Gia Huấn

[Huu Le]

Ði tìm tác giả Gia huấn ca
Nguyễn Dý


Thuở bé, thầy bắt học bài " Thýõng ngýời nhý thể thýõng thân " của " Nguyễn Trãi gia huấn ".

Thấy ngýời hoạn nạn thì thýõng
Thấy ngýời tàn tật lại càng trông nom
Thấy ngýời già yếu ốm mòn
Thuốc thang cứu giúp, cháo cõm ðỡ ðần
Trời nào phụ kẻ có nhân
Ngýời mà có ðức, muôn phần vinh hoa.
(Quốc vãn giáo khoa thý, lớp sõ ðẳng, 1948).

Mãi sau này mới ðýợc ðọc toàn tập Gia huấn ca.

Ðọc một lần còn nghi ngờ. Ðọc thêm lần nữa. Vẫn chả thấy bóng dáng bài " Thýõng ngýời " ðâu cả.

Bù lại, ðýợc thấy mấy câu thõ có thể giúp chúng ta có ý kiến rõ ràng về cái tên " Nguyễn Trãi gia huấn ".

Ðầu ðuôi câu chuyện nhý sau :

Gia huấn ca ðýợc nhiều học giả giới thiệu từ hõn 60 nãm nay. Nhýng tác giả của nó thì vẫn chýa biết chắc là ai.

1 - " Tập Gia huấn ca (bài hát dạy ngýời nhà) vẫn truyền là của ông (Nguyễn Trãi) soạn ra, nhýng không ðýợc chắc lắm.
Lời vãn (Gia huấn ca) bình thýờng giản dị, lýu loát êm ái. Nếu tập ấy thật của Nguyễn Trãi soạn ra, thì vãn nôm ta về ðầu thế kỷ thứ XV cũng không khác nay mấy, chỉ thỉnh thoảng có một vài chữ nay ít dùng ".
(Dýõng Quảng Hàm, Việt Nam vãn học sử yếu (1941), Xuân Thu tái bản, tr. 271).

Tuy nhiên, ở chỗ khác Dýõng Quảng Hàm lại viết rằng " Câu tục ngữ "Thýõng ngýời nhý thể thýõng thân" vốn là một câu trong tập Gia huấn ca của Nguyễn Trãi " (tr. 6).

2 - " (Gia huấn ca) gồm mấy bài ca dạy vợ, con, vợ khuyên chồng, khuyên dạy học trò sửa ðức, chãm học. Lời vãn bình dị, trôi chẩy, viết trên sáu dýới tám, có khi xen câu bảy chữ ; thỉnh thoảng một vài chữ ngày nay ít khi dùng ðến, chứng tỏ là một tập vãn cổ, song không biết có phải ðích thực ông Nguyễn Trãi soạn không.
Dù sao thì truyền từ Nguyễn Trãi cho tới bây giờ, tác phẩm ắt ðã bị ngýời ðời sau sửa ðổi nhiều chữ, nhiều câu, chứ không thể nào giữ vẹn cả trãm phần ðúng nhý nguyên tác ".
(Nghiêm Toản, Việt Nam vãn học sử trích yếu (1949), Khai Trí, 1968, tr. 121).

3 - " Những nhà hàng sách ở phýờng Hàng Gai xýa có khắc một bản Gia Huấn, ðề là Nguyễn týớng công Gia huấn, hay là Nguyễn Trãi gia huấn. Tục truyền rằng ðó là những bài ca, ông ðã ðặt ra ðể dạy con cháu trong gia ðình (...).

Nội dung các bài ca lại còn cho ta biết rằng vãn viết trong thời còn loạn, chýa có vị vua chính ðáng cầm quyền. Vậy có thể là do Nguyễn Trãi soạn hồi ðầu Minh thuộc (1406-1417). Tuy nhiên, các chữ cổ, thýờng thấy trong những bài chắc chắn soạn ðời Lê, ở ðây thấy rất ít. Vả trong một vài nõi có nói ðến các thứ ðánh bạc nhý tổ tôm, tam cúc, chắn, ðố mýời. Không biết những trò chõi ấy ðã có ðời Nguyễn Trãi hay chýa ?

Nói tóm lại, ta không có chứng gì nhận chắc quyết lời tục truyền rằng tập gia huấn này là của Nguyễn Trãi. Nếu thật là của ông soạn ra, thì sự sao ði chép lại bởi ngýời ðời sau, và nhất là ðời Nguyễn, ðã làm cho phần vãn cổ ðã bị chữa ði nhiều rồi ".
(Hoàng Xuân Hãn, Thi vãn Việt Nam (1951), Giáo Dục, 1998, tập 3, tr. 59-60).

4 - " Ngoài ra lại có một số tác phẩm nôm týõng truyền là của Nguyễn Trãi, nhýng chýa thể khẳng ðịnh rằng ðúng là của ông. Ðó là tập Gia huấn ca và hai bài thõ nôm (bài Tự thán và bài Ghẹo cô hàng chiếu) ".
(Ðinh Gia Khánh, Bùi Duy Tân, Mai Cao Chýõng, Vãn học Việt Nam, Ðại Học và Trung Học Chuyên Nghiệp, 1978, tập 1, tr. 348).

Gần ðây, xuất hiện một bản Gia huấn ca bằng chữ nôm, của nhà Quan Vãn Ðýờng, khắc in nãm Ðinh Mùi, niên hiệu Thành Thái (1907). Bản này ghi " Lê triều Nguyễn týớng công Gia huấn ca " ở trang ðầu và " Nguyễn týớng công Gia huấn " ở trang cuối.

5 - " Phần ai là tác giả (bản Quan Vãn Ðýờng) và thân thế và sự nghiệp của tác giả xin ðể dành lại cho các nhà nghiên cứu và nếu có hoàn cảnh thuận tiện chúng tôi cũng sẽ viết về những ðiểm ðó trong một tác phẩm khác ".
(Vũ Vãn Kính, Gia huấn ca, Trýờng Hán Nôm Nguyễn Trãi, 1994).
(Trong khi chờ ðợi, Vũ Vãn Kính ðã cho ðề tên Nguyễn Trãi là tác giả tập Gia huấn ca của nhà Quan Vãn Ðýờng).

Nói tóm lại, từ trýớc ðến nay, chýa có học giả nào ðýa ra bằng chứng có tính thuyết phục ðể công nhận hay phủ nhận dứt khoát Nguyễn Trãi là tác giả Gia huấn ca.

Vì sao các học giả lại thận trọng, nói ðúng hõn là lúng túng nhý vậy ?

Có lẽ chỉ vì cái tên " Nguyễn Trãi gia huấn " ðã chỉ rõ Nguyễn Trãi, cái tên " Lê triều Nguyễn týớng công " làm ngýời ta liên týởng ðến Nguyễn Trãi. Ngoài ra, Gia huấn ca(GHC, theo bản của nhà Quan Vãn Ðýờng) lại có nhiều câu giống Quốc âm thi tập (QATT, Trẻ, 1995) của Nguyễn Trãi :

Bữa thýờng dù dýa muối mặc lòng (GHC)
Bữa ãn dầu có dýa muối (QATT)
Ở bầu tròn ở ống thì dài (GHC)
Ở bầu thì dáng ắt nên tròn (QATT)
Ắt ðã tròn bằng nýớc ở bầu (QATT)
Ngồi ãn mãi non mòn núi lở (GHC)
Làm biếng ngồi ãn lở núi non (QATT)
Làm biếng hay ãn lở non (QATT) ...

khiến cho các học giả nghĩ rằng Nguyễn Trãi là tác giả Gia huấn ca.

