Socrate kể lại cho con

[Vĩnh Long]

Socrate kể lại cho con trai ông, Lamproclès, những gì mà vợ ông ðã làm ðể dạy cho con biết thýõng mẹ

Lamprodès: Con cũng muốn mẹ con làm vậy, trãm lần nhiều hõn nữa, nhýng không ai chịu nổi tính khí dữ tợn của bà.

Socrate: Có khi nào con bị mẹ con cắn hay ðá con bị thýõng nhý có ngýời ta nhận từ những con thú không?

Lamprodès: Không, lạy Chúa, nhýng mà bà nói những chuyện mà không ai trên ðời này muốn nghe cả !

- Còn con, Socrate tiếp lời, con có nghĩ rằng mẹ con ðã nhọc nhằn biết bao vì những gì con ðã gây ra ngày lẫn ðêm, từ khi con còn trong nôi, tiếng khóc, tiếng la, những hành ðộng cáu gắt cùng với biết bao là buồn lo khi con bệnh hoạn? [...] Còn con, cho dù mẹ con có nói gì ði nữa nhýng bà không bao giờ nghĩ ðiều xấu cho con mà ngýợc lại; bà muốn những ðiều tốt ðến với con hõn bất cứ ngýời nào trên ðời. Vậy mà con tức giận mẹ con sao? Hay con nghĩ là mẹ con muốn con gặp ðiều xấu?

- Không, thật vậy, con không nghĩ vậy.

- Vậy thì ngýời mẹ này lúc nào cũng sẵn sàng vì con, lúc con bệnh, bà chãm sóc con bằng tất cả tấm lòng ðể con ðýõc khoẻ mạnh, [...] , ðã vậy còn mong trời thần cho con ðýợc nhiều của cải [...] ngýời mẹ nhý vậy con cho là tính khí không chịu nổi? Theo cha thì nếu con không thể chịu ðựng một ngýời mẹ nhý vậy thì con sẽ không thể chịu ðựng cái tốt ở trên ðời này.



Xénophon, Mémorables, II, 2 (trad.Chambry, ed. Garnier)

Socrate sinh tại Athènes nãm -470 và mất nãm -399.

Ông rất xấu trai: Xénophon nói ông sói, mũi tẹt. Platon cho rằng ông giống nhý một Satyre (*) . Còn Rabelais thì gọi ônglà một Silène (**)

Sự xấu xí của ông ðã gây tai tiếng không ít vì dân thành Athènes quan niệm là sắc ðẹp bề ngoài týợng trýng cho cái ðẹp tinh thần.

(*) Satyre = thần Dê (truyện thần thoại tiếp theo của Dionysos: Satyre là vị nửa thần nửa ngýời, có sừng, tai nhọn, chân dê)

(**) Silène, truyện thần thoại Dionysos, là cụ già sói ðầu, mũi tẹt, mập

Và ðây là cuộc ðối thoại giữa Socrate và Critobule về cái ðẹp:

Socrate: - Bạn có biết tại sao chúng ta cần có mắt không?
Critobule: - Ðýõng nhiên mắt dùng ðể nhìn

Socrate: - Nếu theo nghĩa nhý vậy thì mắt của ta ðẹp hõn mắt của ngýõi rồi!

Critobule: - Tại sao lại nhý vậy ðýợc?

Socrate: - Tại vì mắt ngýời chỉ thấy ðýợc những gì ở ðằng trýớc trong lúc mắt ta thấy ðýợc luôn bên cạnh vì chúng ở ngang mày.

Critobule: - Vậy thì hãy so sánh cái mũi: mũi ông và mũi tôi mũi ai ðẹp hõn?

Socrate: - Mũi ta. Theo ý ta thì nếu trời cho chúng ta mũi ðể ngửi thì mũi của ngýõi ngó xuống ðất. Mũi ta huếch lên trời ðể có thể ngửi tất cả những mọi hýõng thõm.

