðýợc bút pháp của Tosa trong lãnh vực vãn chýõng quốc âm và nhý thế làm ðồi dào thêm khả nãng phân tích tâm lý bên trong, ðã ảnh hýởng nhiều ðến Genji về sau.

C) Izumi Shikibu Nikki (Hòa Tuyền Thức Bộ Nhật Ký)

Tác phẩm xuất hiện nãm 1007, nhiều thuyết cho là bà Izumi Shikibu (Hòa Tuyền, Thức Bộ, sinh khoảng 978 - chết sau 1033) viết. Ta ðã biết bà là thi nhân waka nổi tiếng, con gái của Ôe no Masamune (Ðại Giang, Nhã Chí), một nhà thõ lớn, mẹ của nữ sĩ Koshikibu (Tiểu Thức Bộ), cũng là một nhà thõ. Bà lấy chồng hai lần. Trýớc là Tachibana no Michisada (Quất, Ðạo Trinh, nãm 996), sau là Fụiwara no Yasumasa (Ðằng Nguyên, Bảo Xýõng, 1010). Ngoài ra, giữa hai cuộc hôn nhân, bà có cuộc ðời tình ái sóng gió với nhiều ngýời ðàn ông. Tập Izumi Shikibu Nikki chép lại thời gian 10 tháng trời (nãm 1003) của cuộc tình duyên giữa bà và một trong những ngýời yêu, hoàng tử (thân výõng) Sochi-no-Miya Atsumichi (Súy Cung Ðôn Ðạo, 977-1007), dýới hình thức truyện. Nhật ký vẻ ra ðýợc quang cảnh thế giới tình ái thõ mộng của hai ngýời xoay quanh trên 140 bài thõ tặng ðáp. Sở dĩ có ngýời nghi ngờ chýa chắc bà viết là vì thắc mắc tại sao nhân vật chính lại xuất hiện với ngôi thứ ba. Kẻ phản luận bảo rằng ðó là chủ ý của tác giả muốn dấu danh tánh.

Cuộc ðời của Izumi Shikibu cũng tự phát, ðầy cá tính, lãng mạn và nồng nhiệt nhý thõ vãn của bà. Bà bỏ mặc khuôn phép, thành kiến của xã hội, có nhiều hành vi làm ngýời ðýõng thời không chấp nhận nổi, ðánh giá bà là một kẻ say ðắm ái tình. Thõ của bà còn giữ ðýợc khoảng 1470 bài tanka trong hai tập thõ (tuy có nhiều bài in trùng nhau) và từ ðó 247 bài ðã ðýợc ðãng trong các tuyển tập soạn theo sắc chiếu làm bà trở thành nhà thõ phụ nữ ðýợc nhắc ðến nhiều nhất. Lối sống và phong cách làm thõ của bà ðã ảnh hýởng nhiều ðến Yosano Akiko (Dữ Tạ Dã, Tinh Tử. 1878-1942), một nhà thõ nữ hàng ðầu của thi ca hiện ðại, ngýời ðã ðặt lại vị trí bà nhý một phụ nữ ðã ðýợc giải phóng.

D) Murasaki Shikibu Nikki (Tử Thức Bộ Nhật Ký)

Bà Murasaki Shikibu hoàn thành tác phẩm nãm 1010. Bà là nữ quan hầu cận hoàng hậu Shôshi (Chýõng Tử) nên ghi chép tách bạch ðýợc chi tiết của ðời sống xa hoa, lộng lẫy của cung ðình. Từ quang cảnh hoàng hậu lâm bồn cho ðến mọi nghi thức và lễ lạc trong cung, bà ðều mô tả rõ ràng. Bên cạnh ðó và không ðồng hóa với nó là cuộc sống nội tâm của mình mà bà cũng ðã trình bày một cách sâu sắc và bén nhạy. Phần cuối của tập nhật ký là " thý tín " (tiêu tức vãn = shosokubumi) trong ðó bà bày tỏ ý kiến về các nữ quan và vãn nhân ðýõng thời ( Sei Shônagon, Izumi Shikibu, Akazome-Emon... ) cũng nhý tâm sự về những ðiều tự phê khá nghiêm khắc ðối với bản thân :

Về Izumi Shikibu, bà phát biểu : " Có tài về vãn chýõng thý tín và thõ waka, gây ðýợc cảm týởng nhý viết lách nhẹ nhàng và làm thõ dễ nhý ứng khẩu. Tuy nhiên sự hiểu biết và lý luận về thõ thì ðáng ngờ, không phải là một nhà thõ ðáng cho ta phải ðể ý ".

Bà có vẽ nhẹ tay với Akazome-emon : " Tuy không phải là một nhà thõ xuất sắc ðặc biệt nhýng thõ ý vị sâu sắc, bài nào ðọc lên mình cũng cảm thấy thẹn vì thua kém ".

Còn ðối với Sei Shônagon, bà nặng nề hõn : " Thật tình ngýời nầy hay làm cao, ra vẻ ta ðây. Thông minh, viết ðầy chữ Hán ra ðấy nhýng nhiều chỗ vẫn chýa ðạt. Týởng nhý trội hõn ngýời nhýng lại ðể lộ ra sự yếu kém. Muốn ði tìm cái phong lýu nhýng thành ra khinh bạc ".

Lý do của sự khe khắt nầy có lẽ là hai ngýời hầu hai chủ trong tý thế ðối lập với nhau chãng ?

E) Sarashina Nikki (Cánh Cấp Nhật Ký)

Do bà Sugawara-no-Takasue-no-Musume viết vào khoảng nãm 1060. Không rõ tên tác giả, chỉ biết bà là "con gái nhà Sugawara -no-Takasue (Quản Nguyên, Hiếu Tiêu)" và sinh khoảng nãm 1008. Dòng dõi Sugawara rất giỏi vãn chýõng học vấn. Mẹ bà là con gái Fujiwara no Tomoyasu, cho nên gọi tác giả Kagerô Nikki bằng dì. Bà kết hôn với Tachibana Toshimichi (Quất, Tuấn Thông) nhýng chồng chết, sống một tuổi già góa bụa. Bà còn ðýợc xem là tác giả của Yowa-no-nezame và Hamamatsu Chuunagon nữa.

Sarashina (nhật ký lấy Sarashina tức vùng núi non thuộc tỉnh Nagano, phia bắc Tokyo bây giờ, làm bối cảnh. Có thể vì Toshimichi,chồng bà, từng làm chức quận thú (kami) ở Shinano (Tín Nùng) tức chung quanh vùng nầy) bắt ðầu kể về thế giới thõ mộng của vùng Kazusa (Thýợng Tổng, một phần của Chiba bây giờ) ở miền Ðông, thuở ấy rất hoang vu, nõi bà sống với cha suốt thời thõ ấu (trýớc nãm 1020, lúc 13 tuổi). Sau ðó là những hiện thực phủ phàng lúc lớn lên (chồng chết nãm 1058) và tuổi già ði tìm an ủi trong lòng tin tôn giáo. Nội dung nhật ký lồng trong một khoảng thời gian dài ýớc chừng 40 nãm và mô tả nhiều về thế giới thấy ðýợc trong mộng mị. Tuy vẫn ðề cập ðến những chủ ðề thýờng thấy trong các monogatari, ðặc ðiểm của Sarashina là mô tả thành công tâm trạng buồn thýõng của cảnh cô ðộc góa bụa và bàn luận một cách thấm thía về cái bèo bọt vô nghĩa của kiếp ngýời.

Ngýời ta còn phỏng ðoán bà còn là tác giả hai cuốn truyện Yoru no nezame "Tỉnh Giấc Nửa Ðêm" và Hamamatsu Chuunagon Monogatari "Truyện quan Chuunagon Hamamatsu".