Nhýng ðồng thời, Gia huấn ca lại có nhiều chữ, nhiều thành ngữ quen thuộc của ngày nay nhý " giàu vì bạn, sang vì vợ ", " khôn ba nãm, dại một giờ ", " giàu ba họ, khó ba ðời ", " vắt cổ chày ra nýớc ", " miếng khi ðói gói khi no ". Thậm chí có cả " một bồ dao gãm " v.v. làm cho các học giả phải nghi ngờ, không tin chắc rằng Nguyễn Trãi là tác giả Gia huấn ca.

Ðáng ngạc nhiên hõn nữa là Gia huấn ca có nhiều câu giống Kiềucủa Nguyễn Du.

Tấc son tạc lấy chữ trinh làm ðầu (GHC)
Ðạo tòng phu lấy chữ trinh làm ðầu (Kiều)
Nghe ra ngậm ðắng nuốt cay hay nào (GHC)
Nghe ra ngậm ðắng nuốt cay thế nào (Kiều)
Kẻ lộn chồng trốn chúa cũng nhiều (GHC)
Chẳng phýờng trốn chúa thì quân lộn chồng (Kiều) v.v.
Rõ ràng có ảnh hýởng qua lại giữa Gia huấn ca và Kiều.

Chẳng lẽ Nguyễn Du lại chép thõ nôm của ngýời khác ? Hay là Gia huấn ca ðã bắt chýớc Kiều ?

Lại thêm một lí do nữa khiến ngýời ta phải dè dặt với giả thuyết Nguyễn Trãi là tác giả Gia huấn ca.

Ngôn ngữ của Gia huấn ca ðã gây khó khãn cho nhiều học giả tiền bối. Vì chỉ ngừng lại ở chỗ ðối chiếu, so sánh một số câu chữ nên chýa trả lời ðýợc câu hỏi có phải Nguyễn Trãi là tác giả Gia huấn ca hay không.

Cần phải phân tích Gia huấn ca sâu xa hõn, cãn cứ vào lịch sử.

I - Bài Dạy vợ dạy con (bản Quan Vãn Ðýờng, sðd, tr. 15) có câu :

Ðua chi chén rýợu câu thõ
Thuốc Lào ngon lạt nýớc cờ thấp cao

Chữ " Lào " ðýợc dân ta dùng từ thời nào ?

Sách Lam Sõn thực lục của Lê Lợi ( Nguyễn Diên Niên, Lê Vãn Uông, Lam Sõn thực lục, Ty Vãn Hoá Thanh Hoá, 1976), sách Dý ðịa chí của Nguyễn Trãi (Nguyễn Trãi toàn tập, Khoa Học Xã Hội, 1976) và sách Ðại Việt sử kí toàn thý của Ngô Sĩ Liên (Khoa Học Xã Hội, 1968) mỗi khi nói tới nýớc láng giềng hay dân tộc láng giềng của ta ðều dùng cụm từ " nýớc Ai Lao ", " ngýời Ai Lao ".

Cho tới cuối thế kỉ 15, sách vở của ta chýa có " nýớc Lào ", " ngýời Lào ".

Chữ " Lào " ðýợc Nguyễn Du (1765-1820) dùng vào khoảng cuối thế kỉ 18 hay ðầu thế kỉ 19 :

Ðýờng xa chớ ngại Ngô Lào
Trãm ðiều hãy cứ trông vào một ta (Kiều)

Tục hút thuốc lá, thuốc lào của dân ta có từ bao giờ ?

Sách Dý ðịa chí (1438) của Nguyễn Trãi chép :

" Biển cùng Vân, Linh ở về Thuận Hóa.
Ở vùng ấy ðất thì ðen, mầu mỡ, hợp với trồng thuốc hút và thứ tiêu hạt to ; ruộng thì vào hạng trung trung. Ðiện Bàn có trĩ vàng. Sa Bôi có chè lýỡi chim sẻ. Hải Lãng có thỏ lông trắng.
Thuốc hút (chỉ dýợc) là thứ cây lấy lá cuộn vào giấy rồi châm lửa hút ".
(Nguyễn Trãi toàn tập, tr. 234).

Ðầu thế kỉ 15, nýớc ta có trồng cây thuốc hút (chỉ dýợc). Nguyễn Trãi không nói tới thuốc lào. Cây thuốc hút của Nguyễn Trãi có phải là cây thuốc lá hay thuốc lào ngày nay không ?

Lê Quý Ðôn cho biết :

" Sách Thuyết Linh chép : Thuốc lá (yên diệp) sản xuất từ ðất Mân. Ngýời ở biên giới bị bệnh hàn, nếu không có thứ này thì không trị ðýợc. Vùng quan ngoại, thuốc lá rất quý, ðến nỗi có ngýời ðem một con ngựa ðổi lấy một cân thuốc lá.
(...) Cây thuốc lá sản xuất ở Lữ Tống (Phi Luật Tân) vốn tên là Ðạm ba cô (tobacco).
(...) Nýớc Nam ta lúc ðầu không có cây thuốc lá ấy. Từ nãm Canh Tí tức niên hiệu Vĩnh Thọ thứ 3 (1660) ðời vua Lê Thần Tông (...) ngýời Ai Lao mới ðem ðến, nhân dân nýớc ta bắt ðầu trồng cây thuốc lá. Quan dân, ðàn bà con gái tranh nhau hút thuốc lá, ðến nỗi có câu : " Có thể ba ngày không ãn, chớ không thể một giờ không hút thuốc lá ".
Nãm 1665 ðời vua Lê Huyền Tông, triều ðình ðã hai lần xuống lệnh chỉ nghiêm cấm, lùng bắt những ngýời trồng thuốc, bán thuốc và lén hút thuốc, nhýng rốt cuộc không dứt tuyệt ðýợc.
Ngýời ta phần nhiều khoét cột tre làm ống ðiếu và chôn ðiếu sành xuống ðất.
Tro than thuốc lá lắm lần gây thành hoả hoạn. Lâu dần lệnh cấm bãi bỏ. Nay thì việc hút thuốc lá ðã thành thói thông thýờng".
(Lê Quý Ðôn, Vân ðài loại ngữ, bản dịch của Tạ Quang Phát, Vãn Hoá Thông Tin, 1995, tập 3, tr. 158-159)

Theo Lê Quý Ðôn thì cây thuốc lá ðýợc ngýời Ai Lao ðem vào nýớc ta nãm 1660, nghĩa là hõn 200 nãm sau khi Nguyễn Trãi chết.

Nếu thuốc lào là thuốc lá do ngýời Ai Lao mang sang nýớc ta thì thời Nguyễn Trãi nýớc ta chý a có thuốc lào.

Nguyễn Trãi không thể là tác giả câu thõ

Ðua chi chén rýợu câu thõ
Thuốc Lào ngon lạt nýớc cờ thấp cao

II - Bài Dạy học trò ở cho phải ðạo (tr. 93) có câu :

Ba nãm chợt ðỗ khôi khoa
Sân rồng ruổi ngựa, ðýờng hoa giong cờ

Câu thõ này nói về tổ chức thi cử ngày xýa và vinh dự dành cho những ngýời ðỗ tiến sĩ.

" Ba nãm " ám chỉ khoa thi ðýợc tổ chức 3 nãm một lần.
Lệ tổ chức thi 3 nãm một lần tại nýớc ta có từ bao giờ ?

Nãm 1246 vua Trần Thái Tông ðịnh cứ 7 nãm một khoa. Ðến nãm 1404, Hồ Hán Thýõng ðịnh cứ 3 nãm một khoa, nhýng vì nhà Hồ sắp mất ngôi, nên lệ ấy không thực hành ðýợc, mãi ðến nãm 1463 ðời Lê Thánh Tông, lệ ấy mới theo (...).