Critobule: - Nhýng mà làm thế nào cái mũi ngắn mà tẹt lại ðẹp hõn cái mũi thẳng?

Socrate: - Tại vì nó không cản trở tầm nhìn mà cho phép mắt thấy ngay tức thì khi mắt muốn. Cái mũi cao thì ngýợc lại, nó chắn một cách ngạo nghễ ngay giữa hai con mắt nhý một bức týờng

[Vĩnh Long]

Socrate (-470 Athènes; -399) nhà hiền triết Hy Lạp


Mẹ ông là nữ hộ sinh, cha là Sophronisque, ðiêu khắc gia. Ông ðýợc hýởng nền giáo dục của thời ðại ông: thể thao, âm nhạc, học trýờng các giáo sý dạy ðọc và viết (Ecole du grammatiste)

Ông sống thời Périclès - thế kỷ rực rỡ nhất ở Athènes: Sophocle, Euripide. Trong suốt 70 nãm sống của ông, ông ðã từng chứng kiến cảnh vinh quang và sự xuống dốc của tổ quốc ông.

Mặt mày xấu xí , ông bị vợ là Xanthippe ãn hiếp, hay gây lộn chửi mắng ông

Socrate không phải là triết gia chuyên nghiệp:
Ông là ngýời dân Athènes trung bình, có thể nói là ông không hề rời xa Athènes. Nhý những ngýời dân Athènes, ông ði gặp những ngýời cùng phố, gợi cho họ nói chuyện vì ông cần biết sự thật về con ngýời. Ông ðã chẳng dạy học ðýợc ai bởi ông ðã nói là ông chỉ biết mỗi một ðiều là ông không biết gì cả!

Ðiều mà ông muốn là ðặt ngýời ðối thoại trýớc chính họ, ðể họ tự hiểu mình, ðể họ ðến với lýõng tâm , tự xét ðể hiểu con ngýời thật của họ. "gnôthi séauton" : Hãy tự biết lấy chính mình.

Theo Socrate, không có ai tình nguyện dữ tợn. Kẻ dữ là ngýời không biết ðiều tốt, không biết nhận ra ðạo ðức hiện ra nõi vẻ mặt khác nhau của ngýời thể hiện ra nó

Cái mà Socrate dạy, là phải nhận biết ðạo ðức và ðiều tốt, hay ít nhất cũng phải muốn biết.

Mọi sự giả dối, giả ðò, nhý những tài khéo léo của thuật hùng biện (artifices de la rhétorique; cf. le Gorgias de Platon), ông ðều chối bỏ.

Ông không coi gì quan trọng. Lúc nào cũng bình dị, mỉm cýời và sáng suốt (lucide)

Ông dạy theo lối ðàm thoại, nói chuyện với một nhóm ngýời ðể bàn về một vấn ðề. Từ những cuộc ðối thoại ðó ông rút ra những bài học.

Tính tính ngay thẳng, chỉ thích sự thật, ông bị nhà cầm quyền lúc bấy giờ ghét. Họ buộc tội ông ðã không chịu thờ những vị thần nhý họ mà còn ðýa vào những thần linh mới và ông lại còn làm hý hỏng thanh niên ("Socrate est coupable du crime de ne pas reconnaître les dieux reconnus par l'Etat et d'introduire des divinités nouvelles ; il est de plus coupable de corrompre la jeunesse"). Hình phạt là bắt ông uống thuốc ðộc tự tử. Socrate từ chối sự giúp ðỡ của Lysias và phần biện hộ, ông tự soạn lấy và tự biện hộ cho mình trýớc tòa. Cuối cùng ông bị tuyên bố phạm tội 281 phiếu thuận với 278 phiếu chống.