F) Các nhật ký khác

Ngoài những Nikki nói ðến ở trên, có thể kể thêm Jôjin Ạjari-no-haha-no-shuu (Thành Tầm A-Xà-Lê Mẩu Tập, 1073) cảnh của bà mẹ của nhà sý Jôjin (Thành Tầm) kể lể nỗi khổ khi ðýa chân con lên ðýờng qua Trung Quốc hành hýõng các di tích của Phật Giáo. Trong tập nầy, mọi tâm trạng của ngýời mẹ ðối với con ðã ðýợc miêu tả týờng tận. Cũng nhý phải nói ðến Sanuki-no-suke Nikki [4](Tán Kỳ Ðiển Thị Nhật Ký, 1108) của chức nữ quan hầu cận tên gọi Fujiwara Nagako (Ðằng Nguyên, Trýờng Tử) viết, kể lại sự tình từ lúc thiên hoàng (thứ 73) Horikawa (Quật Hà, trị vì 1087-1107 ) phát bệnh, bãng hà cho ðến khi tân quân lên kế vị. Tác giả ghi chép tỉ mỉ về cái chết của thiên hoàng và sau khi vua mới là thiên hoàng (thứ 74) Toba (Ðiểu Vũ, trị vì 1107-1123) lên ngôi, vẫn hoài niệm về vua cũ. Ðặc ðiểm của tập nhật ký nầy là mang chủ ðề liên quan ðến Cái Chết.

Theo giáo sý Katô Shuuichi, qua các chi tiết vừa kể, ta có thể rút ra ba kết luận:

- Những tập Nikki nầy ðýợc viết trong một khoảng thời gian 200 nãm (giữa thế kỷ thứ 10 ðến giữa thế kỷ 12) và hầu nhý do phụ nữ viết. Họ ðều thuộc tầng lớp quí tộc bậc trung, con nhà quan lại trấn thủ ðịa phýõng.

- Các tác giả phụ nữ nầy hầu nhý ðều có bà con xa gần với nhau và gia ðình họ cũng có những cây bút phái nam, từng có tác phẩm viết bằng Hán hay Hòa vãn.

- Những cây viết lỗi lạc nhất trong bọn là các nữ quan học sĩ có phòng riêng (nyobô) trong cung. Việc gọi vãn học nữ lýu thời Heian là vãn học nữ quan (nyobô bungaku) thật ra rất chính xác.

Từ ðó thử trả lời câu hỏi, tại sao ở Nhật lại có một tầng lớp phụ nữ thành công trong lãnh vực vãn học nhý vậy?

Trýớc tiên là họ sống trong một thế giới khép kín và không liên quan gì ðến chính trị. Con nhà dòng dõi, họ có học vấn cao và ðiều kiện sinh sống thoải mái. Lớp quí tộc bậc trung còn chẳng có cách nào khác ðể tiến thân hay biểu lộ giá trị của mình trong một hệ thống thứ bậc chặt chẻ, nói chi ðến phụ nữ. Các bà ðành ði theo con ðýờng vãn chýõng. Vì không thể thay ðổi xã hội cung ðình, họ tìm cách quan sát và giải thích nó.

Hoàng hậu hay chính phi của ðông cung thýờng có khoảng ba bốn mýõi nữ quan thị tùng. Trong triều nhý thế phải có ðến vài trãm ngýời và tạo thành một nhóm ngýời khá quen biết nhau. Họ vừa là tác giả vừa là ðộc giả của nhau. Họ có làm thõ, viết tiểu thuyết nhýng sở trýờng của họ là thể koại nikki (nhật ký) và zuihitsu, sôshi (tùy bút).

[Vĩnh Long]

TIẾT II: TÙY BÚT

Phýõng pháp viết nhật ký ðã ðýợc qui ðịnh qua Kagerô nghĩa là ngýời viết phải tập trung ðể theo dõi những biến chuyển nội tâm của mình. Nhật ký nặng về ghi chép nên chỉ trình bày diển biến ấy theo trình tự thời gian.

Tuy nhiên loại hình vãn học mới vẫn giử cái sắc bén và tinh tế trong quan sát khách quan nội tâm (khả nãng tự soi mình = jishô hay tự chiếu) của nhật ký và còn nhấn mạnh và phát huy thêm khả nãng nầy, ðýợc gọi là zuihitsu (tùy bút), nghĩa ðen có nghĩa là "ðể ngòi bút tự nó dẫn lối ðýa ðýờng". Tác phẩm tiêu biểu cho thể loại zuihitsu là MakuraSôshi (Chẩm Thảo Tử) của bà Sei Shônagon (Thanh, Thiếu Nạp Ngôn), ra ðời khoảng nãm 1001.

A) Sei Shônagon (966?-1024?) [5]

Bà Sei là con gái của thi sĩ waka tên là Kiyohara Motosuke (Thanh Nguyên, Nguyên Phụ), một trong Lê Hồ Ngũ Nhân tức 5 ngýời làm việc trong Viện Thi Ca (chung quanh có trồng cây lê). Tằng tổ phụ Fukayabu (Thâm Dýỡng Phụ) của bà là thi nhân nổi tiếng thời Kokin-shuu. Từ thuở nhỏ bà ðã nằm lòng những tác phẩm cổ ðiển. Nãm 993, thiên hoàng Ichijô (Nhất Ðiều) vời bà vào cung hầu cận hoàng hậu Chuuguu Teishi (Trung Cung Ðịnh Tử). Suốt 10 nãm bên cạnh hoàng hậu, bà ðýợc hậu ðãi nên phát huy ðýợc tài nãng của mình. Sau khi hoàng hậu mất, bà từ chức. Trýớc bà ðã kết hôn với Tachibana Norimitsu (Quất, Trắc Quang) nãm 15 tuổi và lấy nhau ðýợc 10 nãm thì ly hôn. Sau khi rời hậu cung, bà thành vợ của Fujiwara Muneyo (Ðằng Nguyên, Ðống Thế) nhýng lại có thuyết cho rằng cuối ðời bà xuất gia, sống cô ðộc.

Bà lớn hõn Murasaki Shikibu bốn tuổi và mất sau tác giả Truyện Genji 10 nãm. Cuộc ðời hai ngýời nhý xen kẻ và có nhiều ðiểm giống nhau. Cả hai ðều dòng dõi trâm anh và vãn học, ðều là nữ quan hầu cận hoàng hậu, ðều là ðại biểu xuất sắc của vãn học Nhật Bản, một ngýời về tùy bút, một ngýời về truyện ký. Ðiểm khác nhau giửa họ là cái nhẹ nhàng bén nhọn nõi Sei Shônagon týõng phản với cái sâu lắng thâm trầm của Murasaki Shikibu. Ðặc sắc của bà Sei Shônagon là cách nhìn sự vật khách quan, nặng về lý tính ðể tìm thấy trong sự vật và con ngýời cái "kỳ cục, buồn cýời" (okashi) của nó, trong khi Murasaki Shikibu nhìn mọi sự với cái nhìn chủ quan, thiên về tình cảm ðể tìm ra cái "ðáng yêu, ðáng thýõng" (aware). Cái khác nữa là bà Sei trung thành với cánh nhà bác của họ Fujiwara, trong khi Murasaki là ngýời của cánh nhà chú. Khi kẻ cầm ðầu cánh nhà bác là tể týớng Michitaka (Ðạo Long) mất, nhà bác thất thế, thì các con trai ông nhý Korechika (Y Chu), Taka-ie (Long Gia) bị tá thiên về ðịa phýõng (phủ Dazai ở Kyuushuu) và con gái, hoàng hậu Teishi (Ðịnh Tử) buồn cảnh bị chú áp bức, cắt tóc ði tu rồi chết lúc mới có 24 tuổi. Bà Sei giữ lòng trung với chủ nên từ chức và ði lấy chồng. Ðó là khởi ðiểm của giai ðoạn hýng thịnh của cánh nhà chú với tân tể týớng Michinaga (Ðạo Trýờng). Michinaga cho con gái là Shôshi (Chýõng Tử) nhập cung. Bà Murasaki ðýợc vời vào hầu hoàng hậu mới. Trong nhật ký của mình, (Murasaki Shikibu Nikki), bà ðã có những lời phê bình rất nặng nề ðối với bà Sei mà bà cho là ngýời "ngạo mạn" , "khinh bạc"và "làm dáng" vv...

Ngoài Makura-no-Sôshi, bà Sei còn ðể lại thi tập Sei Shônagon Shuu (Thanh Thiếu Nạp Ngôn Tập).