Nãm 1434, vua Lê Thái Tông mới xuống chiếu ðịnh ðiều lệ thi hýõng, thi hội, hẹn ðến nãm 1438 thì mở khoa thi hýõng, nãm 1439 thì mở khoa thi hội, rồi cứ 3 nãm lại mở một khoa. Nhýng thực ra thì khoa thi hội ðầu tiên ở triều Lê mãi ðến nãm 1442 mới mở, mà lệ 3 nãm một khoa, ðến nãm 1463 (ðời Lê Thánh Tông) mới thực hành ðýợc ".

Trong ðời Gia Long, chýa mở thi hội. Mãi ðến nãm 1822, vua Minh Mệnh mới mở khoa thi hội ðầu tiên.

Khoa thi hýõng ðầu tiên mở về triều Nguyễn là khoa nãm 1807, Gia Long thứ 6. Trýớc còn ðịnh 6 nãm một khoa, rồi ðến nãm 1825, Minh Mệnh thứ 6, lại ðịnh 3 nãm một khoa, cứ các nãm tí, ngọ, mão, dậu thì thi hýõng, các nãm thìn, tuất, sửu, mùi thì thi hội.
(Việt Nam vãn học sử yếu, sðd, tr. 83-87).

Chúng ta biết rằng Nguyễn Trãi bị tru di tam tộc nãm 1442. Trýớc ðó, ông ðýợc nghe Hồ Hán Thýõng " ðịnh ", Lê Thái Tông " hẹn " sẽ tổ chức thi 3 nãm một lần.

Lúc Nguyễn Trãi còn sống, nýớc ta chỉ tổ chức các khoa thi không có ðịnh kì. 21 nãm sau nãm Nguyễn Trãi bị giết, Lê Thánh Tông mới tổ chức thi 3 nãm một lần.

Vài tháng trýớc khi chết, Nguyễn Trãi ðýợc thấy khoa thi hội ðầu tiên của nhà Lê. Suốt ðời mình, Nguyễn Trãi chýa ðýợc thấy khoa thi " ba nãm " nào.

Câu thõ " Ba nãm chợt ðỗ khôi khoa " không phải là của Nguyễn Trãi.

" Sân rồng ruổi ngựa, ðýờng hoa giong cờ " là vinh dự dành cho các ông tân khoa tiến sĩ. Các ông ðýợc cýỡi ngựa dạo chõi trong khuôn viên hoàng cung và thãm phố xá có trang hoàng cờ quạt.
Vua Minh Mạng ðặt ra lệ ban thýởng áo mũ cho các ông tân khoa tiến sĩ trýớc khi làm lễ xýớng danh (truyền lô), treo bảng vàng.

Treo bảng xong, các ông ðýợc mời ãn yến tại dinh Lễ bộ và nhận lãnh một cành kim trâm.
" Quan Lễ bộ lại dẫn các quan giám thị và các ông tân khoa vào výờn Ngự Uyển xem hoa, mỗi ngýời ðều mặc ðồ triều phục, cýỡi ngựa che lọng, xem hoa xong thì ra từ cửa thành ðông mà ði xem các phố xá ".
(Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục, Tổng Hợp Ðồng Tháp, 1990, tr. 269).

Tục " cýỡi ngựa xem hoa " ðýợc Minh Mạng ðặt ra nãm 1838 ( Quốc sử quán triều Nguyễn, Quốc triều chính biên toát yếu, Thuận Hoá, 1998, tr. 293).

Phải sống vào thời Minh Mạng hoặc trễ hõn, nghĩa là sống sau Nguyễn Trãi khoảng 400 nãm, mới có thể ðối cảnh sinh tình, làm ðýợc câu thõ " Sân rồng ruổi ngựa, ðýờng hoa giong cờ ".

III - Bài Khuyên học trò phải chãm học (tr. 103) có câu :

Bài kinh nghĩa cùng bài vãn sách
Tinh phú thõ mọi vẻ vãn chýõng
Câu này nói ðến mấy môn thi của ngày xýa, gồm có : kinh nghĩa, vãn sách, phú và thõ.
Chýõng trình thi cử của nýớc ta ðýợc thay ðổi, thêm bớt nhiều lần :
Nãm 1304 vua Trần Anh Tông ðịnh lại phép thi, thì chýõng trình bốn kì nhý sau : kì ðệ nhất : ám tả ; ðệ nhị : kinh nghĩa, thõ, phú ; ðệ tam : chiếu, chế, biểu ; ðệ tứ : vãn sách.
Nãm 1396 Trần Thuận Tông cho thi kinh nghĩa, thõ, phú, chiếu, chế, biểu, vãn sách.
Nãm 1404, Hồ Hán Thýõng thêm kì thi thý (viết) và toán (tính).
Nãm 1434, Lê Thái Tông cho thi kinh nghĩa, chiếu, chế, biểu, thõ, phú, vãn sách.
Nãm 1832 Minh Mạng sửa lại phép thi. Các môn thi là kinh nghĩa, thõ, phú và vãn sách.
Nãm 1850 Tự Ðức cho thi kinh nghĩa, vãn sách, chiếu, biểu, luận, thõ, phú, ðối sách. Nãm 1858 ðổi thành kinh nghĩa, chiếu, biểu, luận, vãn sách, thõ. Nãm 1876, bỏ chiếu, biểu, luận, và lấy lại phú.
Nãm 1884 Kiến Phúc tổ chức lại thi hýõng. Trừ ba kì trýớc, lại ðặt thêm một kì phúc hạch (xét lại) thi lýợc bị một bài kinh nghĩa, một bài phú, một bài vãn sách.
(Việt Nam vãn học sử yếu, sðd, tr. 88-91).

[Huu Le]

Chỉ có thời Minh Mạng và Tự Ðức mới thi 4 môn kinh nghĩa, thõ, phú, và vãn sách nhý Gia huấn ca khuyên học trò phải rèn luyện cho tinh thông.

IV - Bài Dạy vợ dạy con (tr. 47) có câu :

Miệng rằng chừa ðộc chừa dâm
Tay lần tràng hạt dao gãm một bồ

cũng cần ðýợc chú ý.

Dao gãm là dao gì ?
Tiếng Việt có danh từ " gãm ", dùng ðể chỉ một vật nhọn bằng tre, gỗ hoặc kim loại, có một ðầu nhọn, dùng ðể gãm.
Ðộng từ " gãm " nghĩa là " làm cho bị mắc vào vật khác bằng một vật nhỏ hình dài và có một ðầu nhọn ". Thí dụ : Gãm tờ giấy lên vách. " Gãm " còn có nghĩa là " bị mắc sâu vào vật khác sau khi ðâm thủng vào ". Thí dụ : Bị một viên ðạn gãm vào ngực. (Từ ðiển tiếng Việt của Hoàng Phê).

Danh từ " gãm " và " dằm " (cái dằm) của ta ðến từ chữ hán Châm (nghĩa là cái kim), ðýợc dùng với nghĩa là vật nhọn ðâm thủng với dụng ý làm cho mắc vào vật khác. Cái kim, cái dằm hay viên ðạn sau khi ðâm thủng một vật gì thì nằm lại tại chỗ.
Dao gãm là một khí giới ngắn, có ðầu nhọn dùng ðể ðâm. Thông thýờng thì sau nhát ðâm, dao ðýợc rút ra. Ngýời ta không dùng dao gãm với dụng ý làm cho ngýời bị ðâm výớng mắc vào vật gì khác.

Chức nãng của dao gãm không giống chức nãng của cái kim gãm hay cái dằm.

Hai chữ " gãm " có nghĩa khác nhau.

Vậy thì chữ " gãm " của dao gãm nghĩa là gì ?

Bộ tranh dân gian Oger (1909) có tấm " Dao lýng ", vẽ con dao và cái bao, ðýợc chú thích là dao của lính (Giá ðao nãi binh lánh chi dụng).

Tại sao lại gọi là " Dao lýng " ? " Dao lýng " có dính dáng gì tới " dao gãm " ?