Trong tù, ông không bị hành hình tức khắc
Vì chiếc tàu chở Dèlos chở ðồ cúng thấn Apollon vừa mới ði nên không một sự hình hành quan trọng nào xảy ra trýớc khi Dèlos trở về. Trong 30 ngày ở tù, ông nói chuyện cùng với các học trò và họ ðề nghị ông výợt ngục (cf. Criton de Platon). Trong tù, ông tự nhiên nhý không vì cho rằng chết nhý vậy là giải thoát . Ngày ông uống thuốc ðộc, ông dành những giờ phút cuối cùng (Platon) ðể ðối thoại với các bạn ông về sự bất diệt của tâm hồn. Những lời này ðýợc ghi trong Phédon của Platon.

Trong tù, ông tự nhiên nhý không vì cho rằng chết nhý vậy là giải thoát. Ông bình tĩnh bàn về sự bất diệt của linh hồn rồi býng ly thuốc ðộc uống bình thản trong lúc các học trò ông ðau ðớn khóc lóc.

Về sự biện hộ của ông trýớc tòa án, sự từ chối výợt ngục, can ðảm uống ly thuốc ðộc, Platon ðã viết lại bằng ba vài vãn có giá trị: l'Apologie, le Créton và le Phédon.

Công trình:

Socrate không viết sách mà chỉ dạy ngýời dân Athènes trực tiếp nên tuy ðýợc xem là một trong những hiền triét lớn của Hy Lạp. Nhýng những tý týởng của ông ðã ðýợc Platon, Xéphonon và Aristote ghi chép và ðể lại:

Tóm tắt tý týởng của Socrate:

1) Hãy tự biết lấy chính mình (Connais-toi toi-même)

Theo ông, sự tự hiểu biết sẽ làm cho con ngýời sống theo lẽ phải tức là sống ðạo ðức.

2) Con ngýời không hề muốn hung ác tàn bạo

3) Việc gọi là tốt khi nó có ích (le bien réduit à l'utile)

4) Ðạo ðức là khoa học là lối sống (La vertu réduit çà la science)

5) Hạnh phúc có ðýợc khi nó dung hòa với ðạo ðức

6) Ðiều bị bắt buộc phải làm cũng là ðiều hữu ích



Cách giảng dạy:

Ông không có trýờng lớp. Trýờng của ông là agora, nõi công cộng tại các chợ ngày xýa. Ông nói chuyện với mọi ngýời, bàn về những việc hàng ngày. Ông nói là ông có sứ mệnh của thần linh là dạy dỗ ngýời cùng thời và không ðýợc làm nghề gì khác (Platon) nên ông chấp nhận sống nghèo, giảng dạy không công cho mọi ngýời.

Phýõng pháp dạy của ông là ðàm thoại, gồm hai phần:

1) Phần hỏi và trả lời cho ðến khi ngýời ðối thoại nhận thức là mình sai

2) Phần biện pháp: Ông giúp cho ngýời ðối thoại hiểu và tự tìm lấy câu trả lời. Ông nói: "Mẹ tôi ðỡ ðẻ cho sản phụ, còn tôi ðỡ ðẻ cho những bộ óc"

[Vĩnh Long]

Ngýời hầu mang ðến cho ông ly chứa nýớc cốt cây ciguë (1)

- Này, bạn thân mến, Socrate nói, bạn biết mọi chuyện, vậy thì tôi phải làm gì?

- Chẳng làm gì cả ngoài việc uống xong rồi thì ngài ði một vòng cho tới khi chân ngài trở nên nặng, xong rồi ngài nằm trải ra thì thuốc sẽ ngấm nhanh.

Nói xong anh ta ðýa ly cho Socrate. Ông cầm lấy, vẻ mặt thanh thản vô cùng, chẳng một run rẩy, sắc mặt không thay ðổi

- [...] Bổn phận của ta là phải gởi tới Trời lời cầu nguyện cho sự thành công mỹ mãn của sự thay ðổi chỗ cý trú, từ ðây lên trên kia. Ðây là lời cầu nguyện của tôi. Xin ðýợc nhý ý!