B) Makura no Sôshi (Chẩm Thảo Tử)

Theo một tiết trong bài bạt, nhờ có hoàng hậu Teishi ban cho giấy (sôshi=thảo tử) ðể dùng, Sei Shônagon nhân ðó mới viết tác phẩm Makura no Sôshi. Chẩm (Makura) là cái gối dùng gối ðầu, ý nói quan trọng và gần gũi bên mình. Có thuyết khác lại xem cái gối (rỗng) là chỗ ðể chứa giấy ðể viết. Có thể hiểu bà viết sách nầy không phải với tý cách cá nhân mà với tý cách công của một nữ quan. Tùy bút nầy không ghi chép gì về chuyện xãy ra sau khi hoàng hậu Teishi mất nên có thể xem nhý ðã viết xong trýớc nãm 1001. Dầu vậy với một ðôi chổ bổ túc và sửa ðổi, sách chỉ thực sự hoàn thành khoảng cuối nãm 1004.

Cách viết Makura-no-Sôshi rất tự do, ðề tài có thể là mọi thứ từ kinh nghiệm, ðiều nghe thấy, cảm týởng về cuộc sống chung quanh. Dài ngắn có tất cả 300 ðoạn và trong ðoạn nào cũng in dấu ấn những cảm xúc về thẩm mỹ rất nhạy bén của tác giả. Có thể phân loại nội dung các chýõng ðó nhý sau:

-Trýớc hết là các ðoạn có tính cách nhật ký, hồi týởng, ghi chép các ðiều nghe thấy trong cung chung quanh cuộc sống ðài các và tao nhã của hoàng hậu Teishi, một ngýời ðẹp và thông minh toàn hảo. Tiêu biểu có ðoạn mang tên Okinamaro (Ông Hoàn = Ông Lão) và Kôrohô-no-Yuki (Hýõng Lô Phong Tuyết = Tuyết trên ðỉnh Hýõng Lô). Xin trích dịch ðoạn nói về ngắm tuyết nhý sau:

Tuyết rõi hết sức nhiều và ngập dày nên khác ngày thýờng bọn cung nhân chúng tôi cứ ðể sập liếp cửa, châm lò than xong ðịnh tụ tập trò chuyện hầu hoàng hậu. Nhýng hôm ðó nýõng nýõng lại gọi tôi "Nầy Shônagon, thế chứ tuyết trên ngọn Hýõng Lô ra sao nhỉ?". Thấy tôi nâng liếp cửa và cuốn cao bức rèm lên, ngài bèn nhoẻn miệng cýời. (Tuyết trên ðỉnh Hýõng Lô)

Ở vùng tây nam Cửu Giang tỉnh Giang Tây bên Trung Quốc có dãy núi tên Lô Sõn, trong ðó có ngọn Giáp Lô Sõn có hình thù giống nhý cái lò hýõng (hýõng lô) nên gọi là Hýõng Lô Phong (Kôrohô theo cách ðọc của Nhật). Thi nhân ðời Ðýờng Bạch Cý Dị (772-846) có câu thõ rất nổi tiếng " Hýõng Lô Phong tuyết bát liêm khan"(Vén rèm ngắm tuyết ngọn Hýõng Lô), có ghi lại trong tuyển tập thõ vãn Bạch Thị Trýờng Khánh Tập do bạn ông là Nguyên Chẩn biên soạn vào nãm 824. Vãn tập nầy rất phổ biến ở Nhật, nhân vật triều Heian rất yêu chuộng, gọi gọn lại là Vãn Tập hay Tập. Câu chuyện của bà Sei viết nhý trên mới ðọc thì có vẽ tầm thýờng nhýng nếu có kiến thức cổ ðiển Trung Hoa mới thấy hai thầy trò Sei Shônagon có vãn hóa cao, phong cách tao nhã và rất tâm ðầu ý hợp vì không cần nói nhiều cũng hiểu nhau.

-Thứ ðến các ðoạn có tính cách "loại tụ" (ruijuu) nghĩa là nói về những cái giống nhau (monozukushi) của từng sự vật (núi, sông...) và những tình cảm mà sự vật ấy có thể gợi ra cho ta. Có thể sử dụng nó ðể làm mào ðầu [6] (makura), tựa vào ðó mà ðặt thõ gieo vần. Tác giả ðã có khả nãng liên týởng ngôn ngữ dựa trên những nhận xét tinh tế và nhạy bén.

Những cái ít khi thấy là bố vợ khen chàng rễ, con dâu ðýợc mẹ chồng thýõng, cái nhíp bạc nhổ ðúng ngay sợi tóc, tớ không nói xấu chủ. Cũng nhý khó kiếm ra ngýời không có lấy một thói hý tật xấu, từ mặt mủi, tính tình ðến phong cách ðều tuyệt vời, tiếp xúc thýờng xuyên với ngýời ðời mà không ðể ai chê bai ðýợc ðiều gì... (Những Ðiều Hiếm Có) [7]

Một ngýời khách ðến chõi lúc ta ðang vội mà còn kể lể dông dài. Nếu là kẻ ðối xử tệ ðýợc thì ta ðã có thể bảo "Thôi, ðể lúc khác!" và tống khứ anh ta. Nhýng nhỡ là kẻ mình phải giử lễ thì họ ðặt ta vào một hoàn cảnh khó tiến thoái, thật bực.

Một sợi tóc rớt trong nghiên hay hạt cát dính vào thỏi mực kêu ken két lúc ta mài...Khi ta ðang muốn lắng nghe chuyện bổng có ðứa bé chợt khóc thét. Một ðàn quạ bay tán loạn tứ phýõng, kêu inh tai. Con chó nhè ngýời ban ðêm lén tìm ðến thãm ta mà sủa nhặng lên. Một giết phứt nó ðýợc! (Những Ðiều Ðáng Ghét)

-Cuối cùng là các ðoạn có tính cách tùy bút nói ðến những tình cảm tự phát bộc lộ trýớc thiên nhiên và con ngýời. Nó là một phân nhánh của các ðoạn nói về loại tụ. Ví dụ ðoạn nói về buổi bình minh mùa xuân (Haru no akebono) chẳng hạn.

Mùa xuân ðẹp lúc hừng ðông. Bầu trời ven nếp núi nhờ nhờ rạng ra rồi làn mây ánh màu tím nhạt trãi dài trông thật tuyệt.

Mùa hè ðẹp vào ban ðêm. Lúc trãng ló dạng càng ðẹp. Dù trời tối mịt nhýng nếu ðom ðóm bay qua bay lại, cả bầy hay dầu chỉ một ðôi con, chớp chớp cũng ðủ thích. Có tí mýa lại ðậm ðà hõn.

Thu ðẹp lúc chiều về. Mặt trời vừa gác núi, quạ từng ðàn hai ba chiếc, ba bốn chiếc, gấp rút nhý muốn về chổ ngủ, trông thật nên thõ. Hõn thế, nếu có ngỗng trời giãng hàng bay nhỏ dần về phía xa, nhìn theo càng thýõng cảm. Lúc vầng dýõng khuất hẳn giữa tiếng gió và tiếng côn trùng, thì không cảnh nào hõn

Ðông ðẹp nhất ban sáng. Cảnh tuyết rõi tụ lại thì ðành rồi nhýng nếu chỉ có sýõng rõi trắng xóa cũng ðáng yêu. Dù không ðýợc một buổi mai nhý thế nhýng nếu trời thật lạnh, nội nhìn cái dáng lãng xãng chuyển than ðể nhóm lửa sýởi cũng nhắc cho ta ðang ở giữa mùa ðông. Ðến trýa khi cái lạnh dần dần dịu ði, lửa trong lò ðã thành tro, mới thấy ðõn chiếc. (Bình minh mùa xuân)

Những cuộc hò hẹn bí mật giữa trai gái ðặc biệt thú vị vào mùa hè. Hai ngýời yêu nhau chýa kịp chợp mắt thì ðêm ðã sáng tự hồi nào. Màn cửa kéo lên cả và khu výờn trông mát rýợi. Khi hai ngýời vừa trao ðổi mấy câu cần thiết cuối cùng thì một con quạ bỗng bay qua trýớc mắt họ và rêu rõ to. Buồn cýời nhất là họ có cảm týởng ðang bị ai bắt gặp. (Ðoạn 74)

Nhý ðã trình bày, tùy bút của bà Sei tập trung vào thế giới hậu cung thiên hoàng chung quanh hoàng hậu Teishi. Vãn thể giản dị, hành vãn ngắn gọn, ða dạng, tự do, nhận xét tinh tế...là những ýu ðiểm của nó. Bà trình bày rất sống ðộng cảnh quan tể týớng bố của hoàng hậu xuất hiện cùng ðoàn tùy tùng, thýõng cảm cho con chó bị ðuổi khỏi cung vì dám tấn công con mèo của thiên hoàng, miêu tả chi tiết màu sắc áo xống các výõng tôn tiểu thý mặc trên ngýời, phê bình khiếu thẫm mỹ của họ thế nào...Tuy nhiên vì chuyên chú vào việc ca ngợi cuộc sống vinh hoa, ðài các nên thành ra chỉ nhận xét sự vật qua cái vỏ bên ngoài, thiếu sâu sắc nội tâm lẫn tinh thần phê phán.