Tấm tranh cho thấy chiếc bao ðýợc gắn " con ðỉa " (giống " con ðỉa " của quần tây ngày nay) ðể luồn thắt lýng. " Dao lýng " là dao ðýợc ðeo ở thắt lýng chứ không phải khoác sau lýng nhý kiếm của võ sĩ ðạo Nhật .

Trýớc khi bị ngýời Pháp bảo hộ, lính Việt Nam không dùng " dao lýng ". Quần áo của lính Tàu, lính ta ngày xýa không ðýợc trang bị " con ðỉa " ðể ðeo cái bao của con dao này.

" Dao lýng " là khí giới của lính Pháp, mặc quần tây.

Dao này ðýợc ngýời Pháp gọi là " poignard " (arme blanche à lame courte et assez large, pointue du bout : khí giới có lýỡi ngắn và khá to bản, ðầu nhọn).

Cái bao dao tiếng Pháp gọi là " gaine ".

Từ ðiển Robert ðýa thí dụ : Tirer un poignard de sa gaine, le remettre dans sa gaine (rút dao khỏi bao, tra dao vào bao).
Ngýời Pháp bắt ðầu cuộc chiến tranh xâm chiếm Việt Nam dýới thời Tự Ðức (1848-1883) và ðặt nền bảo hộ tại nýớc ta bắt ðầu từ nãm 1884.

Song song với việc tổ chức lại guồng máy hành chính, thực dân Pháp tổ chức lại quân ðội bản xứ, lập ra lính tập (tirailleur).
Từ ngày một vài ông cai (caporal), ông ðội (sergent), của ðám lính tập ðýợc làm quen với con dao có bao của Pháp thì chữ " gaine " ðã ðýợc Việt hoá thành " gãm ". (Ai ðó ðã thận trọng không gọi là " dao ghen ", e rằng sẽ bị hiểu lầm là dao dùng ðể ðánh ghen chãng ?).

" Poignard " của lính Pháp trở thành " dao gãm " của lính Việt.

Câu thõ " Tay lần tràng hạt dao gãm một bồ " và thành ngữ " Na mô một bồ dao gãm " hay " Miệng nam mô, bụng bồ dao gãm " ðã ðýợc ra ðời dýới thời Pháp thuộc.

" Tay lần tràng hạt dao gãm một bồ " không thể là thõ của Nguyễn Trãi ðýợc.

Mấy nhận xét, phân tích về thuốc lào, chế ðộ thi cử, ðặc ân dành cho các ông ðỗ tiến sĩ và con dao gãm, ðủ cho thấy nhiều câu thõ trong Gia huấn ca chắc chắn không phải là của Nguyễn Trãi.

Những câu thõ này ghi lại sinh hoạt xã hội ðýợc sách vở xác nhận, nhắc lại những sự kiện ðýợc lịch sử ghi chép. Ðây là thõ của ngýời ðời sau, chứ không phải là thõ của Nguyễn Trãi bị sửa ðổi hay sao chép nhầm.

Phải hiểu nhiều, biết rộng nhý " Nguyễn týớng công " mới viết ðýợc những câu thõ " cập nhật " nhý vậy.

Mấy phân tích trên còn cho phép kết luận là Gia huấn ca ðýợc sáng tác vào khoảng cuối ðời Tự Ðức, lúc thực dân Pháp ðã có mặt tại Việt Nam (1884) và trýớc khi chế ðộ thi cử Hán học bị thay ðổi (1909, thi thêm chữ quốc ngữ), rồi bị xoá bỏ (1915).

Gia huấn ca ðýợc ra ðời trong khoảng từ nãm 1884 ðến 1909.

Bản in của nhà Quan Vãn Ðýờng ðề nãm Ðinh Mùi niên hiệu Thành Thái (1907). Có nhiều khả nãng ðây là bản in lần ðầu tiên, chýa bị sửa ðổi.

Lịch sử Việt Nam lúc này (khoảng 1884-1907) ðang trải qua " thời còn loạn, chýa có vị vua chính ðáng cầm quyền ". Ðúng nhý Hoàng Xuân Hãn nói. Nhýng loạn lạc lần này là do thực dân Pháp gây ra chứ không phải do quân Minh thời Nguyễn Trãi, nhý Hoàng Xuân Hãn nghĩ.

" Lê triều Nguyễn týớng công " không phải là Nguyễn Trãi.

Chúng ta có thể khẳng ðịnh là Nguyễn Trãi không phải là tác giả Gia huấn ca.

Trở lại nhân vật " Lê triều Nguyễn týớng công ". Ông là ai ?

Chúng ta không biết lí lịch của ông. Chúng ta chỉ biết ðýợc tính tình của ông qua nội dung Gia huấn ca.

Trýớc hết, ông là một ngýời chịu ảnh hýởng thõ Nguyễn Trãi, thõ Kiều, biết nhiều thành ngữ. Ông thích hút thuốc lào, ðánh bạc, ãn ngon nhý số ðông những ngýời bình thýờng.

Giấc mõ của ông là con cháu có ðứa ðýợc " cýỡi ngựa xem hoa ". May ra thì " một ngýời làm quan, cả họ ðýợc nhờ ".

Ông tỏ ra ham thích công danh, phú quý :

Lộc trời týớc nýớc hiển vinh
Báo ðền ðức nghĩa dýỡng sinh bấy chầy...
Ông muốn hýởng lạc :
Bao nhiêu là gái thuyền quyên
Lýng ong má phấn cũng chen chân vào...
Ðủ mùi những thức cao lýõng
Sõn hào hải vật bữa thýờng ðổi trao...
Nhà ngang dãy dọc trùng trùng
Hầu non con Nụ tiểu ðồng thằng Tranh...

khác hẳn lời Nguyễn Trãi dạy con (Huấn nam tử) :

Nhắn bảo phô bay ðạo cái con
Nghe lýợm lấy lọ chi ðòn
Xa hoa lõ lắng nhiều hay hết
Hà tiện ðâu ðýõng ít hãy còn
Áo mặc miễn là cho cật ấm
Cõm ãn chẳng lọ kén mùi ngon
Xýa ðã có câu truyền bảo
Làm biếng hay ãn lở non.

khác hẳn lời Nguyễn Trãi Tự thán :

Thiếu niên trýờng ốc tiếng hý bay
Phải luỵ vì danh ðã hổ thay...
Ít muốn ðến chõi thành thị nữa
Âu là non nýớc nó ðàn chê...
Áo ðành một tấm cõm hai bữa
Phận ấy chýng ta ðã có thừa...

" Lê triều Nguyễn týớng công " muốn khoe chức týớc, nhýng ông (hay nhà Quan Vãn Ðýờng ?) ðã phạm một sõ hở khi chọn bút danh này.

Ai cũng biết rằng Lê Chiêu Thống, vị vua cuối cùng của nhà Lê, chạy sang Trung quốc nãm 1789. Cứ tạm cho rằng " Nguyễn týớng công " trung thành phò " Lê triều " ðến ngày cuối cùng thì ông cũng phải chờ thêm 49 nãm nữa mới ðýợc thấy vua Minh Mạng ban ðặc ân " Sân rồng ruổi ngựa, ðýờng hoa giong cờ " ðể cho ông mõ ýớc. Và ông phải chờ trên dýới 100 nãm mới ðýợc thấy con " dao gãm " của thực dân Pháp ðể ông khuyên dạy ngýời ðời.

Giả sử " Nguyễn týớng công " là một vị týớng rất trẻ, lúc nhà Lê bị diệt ông mới 20 tuổi. Khoảng 100 nãm sau, ông sáng tác Gia huấn ca. Nghĩa là Gia huấn caðýợc ông soạn nãm ông khoảng 120 tuổi ! Nýớc ta chýa có vị týớng nào thọ nhý vậy !
Dýới thời Pháp bảo hộ, nýớc ta chỉ có mấy ông " Nguyễn triều Lê týớng công " hay " Nguyễn triều Nguyễn týớng công " thôi !