Vừa nói xong, ông býng ly uống cạn, không lộ vẻ khó khãn hay khó chịu.

Trong khi hầu nhý hết thảy chúng tôi ðều cố gắng giữ hết sức mình cho khỏi khóc. Khi chúng tôi thấy ông uống, ðã uống, thế là không thể làm gì ðýợc nữa rồi! Không kềm ðýợc, tôi òa ra khóc, nýớc mắt ràn rụa, tôi khóc bằng cả tâm hồn tôi, cho chính tôi (bởi vì, chắc chắn là không phải cho ông) mà là cho sự bất hạnh của tôi sẽ mất một ngýời bạn hữu quý báu nhý vậy.



(1) Ciguë : cây có chất ðộc, họ ombeliferea, chứa một loại alcaloïde rất ðộc conicine (conium maculatum)

[Vĩnh Long]

Socrate tự biện
Vietsciences-Platon tác giả - Phạm Trọng Luật dịch 24/10/2005


Những bài liên quan:

Tiểu sử của Homer Apologie de Socrate (Tiếng Pháp)
Tiểu sử Socrate The Apology of Socrates (Tiếng Anh)

Socrate ðàm thoại với Lamprodès Πλάτωνος Ἀπολογία Σωκράτους (Platon)
Sắc ðẹp của Socrate Cái chết của Socrate
Die Apologie des Sokrates

Phần Một
Phần Hai
Nãm 399 trýớc Tây lịch, Socrate bị ba công dân Athènes là Mélètos, Anytos và Lycon truy tố về tội «làm thanh niên hý hỏng» và «thay thế các vị thần của thành quốc bằng ngoại thần». Theo luật pháp của Athènes, kẻ bị buộc tội có thể tự biện hộ hay ðọc bài cãi do ngýời khác viết giúp. Ông chọn giải pháp ðầu, và sau một phiên xử mang danh nghĩa công lý song thực chất là chính trị, ðã bị kết án phải uống thuốc ðộc. Nhýng cũng từ ðó, Socrate hoá thân thành mẫu mực bất tử, bài tự biện của ông do Platon ghi lại trở thành tác phẩm vãn học và triết học gối ðầu giýờng, «trýờng hợp Socrate» không ngừng chất vấn lýõng tâm con ngýời, ðồng thời ðặt ra một câu hỏi lớn về công lý cho mọi chế ðộ chính trị.

Ðể chuyển ngữ tác phẩm lý thú này, chúng tôi chủ yếu dựa trên bản dịch tiếng Pháp của Victor Cousin (Apologie de Socrate, 1822), và bản dịch tiếng Anh của Benjamin Jowett (The Apology of Socrates, 1892), cả hai ðều có thể tìm thấy dễ dàng trên Internet. Tuy nhiên, ở một số ðoạn, chúng tôi ðã sử dụng song song các bản dịch Pháp ngữ mới của Emile Chambry hoặc Luc Brisson, khi thấy cần phải diễn tả giản dị, trong sáng hoặc gần gũi hõn với tiếng Việt.




Ngýời hầu mang ðến cho Socrates chén chứa nýớc cốt cây ciguë...



Agora là trái tim của Athènes, là nõi tập trung của các hoạt ðộng chính trị, thýõng mại, hành chánh và xã hội, là trung tâm của tôn giáo và vãn hóa, và là nõi hành xử pháp lý





PHẦN MỘT

Socrate týờng thuật nguồn gốc của sự vu khống mà ông là nạn nhân, chất vấn Mélètos, và ðặt vấn ðề công lý.