[Vĩnh Long]

TIẾT III: NHẬT KÝ (NIKKI) THỜI KAMAKURA

Vãn hoá výõng triều ðiển hình là vãn hoá Heian quá xán lạn cho nên tuy có ðiểm yếu là vì thế mà quyền lực chính trị bị tê liệt, nó vẫn còn ðýợc sự ngýỡng mộ của ngýời ðời sau dù khi chính trị vũ gia ðã bén rễ khá sâu. Do ðó, có nhiều tác phẩm của ngýời ðýõng thời mang chủ ðề tâm tình hoài vọng quá khứ vàng son ấy. Cùng lúc, Kamakura ðã trở thành thủ ðô chính trị làm cho sự giao lýu giữa Kyôto và Kamakura bằng con ðýờng Tôkaidô (Ðông Hải Ðạo), trục giao thông chính ven biển, trở nên tấp nập. Hai loại vãn nikki (nhật ký) và kikô (kỷ hành) hay ghi chép lúc ði ðýờng, nhờ ðó mới có thêm tý liệu phong phú ðể trở thành một dòng vãn học ðặc sắc.

A) Nhật Ký Hồi Týởng

Trong các tác phẩm thuộc loại nikki hồi týởng lại cuộc sống cung ðình có Kenreimon-in Ukyônodaibu-shuu (Kiến Lễ Môn Viện Hữu Kinh Ðại Phu Tập) ðýợc xem nhý hoàn thành nãm 1233. Tác giả Kenreimon-in Ukyônodaibu không phải là tên ngýời nhýng chỉ là một chức nữ quan trong cung hầu cận bà Kenreimon-in tức bà cựu hoàng hậu Taira Tokushi (Bình, Ðức Tử) mà cả gia ðình Taira của bà ðã chết thảm trong trận thủy chiến ở Dan no Ura. Bà Ukyôdaibu (gọi theo chức của cha ?) sinh giữa khoảng Heian-Kamakura và là một thi nhân waka. . Con gái của Fujiwara Koreyuki (Ðằng Nguyên, Y Hành), bà vào cung hầu cận hoàng hậu Tokushi của thiên hoàng (thứ 80) Takakura (Cao Thýõng, trị vì 1168-1180). Bà có thõ trong các tập waka soạn theo sắc chiếu.

Sau khi vào cung hầu cận hoàng hậu ít lâu, bà dan díu với hai ngýời ðàn ông : Fujiwara Takanobu (Ðằng Nguyên, Long Tín) và Taira Sukemori (Bình, Tý Thịnh). Với Takanobu bà không hợp nên chẳng mấy lúc phải chia tay, còn Sukemori ðã cùng cả nhà Taira phải bỏ kinh ðô tháo chạy và rốt cục tiêu vong ở Dan no Ura. Bà còn mỗi một mình trõ trọi, suốt nữa ðời còn lại thýõng tiếc cái chết của Sukemori. Tác phẩm của bà chứa chan tình cảm vì bà diễn tả những ðau thýõng thống thiết của thân phận ðàn bà bị thần chiến tranh ðem ra làm trò ðùa :

Bọn vũ sĩ (quân Minamoto) hung hãn từ miền tây ùn ùn ðổ tới. Tin ngýời ta ðồn ðại nhiều không xiết kể, chẳng biết loại tin tức gì sẽ lọt vào tai mình lúc nào. Khóc ngất rồi lại ngủ vùi, trong mộng lúc nào cũng thấy con ngýời ấy (Sukemori) hiện ra trong mảnh áo ðõn, ðứng giữa chỗ gió thổi ào ào với dáng trầm ngâm. Khi giật mình tỉnh giấc, ruột gan rối bời, sống với một tâm trạng khó mà diển tả. Giờ ðây lòng hãy canh cánh không biết ngýời ấy còn ðang ở trong tình cảnh týõng tự hay không ?... Biết ðâu chàng vẫn vật vờ trong sóng to gió lớn, tâm hồn chýa tìm ðýợc bình an!

B) Những tác phẩm nhật ký và vãn chýõng du hành khác

Về tác phẩm thuộc hai loại nói trên, vào thời này còn phải kể ðến Tamakiharu [8](không có tựa chữ Hán, tạm dịch là Một ðời tận tụy) và Heike Kindachi Zôshi[9] (Bình Gia Công Ðạt Thảo Tử) nói về các công khanh Heike, thuộc dòng vãn chýõng hồi týởng triều ðại cũ của họ Taira. Ngoài ra, Minamoto no Ienaga Nikki[10] ( Nguyên, Gia Trýờng Nhật Ký) trong ðó Minamoto no Ienaga ghi chép lại quá trình biên soạn thi tập Shin KokinShuu (Tân Cổ Kim Tập) cũng là một tác phẩm quan trọng. Ben noNaishi Nikki[11] (Biện Nội Thị Nhật Ký), Nakatsukasa no Naishi (Trung Vụ Nội Thị Nhật Ký) [12] ðiển hình cho loại nhật ký ghi chép lại những ngày tháng hầu cận trong cung (nội thị) của chức quan này nhýng Izayoi Nikki (Thập Lục Dạ Nhật Ký) tức Nhật Ký Ðêm Mýời Sáu và Towazugatari (không có tên chữ Hán, ý nói không hỏi cũng xin thýa) mới là những tác phẩm ðáng lýu ý vì có phần vãn du ký [13] (kikô) chen vào.

Ðầu thời Kamakura, có Kaidôki (Hải Ðạo Ký) và Tôkan Kikô (Ðông Quan Kỷ Hành) hai tác phẩm viết về phong cảnh và sự tình trong những cuộc lữ hành trên con ðýờng Tôkaidô (Ðông Hải Ðạo). Vì sử dụng thể vãn Hòa Hán hổn hợp một cách khéo léo trôi chảy, chúng là hai tác phẩm ðiển hình cho vãn học du ký và ảnh hýởng sâu ðậm ðến các tác phẩm về sau trong ðó có Truyện Heike.

Kaidôki không rõ ai viết nhýng ðýợc phỏng ðịnh ra ðời vào khoảng nãm 1223. Tác giả là ngýời về già ði xuất gia, ghi chép lại cuộc hành trình của mình từ Kyôto ðến Kamakura. Nội dung gồm lý do của chuyến ði, tâm tình lúc ði ðýờng và những suy tý về ðạo Phật ðã ðào sâu thêm qua chuyến ði. Tôkan Kikô cũng nói về một cuộc hành trình týõng tự và những ðiều nghe thấy của ngýời viết lúc lýu trú ở Kamakura, cũng không biết do ai viết, phỏng ðoán vào khoảng nãm 1242.

Vãn chýõng du hành ðã ðýợc thấy rất sớm. Một phần tý thõ trong Manyô-shu nói về những gì xãy ra trên ðýờng du hành. Các tác phẩm du ký thời Trung Cổ thýờng ðýợc soạn ra bởi các tác giả nam nữ muốn lánh ðời (yosute-bito) và chịu ảnh hýởng của Phật Giáo nên hay nói ðến lẽ ðời vô thýờng và tính cách chen lẫn trong các hình thức vãn chýõng khác nhý nikki, truyện và thõ. Izayoi Nikki, của Abutsuni (1228-1283) và Towazu-gatari của nữ tu Nijô (1258-1306) là những ví dụ cụ thể. Ngay cả Sanka-shuu của tãng Saigyô, ngoài tính cách thi tập cũng có màu sắc ðậm ðà của vãn chýõng du ký vì nhắc nhiều ðến các uta-makura (gối thõ) tức phong cảnh ðẹp hay lịch sử gợi hứng cho thõ mà ông ðã bắt gặp trên ðýờng ði.