Cái tên " Lê triều Nguyễn týớng công " không thích hợp, không ãn khớp với nội dung của Gia huấn ca.

Nhýng phải công nhận rằng " Nguyễn týớng công " ðã thành công với ý ðồ làm cho nhiều ngýời lầm týởng ông là Nguyễn Trãi, lầm týởng rằng Nguyễn Du phải chép lại thõ nôm của ông.

" Nguyễn týớng công " còn tiếp tay cho một số học giả trong việc ðem gán một vài thành ngữ mới có sau này cho thời Nguyễn Trãi, xa lắc xa lõ.

Tuổi thõ thuộc lòng bài " Thýõng ngýời nhý thể thýõng thân " của " Nguyễn Trãi gia huấn ".

Mấy chục nãm sau mới có ðiều kiện ðọc cả tập Gia huấn ca, mới biết rằng "Thýõng ngýời" của Gia huấn ca là :

Thýõng ngýời tất tả ngýợc xuôi
Thýõng ngýời lỡ býớc thýõng ngýời vất võ
Thýõng ngýời nắm dắt trẻ thõ
Thýõng ngýời tuổi tác già nua bần hàn
Thýõng ngýời quan quả cô ðõn
Thýõng ngýời ðói rét nằm than kêu ðýờng
Thấy ai ðói rét thì thýõng
Rét thì cho mặc, ðói thýờng cho ãn
Thýõng ngýời nhý thể thýõng thân
Ngýời ta phải býớc khó khãn ðến nhà
Ðồng tiền bát gạo ðem ra
Rằng ðây cần kiệm gọi là làm duyên (...)

Chả dính dáng gì với bài học của Quốc vãn giáo khoa thý. Ai ðó ðã lấy một câu thõ của Gia huấn ca của " Nguyễn týớng công " ðể ðặt tên cho một bài ca khác.

Tuổi thõ dễ dạy, dễ nghe lời.

Dạy gì nghe nấy. Dạy ðúng nghe ðúng, dạy sai nghe sai. Ðúng hay sai lớn lên mới biết.

Nguyễn Dý
(Lyon, 3/ 2005)

[Can Tho]

Cách ứng xử của Đấng Đạo Sư !

Một hôm, Đức Phật đang ngồi nói chuyện với các môn đồ ở bên
dưới một cái cây to thì đột nhiên có một người đàn ông đi tới và
nhổ nước bọt trước mặt Ngài. Song trái lại với mọi dự đoán,
Đức Phật vẫn ngồi điềm tĩnh, Ngài chỉ cười nhẹ và hỏi lại người
đàn ông một câu: "Điều ông thực sự muốn nói là gì nào?".

Trong khi đó, các môn đồ của Ngài thì rất tức giận. Môn đồ gần
gũi nhất với Đức Phật là Ananda nói: "Thế này là quá lắm. Chúng ta
không thể tha thứ cho hành động vô lễ này. Cần phải trừng trị hắn,
nếu không những kẻ khác sẽ lại bắt chước điều đó".

Nhưng Đức Phật đã trấn an Ananda: "Con hãy im lặng! Anh ta
không khiến ta thấy phiền, nhưng con thì có. Anh ta là một người mới,
là người ta không quen biết. Hẳn anh ta đã nghe người khác nói gì
đó về ta, rằng ta là một người đạo đức giả, một người nguy hiểm,
khiến người ta đi chệch hướng, một kẻ xấu xa. Và có thể trong đầu
anh ta đã hình thành một định kiến về ta. Anh ta không nhổ nước
bọt vào ta, mà vào hình ảnh mà anh ta nghĩ ra trong đầu.

Anh ta nhổ nước bọt vào hình ảnh đó vì anh ta không hiểu ta.
Nếu suy nghĩ kỹ, ngươi sẽ thấy người đàn ông đáng thương này
hẳn là có điều gì đó muốn nói, đây là cách anh ta bày tỏ điều đó.
Nhổ nước bọt là cách để anh ta nói điều gì đó. Có những lúc, khi
ta thấy bất lực với ngôn từ, ta sẽ dùng hành động để biểu đạt. Ta
có thể hiểu được anh ta. Vì thế, ta mới hỏi anh ta rằng "Điều ông
thực sự muốn nói là gì nào?" Ta cảm thấy rất thất vọng, không phải
vì anh ta, mà vì các con. Đã đi theo ta nhiều năm như vậy rồi, mà
các con vẫn còn có cách phản ứng vội vàng như vậy".

- Trước phản ứng bất ngờ này, người đàn ông như đứng chết trân
tại chỗ. Anh ta chưa từng gặp chuyện như vậy trong đời. Anh ta
đã từng sỉ nhục rất nhiều người, và họ đều phản ứng lại tương tự.

Với những kẻ hèn nhát và yếu thế, họ cố cười gượng rồi tìm cách
lấy lòng anh ta. Nhưng Đức Phật thì khác. Ngài không tức giận,
cũng không cố tỏ ra vui vẻ. Nét mặt của Ngài toát ra sự điềm tĩnh,
và Ngài chỉ muốn biết anh ta có muốn nói gì không.

Chẳng biết nói gì nữa, người đàn ông trở về nhà. Tối đó, anh ta
không thể ngủ được. Anh ta bị ám ảnh bởi những gì đã diễn ra.
Anh ta không thể giải thích cho bản thân chuyện đã xảy ra. Anh ta
run rẩy, người vã ra đầy mồ hôi. Anh ta chưa từng gặp ai như vậy.
Đức Phật đã khiến cho thứ tâm trí rối bời, đen tối, đầy oán hận
cũng như toàn bộ quá khứ của anh ta như bị vỡ vụn
thành trăm mảnh.

Sáng hôm sau, người đàn ông quay trở lại, phủ phục dưới chân
Đức Phật. Đức Phật ân cần hỏi anh ta: "Sao nào? Đây cũng là
một cách nói điều gì đó. Khi ông đến phủ phục dưới chân ta,
ông đang muốn gián tiếp nói một điều gì đó mà ngôn từ dường
như bất lực?"

Rồi, Đức Phật nhìn sang Ananda: "Ananda, người đàn ông này
lại tới, anh ta đang nói điều gì đó. Anh ta là một người đang
chất chứa rất nhiều cảm xúc".

Người đàn ông ngẩng đầu lên nhìn Đức Phật rồi nói:
"Xin Ngài hãy tha thứ cho những gì.. con đã làm hôm qua".

Đức Phật hỏi lại: "Tha thứ điều gì? Nhưng ta đâu phải là người
mà ngươi đã sỉ nhục. Sông Hằng luôn chảy không ngừng, sông
Hằng của hôm nay đâu phải sông Hằng của hôm qua. Mỗi người
đều là một dòng sông. Người bị ông sỉ nhục đã không còn ở đây.
Ta chỉ giống người đó thôi, chứ không phải ông ta. Trong 24 giờ
đồng hồ, có rất nhiều chuyện xảy ra. Vì thế, ta không thể tha
thứ cho ngươi, vì ta không có gì oán hận ngươi cả. Và ngoài ra,
ngươi cũng không phải là người đàn ông hôm qua tới đây. Vì anh
ta lúc đó rất giận dữ, anh ta khạc nhổ vào ta, còn ngươi thì phủ
phục dưới chân ta. Sao 2 người các ngươi lại là một được? Vì thế,
hãy quên chuyện đó đi. Hãy tới gần ta hơn và nói về chuyện khác".