Thýa quý công dân Athènes [01], không biết những kẻ truy tố tôi ðã gây ấn týợng gì trên quý vị; riêng ðối với tôi, bài buộc tội của họ [02] quả ðã có sức thuyết phục mạnh ðến ðộ hầu nhý ðôi lúc nó làm tôi quên bẵng mình là ai. Rằng hay thì thực là hay; tuy nhiên, họ chẳng phát biểu tới một lời trung thực. Song trong bao dối trá ðã tuôn ra ở ðây, ðiều làm tôi sửng sốt hõn cả là khi họ dặn quý ðồng hýõng phải cảnh giác trýớc tài hùng biện của Socrate. Nói thế mà không sợ bị phủ nhận ngay tức khắc thì thật là liều lĩnh ðến mức trõ tráo, bởi vì chỉ cần mở miệng ra tôi ðã vô tình chứng minh trýớc cử tọa rằng Socrate này chẳng có chút nghề miệng luỡi mọn nào. Trừ phi ðối với họ sự hùng biện có nghĩa là sức mạnh của sự thật. Nếu ðúng nhý thế, tôi thú nhận có thể là nhà hùng biện, nhýng không phải theo kiểu của họ. Bởi vì, xin nhắc lại một lần nữa, họ chýa hề nói lên lời nào ðúng với sự thực, trong khi từ miệng tôi, quý vị sẽ nghe tất cả sự thực, cho dù nó không ðýợc chải chuốt bằng loại ngôn từ bóng bẩy nhý trong diễn từ ðầy tiểu xảo của bên nguyên, mà ngýợc lại, bằng bất cứ câu chữ nào thoạt hiện ðến trong ðầu; bởi vì thực tình, tôi tin chắc rằng mình sẽ không nói ðiều gì không chân thực. Vậy, ðừng ai chờ ðợi chi khác ở Socrate.



Ở vào tuổi ðời này, thật khó coi nếu tôi xuất hiện trýớc mắt quý vị nhý một thiếu niên ðang tập diễn thuyết trýớc công chúng, phải không quý ðồng hýõng Athènes? Cho nên ân huệ duy nhất mà tôi xin quý vị là, nếu phải nghe tôi tự bênh vực bằng cùng thứ ngôn ngữ mà tôi vẫn quen dùng ở quảng trýờng Agora [03], gần các bàn ðổi tiền (nõi một số ðông quý vị ở ðây ðã từng nghe tôi phát biểu) hay ở bất cứ chỗ nào khác, xin chớ ngạc nhiên và ồn ào ngắt lời tôi [04]; bởi vì hôm nay là lần ðầu tiên trong ðời, tuổi ðã ngoài bảy mýõi, Socrate này mới phải ra hầu tòa, nên thật tình hoàn toàn xa lạ với thứ ngôn ngữ ðýợc sử dụng nõi pháp ðình. Thế thì, y hệt nhý nếu tôi là ngýời sống ngoài thành quốc, quý vị sẽ dung thứ cho phép tôi phát biểu bằng lời nói và cung cách của nõi tôi ở, tôi cũng xin quý vị, và tôi tin rằng ðấy là yêu cầu chính ðáng, hãy ðể cho tôi làm chủ phần hình thức của phần tự biện này, cho dù nó sẽ có kết quả tốt xấu ra sao, mà chỉ tập trung tất cả chú ý suy xét xem những ðiều tôi nói ra là ðúng hoặc sai. Ðấy chính là nhiệm vụ của ngýời xét xử; nhiệm vụ của diễn giả là khai báo sự thật.



Thýa quý công dân Athènes, bây giờ, trýớc hết cho tôi phản bác những kẻ buộc tội và các tội trạng mà họ ðã cáo buộc tôi trýớc kia; sau ðó, tôi sẽ trả lời những kẻ buộc tội và các tội trạng mới mà họ gán cho tôi gần ðây.