C) Izayoi Nikki (Thập Lục Dạ Nhật Ký) và Towazu-gatari (Không Hỏi Cũng Thýa)

Izayoi Nikki là tác phẩm do bà Abutsuni (A Phật Ni, 1222 ?-1283 ?) trýớc tác. Bà là vợ sau của Fujiwara Tameie (Ðằng Nguyên, Vi Gia) nghĩa là con dâu của Teika (Sadaie). Sau khi ông Tame-ie mất, con vợ trýớc là Tame-uji (Vi Thị, họ Nijô) và con trai bà là Tamesuke (Vi Týớng, họ Reizei) tranh giành việc thừa kế ruộng nýõng của cha nên bà phải lên Kamakura vì chuyện tố tụng. Nhật ký phân trần về sự việc xãy ra trong lúc nầy. Abutsuni là nhà thõ nữ có tiếng giữa thời Kamakura. Ngoài nhật ký, bà còn lýu lại thõ waka, tập ký sự du hành Utatane (Giấc thiu thiu) và tập bình luận về thõ Yo no Tsuru (Dạ Hạc hay Hạc Ðêm).

Trong khi ðang hết sức lo lắng và bồn chồn trông ðợi tin tức từ kinhðô thì một ngýời thân tín ðã mang về cho tôi những vần thõ trả lời cho những bài thõ mà tôi ðã nhờ một nhà sý vân du gặp trên núi Utsu chuyển ði.

Núi Utsu mýa chẳng ngừng,
Trời không ngớt giọt vì lòng còn chýa,
Áo ngýời ði ðẫm lệ mýa.
Nhìn trãng mýời sáu vật vờ,
Nhắc ta ngýời ấy bây giờ còn ði
Mịt mù về chốn nào ðây !
(Trích Izayoi Nikki)

Ngýời viết Towazugatari, tác phẩm có thể ðã ra ðời trýớc nãm 1313 nhýng một bản sao hồi thế kỷ 17 mới ðựợc khám phá ra nãm 1940 trong nhà kho của hoàng gia, là con gái của Koga Masatada (Cữu Ngã, Nhã Trung). Bà có tên hiệu là Go-Fukakusa-in Nijô (Hậu Thâm Thảo Viện Nhị Ðiều, 1258- ?). Nãm mới 14 bà ðã ðýợc thiên hoàng (thứ 89) Go-Fukakusa (1243-1304) yêu dấu nhýng vẫn tiếp tục ði lại thýờng xuyên với các nhà quí tộc nhý Saionji Sanekane (Tây Viên Tự, Thực Kiêm, 1249-1322), hoàng tử Shôjohosshinno (Tính Trợ Pháp thân výõng), Kameyama-in (Qui Sõn Viện). TrongTowazugatari, bà kể lại một cách không che ðậy về những mối liên hệ phòng the ðó. Tuy nhiên, vì ngýỡng mộ cao tãng và vãn gia Saigyô (Tây Hành) nên về sau bà bỏ ði tu, du lịch nhiều nõi danh thắng nhý Kamakura (Liêm Thýõng), Itsukujima (Nghiêm Ðảo). Ðặc ðiểm của vãn chýõng bà là ðã viết về những ngày tháng yêu ðýõng thời trẻ một cách thành thực nhý bộc bạch (nhý thể không hỏi cũng khai ra) và miêu tả býớc ðýờng du lịch trong phần ðời tu hành về sau.

Xin trích dịch một ðoạn vãn nhỏ trong quyển thứ 2 của Towazugatari :

Ngài (Hoàng tử Shôjohô) býớc vào phòng ðột ngột quá. Ðang tự hỏi, chết chýa, làm thế nào bây giờ, thì ðã nghe ngài nói " Nhờ sức Phật Tổ, mới gặp ðýợc nàng ðây. Bây giờ ta có bị ðọa xuống ðịa ngục cũng cam! ". Rồi ngài vừa khóc vừa ôm chầm lấy tôi. Bụng nghĩ ngýời gì mà ðýờng ðột thếnầy nhýng ngài là bậc tôn quí, không thể lớn tiếng trách sao lại nhý thế, tôi mới thầm thì thýa: " Phật trong lòng ngài ðáng sợ quá ði thôi! ". Nói thế mà ngài chẳng chịu buông tha cho. Giữa khi còn ðang nửa mê nửa tỉnh vì sự việc xãy ra thì tãng nhân tháp tùng ngài chợt ðến báo " Ðã hết giờ rồi! ", ngài bèn lẻn ra cửa sau biến mất. Trýớc ðó không quên nhắn thêm : " Khuya nầy, chắc chắn ta còn ðến thãm nàng lần nữa ðấy!... . ".

[Vĩnh Long]

TIẾT IV : TÙY BÚT THỜI KAMAKURA

A) Tùy Bút và Pháp Ngữ

Trong một thời nhiễu nhýõng và thiên tai, lòng con ngýời có mang nỗi bất an, bất mãn và phiền trách là chuyện cũng dể hiểu. Một trong những phản ứng là bỏ ði tu ðể xa lánh hiện thực của cuộc ðời. Họ trở thành những ngýời ði ở ẩn, kết cỏ dựng am trong núi sâu hoặc lang thang du hành từ vùng [14] nầy qua vùng khác. Họ xem cuộc ðời nầy là vô thýờng, dốc lòng tu học ðạo Phật và ðể lại những tác phẩm vãn học nói lên chí hýớng và kinh nghiệm bản thân. Ðó là dòng vãn học ẩn sĩ mà ngýời Nhật gọi là inja bungaku (ẩn giả vãn học). Trýớc ðó ðã có Saigyô (Tây Hành, 1118-1190), Shun-e (Tuấn Huệ, thầy của Kamo Chômei) , Ton-A (Ðốn A, 1289-1372) là những vãn nhân ẩn sĩ có tiếng. Ðại biểu ýu tú nhất của lớp ngýời nầy vào ðầu thời Kamakura là Kamo no Chômei (Áp, Trýờng Minh) với Hôjôki (Phýõng Trýợng Ký) và Kenkô (Kiêm Hảo)với Tsurezuregusa (Ðồ Nhiên Thảo). Các vãn nhân ấn sĩ xa rời thế tục, sống ðộc lập nên thi ca và vãn chýõng của họ cũng có phong vị u nhàn tịch mịch. Dòng vãn học ẩn sĩ (inja bungaku) là ðiểm ðặc thù của thời trung cận ðại, trong khi dòng vãn học mệnh phụ (nyobô bungaku) là ðặc ðiểm của thời trung cổ và vãn học ngýời kẻ chợ (chônin bungaku) ðại diện ðýợc cho thời cận ðại.

Ngoài thể loại tùy bút, các bài giảng của cao tãng khuyên ngýời "lánh ðời ô trọc, vui tìm cõi phúc " (yếm ly uế thổ, hân cầu tĩnh thổ) với lối hành vãn giản dị, dể hiểu nhhýng có sức kêu gọi mạnh cũng là ðối týợng của nghiên cứu vãn học. Loại vãn nầy gọi là hôgo (pháp ngữ) có thể viết bằng chữ Hán hay Kana.

B) Hôjôki (Phýõng Trýợng Ký)

Tiêu biểu cho tùy bút Nhật Bản, Hôjôki (1212) là tác phẩm của Kamo no Chômei (Áp, Trýờng Minh, 1155 ?-1216), nhà vãn, nhà thõ và ẩn sĩ. Chômei là con một chức quan giữ ðền nhýng cha mất lúc mới 20 nên không ai ðỡ ðầu, chịu long ðong một thời. Sau nhờ theo học waka với Minamoto no Shun-e (Nguyên, Tuấn Huệ) và ðàn biwa (tì-bà) với Nakahara Ariyasu (Trung Nguyên, Hữu An) mới có chút công danh. Ông ðýợc thái thýợng hoàng Go-Toba-in cho làm một chức quan trong Viện Thi Ca (Wakadokoro = Hòa Ca Sở), dần dần nổi tiếng vì có thi tài. Lúc 50 tuổi, buồn vì việc ngýời trong họ cản trở việc tựu chức quan giữ ðền thần của mình, ông ðột nhiên bỏ tất cả, xuất gia, lánh ðời. Ông về vùng Ôhara rồi Hino, nay thuộc Kyôto, cất am trong núi, viết Hôjôki. Ngoài tác phẩm nầy, Chômei còn ðể lại tập thuyết thoại Phật Giáo Hosshinshuu (Phát Tâm Tập), tập bình luận thi ca Mu. myôshô (Vô Danh Sao), tập thõ cá nhân Kamo no Chômei-shuu (Áp Trýờng Minh Tập) chýa kể ðã góp phần biên soạn các tập Waka theo sắc chiếu nhý Senzai-shuu (Thiên Tải Tập), Shin Kokin-shuu (Tân Cổ Kim Tập).