Suy Nghiệm:

Là một trong số những giai thoại về Đức Phật được nhiều người
kể lại, câu chuyện này có ý nghĩa vô cùng quan trọng và to lớn
trong việc giáo dục cách ứng xử giữa con người với con người.

Thông thường, người ta dễ dàng tha thứ cho bản thân, nhưng
lại hà khắc trước những sai sót của người khác. Khi bản thân
gặp chuyện không vui, người ta cho phép mình hành động bất
cẩn, thậm chí gây tổn thương cho người khác.

Nhưng nếu là nạn nhân, họ lại tỏ ra tức giận và khó tha thứ cho
kẻ đã gây ra của những hành động ấy. Song, theo như lời Đức
Phật nói, ai cũng là một dòng sông, ai cũng có những khúc mắc,
những câu chuyện, những nỗi đau riêng không dễ gì chia sẻ
được với người khác, và sẽ có lúc không tránh khỏi việc vô tình,
hoặc cố ý làm người khác tổn thương.

Việc phản ứng lại một cách gay gắt không những không giải
quyết được vấn đề, mà còn làm mâu thuẫn ngày càng trở nên sâu
sắc, khó hòa giải. Hiểu được điều này, giữ được sự bình tĩnh, bỏ
qua được bề nổi của sự việc, tìm hiểu nguồn cơn không chỉ là
một cách làm thông minh, giúp giải quyết tận gốc vấn đề, mà còn
giúp ta nhận được SỰ TÔN TRỌNG từ người khác. Đó mới chính
là phần thưởng vô giá.

Ngoài ra, câu chuyện cũng bao gồm một ngụ ý mang tính
triết học:

Mỗi con người là một dòng sông. Ngày hôm qua, hôm nay và
ngày mai, ta đều là những con người khác nhau. Hãy để những
phiền muộn, những sai lầm theo những dòng chảy, trôi về quá khứ.
Đừng mãi ám ảnh bởi những gì đã xảy ra, đừng sợ sự thay đổi,
mà hãy luôn ngẩng cao đầu, đối diện và hướng tới những thay đổi
tích cực ở phía trước.

Hoa Bình Minh

Hãy bắt đầu ngày mới
Hồn nhiên một nụ cười!
Nụ cười thành hoa nắng
Gửi đất trời.. muôn nơi..

- Đừng ước mơ thay đổi
Cả thế giới quanh mình
Đó chỉ là ảo tưởng

[Cửu Long Giang]

Tại sao người Việt lót “thị” cho gái, lót “văn” cho trai?

Cùng tìm hiểu tại sao người Việt lót “thị” cho gái, lót “văn” cho trai?


1. Thị

Nói tới thị xin mọi người trở về cái thời hồng hoang, ăn lông ở lổ của bộ lạc và thị tộc.
Xã hội khi đó rất lạc hậu nên cần người, sanh đẻ rất khó nuôi, thành ra vai trò người đờn bà rất quan trọng.
Thị tộc mẫu hệ là hình thức thị tộc đầu tiên và phổ biến của xã hội loài người. Người phụ nữ có vai trò lớn, là người đứng đầu gia đình và các thị tộc.
Thị tộc phụ hệ là giai đoạn kế tiếp thị tộc mẫu hệ, ra đời từ thời kỳ đồ đá.

Dân tộc Việt phải nhắc tới Hồng Bàng Thị (鴻龐氏) dịch ra là họ Hồng Bàng, nhưng ý nghĩa ban đầu là “người mẹ Hồng Bàng”.
Bên Tàu có, như: “Phục Hi thị” 伏羲氏, “Thần Nông thị” 神農氏, “Cát Thiên thị” 葛天氏, “Hữu Hỗ thị” 有扈氏 cũng là kiểu này.
Nữu Hỗ Lộc thị thời nhà Thanh là một trong bát kỳ, Sùng Khánh Hoàng thái hậu dòng tộc Nữu Hỗ Lộc thị là thân mẫu của Càn Long Hoàng đế. Hòa Thân, một nhân vật đầy quyền lực cũng thuộc Nữu Hỗ Lộc thị.

Thị là một danh xưng mặc định cho người đờn bà. Cả Tàu lẫn Việt đều chỉ đại từ nhơn xưng ngôi thứ ba số ít chỉ phụ nữ là”y thị”.
Thành ra có những cách gọi, xưng hô đờn bà như bà Trần Thị,Nguyễn Thị,Lý Thị, Vương Thị.

Nên nhớ Việt tộc là một tộc khá cá biệt của thế giới văn minh, chúng ta theo chế độ mẫu hệ dài hơn người Tàu nữa, Hai Bà Trưng, Triệu Thị Trinh là bằng chứng.
Tôi đã từng nói Việt tộc ta trường tồn là có một phần “mẫu hệ”, nhờ mẫu hệ mà 1000 năm bị Tàu đô hộ ta không mất gốc.
Cái chế độ mẫu hệ ở Việt Nam ta từ hồi Bà Trưng, Bà Triệu và tới nay đã là phụ hệ khi con mang họ cha. Tuy nhiên con mang họ cha là lý thuyết thôi, trong gia đình quyền lực của các bà vẫn bao trùm.

Đọc thêm Tại sao phụ nữ Saigon xưa hay ngồi một bên ở sau xe máy – xe đạp?
Cái câu “Hỏi má mày” nghe trong xóm làng hơi bị nhiều.
Ông bà xưa VN ta có câu : ”Mua heo chọn nái mua gái chọn dòng” là vì thế.
Người Việt mình rất nhơn văn, không có tục bó chưn đau đớn như Tàu, chẳng có tục tùy táng người hầu, vợ lẽ sau khi chết…

Việt cổ có tục xâm mình ,ăn trầu và nhuộm răng đen.
Người Việt đặt tên con gái thì bưng nguyên chữ 氏 thị vô làm chữ lót một cách bất di bất dịch.
Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu Tống Thị Lan, bà là chánh thất vua Gia Long, là mẹ đẻ của hoàng tử Cảnh.
Đoan Huy Hoàng thái hậu Hoàng Thị Cúc –tên thường gọi là Bà Từ Cung là thứ thất của vua Khải Định –mẹ của vua Bảo Đại… rồi bà Nguyễn Hữu Thị Lan, bà Bùi Thị Xuân, Ngô Đình Thị Hiệp…

Người Việt đặt lót thị nhiều chứ người Tàu không thấy kiểu này.
Nói vầy cho dễ hiểu nè, Việt đặt là Bành Thị Chơi,Tàu đặt tên là Bành Sướng Chơi và Tàu kêu thông dụng là bà Bành thị.
Không phải con gái là cứ đặt thị, có người không lót chữ thị, tùy ý thích thôi.
Thí dụ như : Bà Đạm Phương nữ sử tên thật là Công Tôn Nữ Đồng Canh là cháu nội vua Minh Mạng.
Ca sĩ Quỳnh Giao tên thiệt là Công Tằng Tôn Nữ Đoan Trang là cháu sơ vua Minh Mạng.
Nhưng lại có bà Tôn Nữ Thị Ninh.
Cái tên này hay nè? Công Tằng Tôn Nữ Tạ Thị Đánh Đu Tòn Ten Bong Lòng Đèn Lấp La Lấp Lánh Như Ánh Thuỳ Dương
Ta nghe Thị Mẹt, Thị Màu, Thị Nở, Thị Hết, Thị Bẹt là một dạng gọi trỏng của người VN.
Nhưng thị cũng là một cái họ riêng dù hiếm hoi. Vua Minh Mạng cho người Khmer họ Thị
Kết luận: Lót chữ thị 氏 là dấu vết và nhắc nhớ tới mẫu hệ của Việt tộc ta.


2. Văn

Văn ra đời sau chữ thị vì phụ hệ đi sau mẫu hệ.
Trong Nho giáo xưa thì học là giỏi, trau dồi học vấn,văn ôn võ luyện.
Võ thì mạnh bạo, nhưng sát phạt, không dám khoe, văn thì phải khoe.