Phýõng trýợng [15] chỉ cãn phòng nhỏ vuông vức của ngýời tu hành, mỗi bề khoảng 3 mét. Ðây là nõi Chômei trầm tý và ghi chép ý nghĩ của ông . Ông viết về phong cảnh chung quanh thảo am nhý sau:

Phía nam cái am, có ðặt máng ðể lấy nýớc khe. Rừng ở kề bên nên nhặt cành khô làm củi không khó. Cỏ bò lan lấp lối ði, trong trũng cây cối rậm rạp nhýng phía tây lại thoáng nên buổi chiều ngắm mặt trời lặn ðể suy nghĩ về cõi Tây Phýõng tịnh ðộ cũng tiện. Mùa xuân hoa tử ðằng nở tựa chòm mây tím, mùa hè, tiếng cuốc kêu nhý ðýa ðýờng về cõi u minh, mùa thu ve ran suốt ngày than cuộc ðời bèo bọt, mùa ðông thì cảnh tuyết rõi phô cho thấy vòng sinh diệt của kiếp ngýời ðầy tội lỗi. Mỗi ngày ðýợc niệm Phật ðọc kinh tùy thích, sống có một mình nên chẳng lo phạm tội gian dối cùng ai. Tảng sáng ra bờ sông Uji ngắm thuyền bè qua lại, miệng ngâm nga mấy câu thõ, chiều về khảy ít tiếng tỳ bà. Có hứng thì chõi ðiệu Thu Phong Lạc hay khúc Lýu Tuyền bí truyền. Dù ðánh không hay cũng chẳng lo ai ðể ý.

Lâu lâu có thằng bé con ngýời canh gác sống ở dýới chân núi lên am chõi. Nó mýời tuổi, ta sáu mýõi. Tuổi tác tuy có khác nhau nhýng cùng ði ngắt hoa, hái quả, ðào khoai rừng, nhặt gié lúa sót. Nếu trời ðẹp, lại lên ðỉnh cao nhìn về cố hýõng Kyôto, ngắm ngọn Kohata, mấy làng Fushimi, Toba. Ðôi khi lại theo ðýờng núi vãn cảnh chùa Iwama, chùa Ishiyama trên núi Kasatori, hay là từ Awazugahara ghé thãm dấu cũ của (nhà thõ mù) Semimaru, výợt sông Tanakami, ðến tận ngôi mộ (thi hào) Sarumarudayuu. Ðêm thanh vắng thì ngồi nhớ lại bạn bè xýa, nghe tiếng výợn kêu, sa nýớc mắt. Nhìn ðàn ðom ðóm mà ngỡ ánh lửa phía ðảo Makinoshima. Nghe chim núi hót bi ai, ðâm thýõng cha nhớ mẹ. Cả ðến tiếng cú rúc trýớc kia khó ýa, bây giờ cũng gợi ta nguồn hứng.

Những câu nhý " Sông kia chảy không hề ngừng và nýớc có bao giờ lại là dòng nýớc cũ " [16] mà ông viết nói lên sự ðồng cảm của mình với lẽ ðời vô thýờng. Nội dung phần ðầu tập sách miêu tả nãm tai ách của ngýời Nhật thời ðó : trận hoả tai nãm Angen (An Nguyên, 1177) thiêu rụi 1/3 thành phố Kyôto, trận bão lốc nãm Jishô (Trị Thừa, 1180), quyết ðịnh ðột ngột thiên ðô về Fukuhara (Phúc Nguyên, gần Kobe) của quyền thần Taira Kiyomori cũng vào nãm 1180 khi quân Yoritomo và Kiso tấn công, nạn ðói nãm Yôwa (Dýỡng Hòa, 1181) làm chết trên 42. 000 ngýời, trận ðộng ðất nãm Genryaku (Nguyên Lịch, 1185). Ông viết chính xác ðến từng chi tiết với một giọng vãn gây xúc ðộng của ngýời chứng kiến cảnh ðời vô thýờng của một kinh ðô có lịch sử huy hoàng 400 nãm ðang lần hồi sụp ðổ.

Truyện ðói kém ðýợc tả lại nhý sau :

Hình nhý hồi nãm Yôwa thì phải, chuyện xýa rồi nên không nhớ rõ. Suốt hai nãm liền, không lýõng ãn, bao nhiêu cảnh bi thảm. Xuân, hạ thì hạn hán, thu, bão tố lũ lụt, toàn là tai ách, ngũ cốc không ra hạt. Nông dân bỏ ruộng výờn, chạy qua xứ khác hay vào trong núi ở. Cầu ðảo, làm bùa làm phép chẳng có kết quả. Thóc lúa dýới quê không lên nên ngýời hàng phố kinh ðô phải ðem bán ðổ bán tháo những ðồ quí giá mà chẳng ai mua cho. Nếu có ngýời chịu ðánh ðổi thì tiền bị coi rẻ, lýõng thực ðắt. Ngoài ðýờng ðầy ãn xin. Ðến nãm sau lại thêm bệnh dịch, ngýời ngýời nhý cá mắc cạn, những kẻ gốc gác sang trọng cũng phải ãn mày, býớc không muốn nổi. Vệ ðýờng ðầy xác ngýời chết ðói. Hai bờ sông Kamo, hài cốt chồng chất.

Bị du vào thế cùng, có kẻ vào chùa ðánh cắp týợng Phật, ban thờ, ðem ra chợ bán làm củi. Phải giýõng mắt nhìn những hành vi ấy, ta hận cho mình ðã sinh ra vào thời buổi nhý vầy.

Sau khi ðã kể lại 5 tai ách, trong phần thứ hai của quyển sách, ông hồi týởng lại cuộc ðời ðầy dẫy bất hạnh của chính bản thân và kể lại býớc ðýờng ðã khiến ông từ bỏ cuộc ðời vô nghĩa ðể xuất gia, lập am trong núi ẩn cý. Ông tả lại một cách sống ðộng cuộc ðời nhàn tản lần ðầu tiên tìm thấy ðýợc trong niềm vui tôn giáo, thi phú và âm nhạc. Tuy nhiên, trong phần kết, ông lại lên tiếng phủ nhận bản thân mình vì ðã quá chấp nhất, chỉ lo nghĩ ðến cuộc sống thảo am thanh tĩnh.

Sách ngắn thôi nhýng ðủ ðể miêu tả tâm tình với rất nhiều cảm khái của một ngýời trí thức phải kinh qua một thời ðại ðầy biến loạn.

Phần ðầu có giọng vãn than thở vì phải miêu tả nãm tai ách, phần sau ca ngợi cuộc sống nhàn cý, ðể rồi kết luận gấp rút bằng phủ nhận bản thân, nghĩa là sách ðýợc chia thành 3 phần khá rõ ràng. Sách viết bằng chữ Hán pha chữ Nhật, có nhiều ðối cú, câu vãn mạnh mẽ, lý luận minh bạch, nhất là những ðoạn miêu tả thiên tai ðể lại nhiều ấn týợng. Tuy viết theo dàn bài tập Chiteiki (Trì Ðình Ký, 982) của Yoshishige no Yasutane (Khánh Từ, Bảo Dận, 934 ?-1002), vãn nhân cuối thời Heian nhýng với tý cách là tác phẩm của nhà ẩn sĩ lại có thêm quan ðiểm nhìn cuộc ðời nhý một cõi vô thýờng, Hôjôki ðã trở thành một tác phẩm tiêu biểu cho dòng vãn học yếm thế ðồng thời là lý týởng tự do và ảnh hýởng nhiều ðến toàn thể vãn chýõng trung cận ðại.

C) Tsurezure-gusa (Ðồ Nhiên Thảo)

Tãng nhân Kenkô (Kiêm Hảo), có ngýời ðọc là Kiêm Hiếu, sinh và mất khoảng 1283 ?-1352 ?, ðã hoàn thành tập tùy bút Tsurezure-gusa " Viết lúc buồn tình " vào nãm 1331, nãm có cuộc ðảo chánh mạc phủ lần thứ hai thất bại của thiên hoàng Go-Daigo. Tên thật của ông là Urabe Kaneyoshi (Bốc Bộ, Kiêm Hảo), một dòng họ lo việc bói toán, nhà ðời ðời làm chức quan giữ ðền Yoshida (Cát Ðiền) cho nên ông còn ðýợc gọi là Yoshida Kaneyoshi. Khoảng nãm 20 tuổi, vào hầu cận quí tộc Horikawa (Quật Hà), nhờ ðó ðýợc làm quan lục phẩm dýới ðời thiên hoàng thứ 94 Go-Nijô (Hậu Nhị Ðiều, trị vì 1301-1308). Lúc thiên hoàng bãng, ông mới trên dýới 30 nhýng bỏ ði tu, lấy pháp danh là Kenkô từ ðó.

Ông là nhà thõ waka thuộc trýờng phái Nijô, môn hạ của Nijô Tameyo (Nhị Ðiều Vi Thế), cùng với Ton-a (Ðốn A), Jôben (Tĩnh Biện), Kei-un (Khánh Vận) ðýợc ðời ca tụng là " Bốn Nh à Thõ Waka Trụ Cột " (Hoà Ca Tứ Thiên Výõng). Xem nhý vào nãm 40 tuổi thì ông ðã chỉnh ðốn xong phần chính của Tsurezuregusa. Ông vừa giỏi thõ waka, vừa là học giả cổ vãn, vừa thông hiểu phép tắc nghi lễ thời trýớc, nhờ ðó giao thiệp thýờng xuyên với Týớng Quân Ashikaga Takauji (Túc Lợi Tôn Thị, 1305-1358), các vũ týớng Tadayoshi (Trực Nghĩa, em trai Takauji,1306-1352), Kô no Moronao (Cao, Sý Trực, ?-1351) và nhà thõ waka Nijô Yoshimoto (Nhị Ðiều Lýõng Cõ, 1320-1388). Cuối ðời ông về sống ở Marabigaoka (Song Khâu) bên cạnh chùa Ninnaji (Nhân Hòa Tự). Ông còn có tập thõ soạn riêng Kenkô Hôshi Kashuu (Kiêm Hảo Pháp Sý Ca Tập).

Tsurezure là trạng huống buồn chán, không thiết làm gì, xem việc viết lách nhý một cách làm cho mình khuây khoả [17]. Tập tùy bút ðể giải khuây nầy gồm 143 ðoạn vừa dài vừa ngắn, ðộc lập với nhau, nội dung của nó nói về các thú vui thời ðại výõng triều và khảo sát về phong tục tập quán, nghi thức trong nếp sinh hoạt của ngýời ðời trýớc, nghĩa là bày tỏ thái ðộ ngýỡng mộ ðối với vãn hóa quí tộc cổ xýa nhýng cũng cùng lúc, ðể ý ðến những gì ðã biến ðổi. Trong tác phẩm này, ngoài những giai thoại liên quan ðến giới quí tục cung ðình, các tãng nhân, chiến sĩ, con buôn... tác giả còn trình bày quan ðiểm về cờ vây, nghệ thuật nấu ãn, binh pháp, hoa cỏ chim chóc, gió trãng, ý nghĩa cuộc ðời, tâm lý con ngýời, nhất là những khía cạnh ðen tối của nó. Tác giả khuyên ngýời ta qua những biến chuyển mà tìm ra ðýợc cái ðẹp trong lẽ vô thýờng nghĩa là vạn vật có thay ðổi thì mới ðẹp, cho nên nếu ðã ghét cái chết thì phải biết yêu cuộc sống,

Tác giả có kiến thức sâu rộng ðã ðành nhýng còn có cái nhìn nhạy bén về thiên nhiên, về cái ðẹp, cũng nhý tài quan sát tinh tế, sâu sắc tâm lý con ngýời. Vãn ông bình dị, trong sáng, cân ðối, không thừa thải bao giờ. Cùng với Hôjôki, Tsurezuregusa ðại biểu xứng ðáng cho dòng vãn học ẩn sĩ và thể loại tùy bút. Nó thể hiện ðầy ðủ ðặc sắc của thể vãn tùy bút nầy vì ðể mặc cho ngòi bút kéo ði, sự nối kết giữa các ðoạn không có gì gýợng ép. Nó chịu ảnh hýởng của Makura no Sôshi ðời Heian nhýng không ca tụng výõng triều nhý tác phẩm của bà Sei. Ðúng hõn, nó chia sẻ với Hôjôki cái nhìn vô thýờng về cuộc ðời, ngýời thế. Trên phýõng diện tý týởng, Tsurezuregusa còn ðáng ðýợc ðánh giá cao hõn Hôjôki vì nó không chỉ là một lời than thở về lẽ vô thýờng mà là sự chiêm nghiệm cái ðẹp của mọi biến ðổi . Nói khác ði, ðó là ðiểm xuất phát của một quan niệm thẩm mỹ mới, mujô no bi (cái ðẹp của vô thýờng), ðặc ðiểm của vãn học trung cận ðại Nhật Bản.

Xin trích vài ðoạn nhỏ của Tsurezuregusa:

Không nên ðợi ðến lúc về già mới bắt ðầu tu ðạo Phật. Hãy xem những ngôi mộ cổ kia, toàn của ngýời chết trẻ. Ngã bệnh lúc nào không biết, rồi phút giây sắp vĩnh biệt thế gian mới ý thức ðýợc những sai lầm của ðời mình. Chuyện gọi là sai lầm có gì lạ ðâu: chuyện ðáng lẽ phải làm bây giờ lại ðể sau rồi tính, chuyện thủng thỉnh suy nghĩ ðýợc thì lại hấp tấp làm ngay, chuyện ðã qua ðứt rồi còn ðứng mà tiếc. Lúc ðó có hối thì ðýợc gì nào? Chỉ nên ghi lòng tạc dạ một ðiều: cuộc ðời chung quanh ta tất cả chỉ là vô thýờng, và không giây phút nào ðýợc quên ðiều ðó. (Ðoạn 49)

Những kẻ ta không nên chõi có bảy loại. một là kẻ quyền cao chức trọng, hai là ðám thiếu niên, ba là những ai khoẻ mạnh không biết ðau ốm là gì, bốn là bọn rýợu chè, nãm là bọn vũ sĩ bạo tợn, sáu là dân khoác lác và bảy là ngýời keo kiệt.

Giao du ðýợc có ba loại : trýớc hết là bạn bè thảo lảo, hai là mấy ông thầy thuốc và ba là những ngýời thông minh tinh tế (Ðoạn 117).

Có phải ta chỉ nên ngắm anh ðào lúc hoa mãn khai hay ngắm vầng trãng lúc ánh sáng không có gì che khuất ? Những kẻ thấy vầng trãng dễ thýõng sau màn mýa che hay những kẻ ðóng kín cửa nằm nhà, không hay bên ngoài mùa xuân ðang ði qua mới có mối cảm hoài sâu sắc. Nhìn ngọn cây týởng sắp nở hoa thế mà ðã thấy hoa kia héo rụng tả tõi trong sân, ðó mới là những lúc ðáng xem (Ðoạn 137)

Về sau, không những hai ca tãng (nhà tu hành và ðồng thời nhà thõ waka) Shôtetsu (Chính Triệt, 1381-1459) và Shinkei (Tâm Kính, 1406-1475) ðều tiếp nhận ảnh hýởng lớn lao của nó mà các sách vở dạy về thuật xử thế, luận bàn về nhân sinh quan ðều mang dấu ấn của ông.
D) So sánh 3 tập ðại tùy bút Nhật Bản



Xuất xứ: Sigma Shinkokugo Binran, sðd

[Vĩnh Long]

TIẾT IV: TÙY BÚT THỜI EDO

Nhân ðây cũng nhắc ðến một số tùy bút thời Edo ðã nối tiếp truyền thống của Sei Shônagon, Kamo no Chômei và Toshida Kenkô :

1 - Oritakushiba no Ki " Ghi chép về những cành củi chụm"(1716) : Tác giả quyển tùy bút nầy là Arai Hakuseki (Tân Tỉnh Bạch Thạch, 1657-1725) ghi chép cảnh ngộ củatổ phụ và của mình lúc làm quan dýới thời týớng quân Tokugawa Ienobu và Ietsugu. Ðây là một tập tý liệu lịch sử quan trọng.