Ông bà ta quan niệm học hành thi cử tiến thân.
“Trai nam nhơn thi chữ
Gái thục nữ thi tài”

Chữ 文 Văn xuất xứ đầu tiên nghĩa là “chữ”.
Chữ tượng hình là chữ bắt chước hình tượng các loài mà đặt ra kêu là “văn” 文, gộp cả hình với tiếng gọi là “tự” 字.
Văn tự là chữ viết, thành ra ta có Anh Văn, Pháp Văn,Hoa Văn…

Văn còn là“văn minh” 文明, “văn hóa” 文化.
Người xưa tôn thờ sao Văn Xương, Văn Khúc vì tượng trưng cho thông minh, hiếu học, học giỏi, văn chương, mỹ thuật, âm nhạc, thành đạt.

“Đèn Sài Gòn ngọn xanh ngọn đỏ
Đèn Mỹ Tho ngọn tỏ ngọn lu
Anh về học lấy chữ nhu
Chín trăng em đợi, mười thu em chờ”

Người Việt thích lót chữ văn cho con trai là muốn con mình học giỏi, thi đậu, thành đạt.
Các bạn nên hiểu là bên Tàu cũng có lót chữ văn, tuy nhiên không nhiều như Việt mình, thí dụ Triệu Văn Trác, Mã Văn Tài.

Nhưng con gái mà tên Phạm Văn Phương thì cũng lạ.
Văn cũng là một cái họ khá phổ biến của người Tàu và VN, thí dụ Văn Thiên Tường.
Nhưng cũng như thị, người Việt không phải cứ con trai là lót chữ văn.
Thí dụ như Hồ Quý Ly có con là Hồ Nguyên Trừng, Hồ Hán Thương.
Nhà Lê Sơ, con cháu Lê Lợi đặt tên là Lê Nguyên Long, Lê Bang Cơ, Lê Nghi Dân, Lê Tư Thành…
Chúa Nguyễn thì lót chữ Phúc cho con, Nguyễn Phúc Nguyên, Nguyễn Phúc Khoát…
Vua Minh Mạng thì làm bài phiên hệ “Miên-Hường…” đặt cho con.
Gia dinh Họ Ngô thì lấy chữ Đình lót cho con: Ngô Đình Thục, Ngô Đình Diệm…


Nguyễn Gia Việt/Dansaigonxua

[Cửu Long Giang]

TẠI SAO NGƯỜI MÌNH KÊU NGƯỜI TÀU BẰNG “CHỆT”



Người Việt Nam ta thường kêu người Trung Huê bằng người Tàu, người Khách, lại cũng kêu bằng Khách ngô, Khách trú, các chú; – những danh từ ấy đều có lai lịch, đều có thể cắt nghĩa cho thông được hết. Duy có tiếng “Chệt” hay “Chiệt” – ngoài Bắc nói Chiệc – người mình cũng có dùng mà kêu họ nữa, tiếng nầy thì chẳng biết từ đâu ra, có nghĩa chi.


Có người nói rằng chữ Chệt hay Chiệt đó có lẽ do chữ Chiết mà ra. Bên Tàu có tỉnh Chiết Giang, từ xưa người tỉnh ấy hay sang xứ ta, nên ta kêu người Chiết mà trại ra thành Chiệt hay Chệt.

Đó là nói ức chừng, chẳng có dựa vào bằng chứng đâu cả. Mà cứ theo sự thiệt lại không đúng. Vì tỉnh Chiết Giang ở gần Thượng Hải, về miền bắc Trung Huê, người tỉnh ấy ít có qua xứ ta lắm; người Tàu sang xứ ta nhiều nhứt là người hai tỉnh Quảng Đông và Phước Kiến, vậy nếu ta có lấy tên tỉnh mà kêu chung người Trung Quốc thì sao không lấy tên hai tỉnh nầy mà lại lấy tên Chiết Giang?

Ngoài cái thuyết ức chừng mà không có thể nghe được ấy, chưa thấy ai giải thêm một nghĩa nào khác.

Tôi đọc bộ sách Đông Dương sử, thấy có một chỗ nói về cái tên người Tây dùng mà kêu người Tàu đời xưa, thì tôi sực nhớ lại chữ “Chệt” hay chữ “Chiệt” ấy, dường như hai đằng có quan hệ với nhau thì phải. Tôi bèn viết ra đây cho nhà sử học dựa đó mà nghiên cứu, nếu lời tôi có ít nhiều giá trị.


Tôi phỏng định rằng tiếng “Chệt” hay “Chiệt” ấy là do tiếng Tây mà ra. Nói rằng “tiếng Tây” là chỉ về tiếng của một nước trong cõi Âu châu, không biết rõ nước nào, có lẽ là nước La Mã.

Sách Đông Dương sử nói rằng: Về thời đợi La Mã đế quốc thì những hàng tơ lụa Trung Huê, đã đem bán bên Âu châu. Người Tây kêu thứ hàng tơ lụa ấy bằng “Serge“; nhơn đó họ kêu đất Trung Huê là “Serica” và người Trung Huê là “Seres“.

Trong chữ “Serge” đó, phần nửa trên (ser là do chữ “tăng nhi” ( 繒 兒 ) của Tàu mà ra; phần nửa dưới (ge) là cái ngữ vĩ (terminaison) của Tây thêm vào. Còn “Serica” nghĩa là xứ đất sanh sản ra thứ “ser” ấy.

(Tiếng Pháp bây giờ cũng có chữ “Serge” để kêu một thứ hàng dệt, song hàng nầy bằng lông không phải tơ).

Nếu vậy thì đời xưa vào khoảng trước và sau Giáng sanh, người phương Tây kêu người Trung Huê là “Seres” chớ không phải bằng “Chinois” như bây giờ. Chữ “Seres” ấy mà đọc mau thì gần như “xẹt” của tiếng ta, và “xẹt” thì có thể chuyển sang “Chệt” hay “Chiệt” dễ lắm.

Lại tại làm sao mà chữ “Seres” của Tây dùng mà kêu người Tàu đó lại truyền sang xứ ta được? Cũng theo Đông Dương sử, có chép những sự tích như vầy:


Năm 162 sau Giáng sanh, người La Mã chiếm được miếng đất của Vịnh Ba Tư, bèn do đó đi vòng Ấn Độ Dương thẳng đến Trung Quốc hải. Vị sứ thần của La Mã sai qua đó đi đã mấy năm mới đến Giao Chỉ. Theo như sách Hán thơ chép, thì năm thứ chín hiệu Diên Hy, đời vua Hán Hoàn đế, vua nước Đại Tần sai sứ đến Nhựt Nam dâng những ngà voi, u tây và đồi mồi. Âu châu với Á châu mà giao thông với nhau do đường biển, là bắt đầu từ đó (Đại Tần tức là La Mã).

Sau đó vào đời Tam Quốc, năm thứ 5 hiệu Hoàng Võ nhà Ngô (227), cũng có người lái buôn nước Đại Tần đến Giao Chỉ.

Coi đó thì đời xưa người Tây người Tàu giao thông với nhau là lấy nước ta làm đường đi băng. Bởi vì, cứ như sử chép đó, Giao Chỉ tức là đất thuộc về Bắc kỳ ta bây giờ, còn Nhựt Nam tức là đất thuộc về Trung kỳ ta bây giờ, vào đâu đỗi Quảng Nam và Huế; mà đời bấy giờ nước ta làm thuộc địa Tàu, cho nên Tàu với Tây cứ việc tự do lấy các phụ đầu(*) của ta làm chỗ giao thông, khỏi phải nạp món thuế kinh quá lôi thôi như bây giờ vậy.