2 - Jôzan Kitan(Thýờng Sõn Kỳ Ðàm, 1739) của Yuasa Jôzan (Thang Thiển Thýờng Sõn, 1708-1781) ghi lại hõn 100 giai thoại về các vũ týớng từ ðời Sengoku ðến ðời Edo.

3 - Sundai Zatsuwa(Tuấn Ðài Tạp Thoại, 1732) do Muro Kyuusô (Thất, Câu Sào, 1658-1734) tùy bút với chủ ðề về học vấn và ðạo ðức trên lập trýờng Chu Tử Học.

4 - Kagetsu Sôshi(Hoa Nguyệt Thảo Chỉ, Hoa Nguyệt Song Chỉ 1818) của Matsudaira Sadanobu (Tùng Bình, Ðịnh Tín) luận về hoa, nguyệt, phong quang, nhân vật. Gồm 156 chýõng viết theo gabuntai (nhã vãn thể).

LỜI TẠM KẾT

Nhật ký và tùy bút là một thể loại vãn học ðặc biệt trong vãn học Nhật tự thời xýa. Tuy nguồn gốc cũng ðến từ Trung Quốc nhýng ðã phát triển rất sớm và mang màu sắc riêng tý, táo bạo hõn những tác phẩm ðồng loại ở ðại lục, lại ðýợc ðảm ðýõng phần lớn bởi những cây bút phụ nữ, một ðiều lạ trong xã hội phong kiến. Ngoài ra, nó còn là mạch nýớc ngầm ðã biến thành một dòng sông lớn: dòng vãn học shi-shôetsu (tiểu thuyết nói về cái tôi) của thời hiện ðại mà nhiều ngýời vẫn qui kết cho Ich Roman (I-Novel) của phýõng Tây nhý là nguồn cội duy nhất.


(Trích Phác Thảo Lịch Sử Vãn Học Nhật Bản, chýa xuất bản)

[1] Tiêu tức còn là một hình thức vãn học (tiêu tức vãn= shosokubun hay shosokobumi) thýờng ðýợc lồng khung trong các tác phẩm, ví dụ nhật ký của Izumi Shikibu. Có thể hiểu nhý thý viết cho ngý ời khác nhýng cũng có thể hiểu nhý lời nhắn nhủ của tác giả ðối với chính mình.

[2] Kagerô chữ Hán viết là tinh ðình hay phù du (kiếp phù du bèo bọt), ta còn gọi là chuồn chuồn (phận mỏng cánh chuồn), trong vãn họcthýờng chỉ số kiếp ngắn ngủi, mong manh, có ðó không ðó. Kage còn có nghĩa là cái bóng.

[3] Fujiwara Kane-ie (Ðằng Nguyên Kiêm Gia, 929-990), con trai của Morosuke (Sý Phù), cha của Michitaka (Ðạo Long), Michikane (Ðạo Kiêm), Michinaga (Ðạo Trýờng) và hoàng hậu Senshi (Thuyên Tử). Ngýời ðặt nền móng cho thời toàn thịnh của dòng họ Fujiwara.

[4] Sanuki (Tán Kỳ), tên ðất cũ nay thuộc tỉnh Kagawa, phía bắc ðảo Shikoku . Cha bà Nagako là Fujiwara Akitsuna (Ðằng Nguyên, Hiển Cýõng) giử chức quan thủ vùng nầy.

[5] Theo René Sieffert, Sei Shônagon chỉ là một tên ðể gọi (yobina) nhý bút hiệu chứ không phải tên thật. Ngày xýa, ở Nhật, phụ nữ quí tộc hầu trong cung thýờng ðýợc gọi theo chức phận và chổ nhậm chức của ngýời cha. Có thể Shônagon là chức quan của bố và Sei (Thanh=Kiyo, trong trẻo) là âm Hán gọi tắt tên Kiyohara (Thanh Nguyên), họ của bà.

[6] Utamakura (Ca Chẩm) là mào ðầu giống nhý gối ðể gối ðầu (makura), qui ýớc cần thiết giúp cho ngýời làm thõ (uta) dựa vào ðó ðể giao cảm ðýợc với ngýời ðọc. Có thể hiểu nhý là những ýớc lệ trong thi ca. Sách Nô-in Utamakura (Nãng Nhân Ca Chẩm) của tãng Nô-in (Nãng Nhân), một trong 36 ca tiên thời Hei-an, cho biết thõ tả cảnh mùa xuân (haru) thì phải có hoặc là kasumi (sýõng lam), asamidori (màu xanh non), umenohana (hoa mõ) hay sakura (anh ðào), uguisu (chim oanh) vv...

[7] Ðoạn vãn này làm ta liên týởng ðến một tiểu phẩm do Kim Thánh Thán viết về những các việc khoái chí với ðiệp khúc "Thế chẳng sýớng sao!" mà Lin Yutang (Lâm Ngữ Ðýờng) ðã dịch sang Anh vãn trong cuốn The Importance of Living (bản dich tiếng Việt có tựa là Lạc Thú Ở Ðời). Nó cũng gợi ta nhớ ðến Vũ Trung Tùy Bút và Mai Ðình Mộng Ký.

[8]Tamakiharu ( Một ðời tận tụy), một trong những tên của tập nhật ký do bà con gái ông Fujiwara Shunzei, chị ông Fujiwara Teika, không rõ tên, hiệu là Kenshunmon-in Chuunagon (Kiến Xuân Môn Viện Trung Nạp Ngôn) viết khoảng nãm 1219, lúc bà ðã 63 tuổi, hồi týởng lại những ngày bà vào cung hầu hạ Kenshunmon-in,tức là hoàng thái hậu sinh ra thiên hoàng Takakura (Cao Thýõng).

[9] Không rõ tác giả nhýng có lẽ ra ðời vào ðầu thời Kamakura. Sách kể những dật thoại kèm theo tranh vẽ về cuộc ðời của các công khanh họ Taira nhý Taira Shigehira ( Bình, Trọng Hành), Koremori (Bình, Duy Thịnh) và những nhà quí tộc chung quanh họ nhý bọn Fujiwara Takafusa (Ðằng Nguyên, Long Phòng).

[10] Trong tác phẩm này, Ienaga kể lại quá trình biên soạn thi tập Shin Kokin Shuu (Tân Cổ Kim Tập) và ðýờng lối làm việc của từng ngýời tham gia. Sách có lẽ ra ðời ðầu thời Kamakura.

[11] Tác giả Ben no Naishi tức là con gái của Fujiwara no Nobuzane (Ðằng Nguyên Tín Thực). Tập nhật ký của bà ra ðời khoảng trýớc nãm 1278, ghi chép về thời kỳ hầu cận trong hậu cung thiên hoàng (thứ 89 )Go Fukakusa (Hậu Thâm Thảo, trị vì 1246-1260 )

[12] Bà nội thị Nakatsukasa tên thật là Fujiwara Keishi (Ðằng Nguyên Kinh Tử) Nhật ký của bà ra ðời có lẽ khoảng sau nãm 1292, ký lục việc nội thị trong hậu cung thiên hoàng (thứ 92) Fushimi (Phục Kiến, trị vì 1287-1298).

[13] Theo thiển nghĩ, ở Việt Nam, tuy không phải là vãn du ký thuần túy nhýng Thýợng Kinh Kỷ Sự của Hải Thýợng Lãn Ông Lê Hữu Trác cũng có thể liệt vào loại nầy. Ngoài ra còn có những tập kỷ sự về sứ trình, vãn thõ của nhân viên các sứ bộ, chẳng hạn.

[14] Xin nhớ lúc ðó, Nhật Bản chýa là một quốc gia thống nhất . Dùng chữ " vùng" là theo nhãn quan hiện ðại. Ðáng lẽ phải viết là " nýớc " (kuni=quốc)

[15] Tây phýõng thýờng dịch Phýõng Trýợng Ký là An Account of MyHut (Anh Mỹ) hay Notes de mon ermitage (Pháp)

[16] Có thuyết cho là câu nói mýợn từ Thán Thệ Ký trong Vãn Tuyển của Trung Quốc.

[17] Tây phýõng thýờng dịch là Esays in Idleness (Anh Mỹ) hay Au fil de l�ennui (Pháp)