Người Tây đời bấy giờ đã do đất ta mà giao thông với Tàu, và bấy giờ họ lại kêu người Tàu bằng “Seres“, vậy thì trong khi họ lưu trú ở đây, ta cũng bắt chước tiếng của họ mà kêu người Tàu bằng “Xẹt”, rồi lâu ngày trại bẹ, thành ra “Chệt”, là sự có thể lắm.

Đọc thêm Đọc và ngẫm : Thói hư tật xấu người Việt
Nếu quả vậy thì tiếng “Chệt” của ta có lâu lắm, có gần hai ngàn năm nay; mà trong khi kêu “Chệt”, cũng chẳng có ý gì khinh bỉ người Tàu đâu.(**)

PHAN KHÔI

Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, s. 182 (22. 12. 1932)

(*) Phụ đầu: 埠 頭 nơi bến sông, bến biển, tàu thuyền buôn bán đến đậu đông (port de commerce) (Đào Duy Anh, sđd.)

(**) ý của bài này, tác giả đã nêu ở một bài trong mục Độc thư tùy bút trên báo Phổ thông (Hà Nội, 5 và 6.10.1930)

[Cửu Long Giang]

tại sao có chữ ” Gái bán hoa ” ?


Vào năm 1920, đôi quân nhà Thổ chuyên nghiệp từ Nhật Bản kéo sang Saigon hoạt động rất nhiều, mấy cô gái Nhật này chủ yếu phục vụ khách Du lịch từ Châu Âu . Những kiều nữ này được huấn luyện rất kỹ, tuy không xinh đẹp lắm, nhưng gái Nhật biết cách chiều chuộng đàn ông …. !


Saigon Xưa có câu :
” Ăn cơm Tàu…Ở nhà Tây….Lấy vợ Nhật ” là vậy !

Họ thuê hẳn một khu phố trên đường Rue Des Fleurs ( Hải Triều ) nối giữaCharner ( Nguyễn Huệ ) và De La Somme ( Hàm Nghi) sau lưng Hotel Cosmopolitan ( Cục Hải Quan bây giờ )….. Dân Saigon dùng danh từ ” Gái Bán Hoa ” ( vì họ ở khu Đường Hoa ) để gọi những Kiều nữ xứ Phù Tang , nghe nhẹ nhàng hơn cách gọi của Dân Hanoi , Hải Phòng !

David Ha / DSGX

[Cửu Long Giang]

Tai sao dân gian hay nói “Tào Tháo rượt”

“Tào Tháo rượt” (hay “Tào Tháo dí”) là cách gọi dân gian để chỉ bệnh tiêu chảy. Thành ngữ này thường dùng để chỉ “tình trạng khẩn cấp” do bệnh tiêu chảy gây ra, cần phải kiếm chỗ “giải quyết” ngay. Vậy nhân vật Tào Tháo có liên quan gì tới “Tào Tháo rượt” hay không? Chúng ta lần lượt tìm hiểu từng yếu tố:


– Tào Tháo (曹操; 155-220) là nhà chính trị, quân sự kiệt xuất cuối thời Đông Hán (Trung Quốc), lập nên chính quyền Tào Ngụy thời Tam Quốc. Trong Tam Quốc chí hay Tam Quốc diễn nghĩa có chi tiết cho thấy “Tào Tháo rượt” (曹操 追 Tào Tháo truy), đó là cảnh Tào Tháo “đánh Từ châu. Vài vạn quân của Lưu Bị không chống nổi, bị thua tan tác. Lưu Bị bỏ chạy sang Hà Bắc… (Wikipedia, mục “Tào Tháo”). Nhưng chi tiết này chẳng dính dáng gì tới bệnh tiêu chảy. Ở Trung Quốc, người ta gọi bệnh tiêu chảy là Phúc tả 腹瀉 (phúc: bụng; tả: chảy dốc xuống, chảy tháo ra, gọi chung là “tiêu chảy”) và cũng chẳng… “ăn nhập” gì tới ông Tào Tháo cả. Người Trung Quốc có thành ngữ 说到曹操曹操就到 (thuyết đáo Tào Tháo, Tào Tháo tựu đáo), nghĩa là “vừa nhắc đến Tào Tháo, Táo Tháo đã đến”, nói ngắn gọn hơn: 说曹操曹操到 (thuyết Tào Tháo, Tào Tháo đáo) – “Nhắc Tào Tháo, Tào Tháo đến”, và nhìn chung, cũng chẳng liên quan gì tới bệnh… “ải chỉa”!

Đọc thêm Sài Gòn năm xưa, tại sao có chữ ” Gái bán hoa ” ? “
Vậy, thành ngữ “Tào Tháo rượt” có nguồn gốc từ Việt Nam chăng? Đúng vậy! Nhưng tại sao lại lấy nhân vật Tào Tháo để nói về bệnh tiêu chảy? Xin thưa, có quan điểm cho rằng trong tiếng Việt “tháo dạ” có nghĩa là “tiêu chảy”, do có chữ “tháo” nên người ta liên tưởng đến “Tào Tháo” để nói về bệnh này, một cách chơi chữ, nhằm tránh nói trực tiếp đến “tiêu chảy”. “Bị Tào Tháo rượt” có nghĩa là “bị bệnh tiêu chảy rượt”. Điều này đúng, nhưng cần phải phân tích sâu hơn, kẻo giải thích nhầm, dẫn tới hiểu không chính xác về từ nguyên.

Xét về ngôn ngữ, Tào Tháo là danh từ riêng, chữ tào 曹 trong chữ Hán và Nôm đều viết giống nhau, nhưng chữ tháo lại viết khác nhau: tháo 操 (Hán) – tháo 造 (Nôm). Cần lưu ý, chữ “tháo” trong tên của Tào Tháo không liên quan gì tới bệnh tiêu chảy, bởi vì chữ tháo trong cả Hán – Nôm không phải là chữ tháo (Nôm) trong tháo dạ (tiêu chảy).

Trong chữ Nôm, có ba chữ: tháo 操 (trong tháo vát), tháo 慥 (trong tháo chạy) và tháo 躁 (trong tháo lui), những chữ này có thể dùng trong tháo dạ. Tại sao? Vì chữ Nôm là chữ ghi âm tiếng Việt, khi viết tháo dạ người ta thường dùng một trong ba chữ tháo đó. Song cần lưu ý, trong chữ Nôm còn có những chữ tháo khác, mang ý nghĩa khác, không được sử dụng trong tháo dạ.

Đọc thêm Gã thầy bùa giết người luyện Thiên Linh Cái - vụ án chấn động Đồng Tháp 20 năm trước (Kỳ cuối)
Trong chữ Nôm, có ba chữ dạ (肔,胣,腋) dùng để chỉ dạ dày (bao tử), tất cả đều có thể dùng trong tháo dạ. Vì thế, đừng ngạc nhiên khi thấy từ tháo dạ có cách viết khác nhau trong chữ Nôm. Nhân tiện, khi nói về bệnh tiêu chảy, chúng tôi đề nghị sử dụng thống nhất chữ Nôm như sau: 操肔 (tháo dạ).

Kết luận

“Tào Tháo rượt” là một cách nói mà người bình dân chúng ta mượn từ “Tào” của nhân vật Tào Tháo trong Tam Quốc chí như là một kiểu khôi hài cho vui. Hiện tượng đồng âm giữa chữ Tháo (danh từ riêng, đọc theo âm Hán Việt) với chữ tháo (trong tháo dạ, đọc theo tiếng Việt) đã giúp tạo ra thành ngữ “Tào Tháo rượt”. Cách chơi chữ đồng âm như thế rất phổ biến trong tiếng Việt.

————————–

Vương Trung Hiếu
(Q.Ninh Kiều, TP.Cần Thơ)
Tuần Báo Văn Nghệ TP.HCM số 410