Bởi vì, thýa quý vị, không thiếu gì ngýời ðã truy tố tôi trýớc quý vị từ bao nãm nay, và tuy rằng họ chẳng ðýa ra ðýợc ðiều gì trung thực, tôi vẫn sợ họ nhiều hõn là Anytos với ðồng ðảng [05], mặc dù những nhân vật sau cũng rất ðáng ngại. Vâng, thýa quý ðồng hýõng, những kẻ buộc tội tôi ðầu tiên mới ðáng sợ hõn nhiều, bởi vì, chiếm lĩnh tinh thần của phần ðông quý vị từ tuổi thõ, họ ðã không ngừng lặp ði lặp lại những ðiều dối trá khiến quý vị tin rằng có một nhà thông thái nào ðó mang tên Socrate thýờng vẫn suy týởng về các hiện týợng trên trời, býõi kiếm trong lòng ðất, và biến chuyện xấu xa thành ðiều ðáng làm [06]. Những ai phổ biến loại tai tiếng ấy mới thật sự là kẻ kết án tôi; bởi vì, tin theo lời họ, ngýời nghe tự thuyết phục mình rằng bất cứ cá nhân nào, một khi ðã ðeo ðuổi loại tìm tòi ðó, ðều không tin là có thần thánh. Những kẻ buộc tội này thật ðông ðảo, và họ ðã hành ðộng từ lâu; hõn nữa, họ ðã áp ðặt ý kiến này trên quý vị ở vào cái tuổi dễ tin của thời thõ ấu hoặc niên thiếu, càng dễ tin hõn nữa khi họ xử vắng mặt một kẻ không ai bênh vực. Và ðiều kỳ quái hõn hết là ngay bản thân tôi cũng không thể biết mặt, không nêu ðýợc tên những ai ðã kết tội mình, ngoại trừ một tay viết hài kịch [07]. Nhýng tất cả những kẻ ðã mang các ðiều dối trá trên ra thuyết phục quý vị vì ganh ghét hay ðể phỉ báng tôi, rồi những kẻ cả tin sau ðó lại ði thuyết phục ngýời khác, chính hạng ngýời này mới làm tôi bối rối hõn cả. Ðã không thể nào ðýa một ai ra toà, tôi còn không thể nào phản bác họ; ðể tự vệ, tôi bị ðặt vào thế phải ðýõng ðầu với những bóng ma, và tranh luận mà không nghe tiếng trả lời. Nhý thế, xin quý vị ghi nhận trong tâm trí cho, rằng Socrate này có ðến hai loại ngýời buộc tội nhý vừa trình bày: kẻ ðã ám tố tôi từ thời xa xýa, và kẻ chỉ mới ra mặt tố tụng gần ðây; mặt khác, cũng xin quý vị hiểu giùm cho là tôi phải bắt ðầu bằng sự phản bác hạng ngýời thứ nhất, bởi vì chính họ là kẻ mà quý vị ðã nghe trýớc tiên trong một thời gian dài, và chính họ mới ðể lại nhiều ấn týợng trên quý vị hõn hạng ngýời sau.



Ðã ðến lúc, thýa quý ðồng hýõng Athènes, tôi phải tự bênh vực và cố gắng rứt ra khỏi tâm trí quý vị những ðiều vu khống ðã ãn sâu từ lâu, với thời gian ðýợc phát biểu thật là ít ỏi [08] Tất nhiên, tôi hy vọng ðạt ðýợc mục ðích, nếu nó có ích cho cả quý vị lẫn bản thân Socrate này. Tôi hy vọng thành công, tuy biết rằng tự bênh vực trong những ðiều kiện nhý thế là cực kỳ khó khãn, và hoàn toàn không tự dối mình về mức khó khãn ðó. Thôi, hãy ðể mọi việc diễn tiến theo ý muốn của thần thánh. Bổn phận công dân của tôi là tuân thủ luật pháp và tự bênh vực mình.



Hãy trở lại từ gốc và xem tội trạng nào ðã làm ðiểm tựa cho những kẻ phỉ báng tôi và ðã khiến Mélitos có ðủ tự tin ðể truy tố tôi trýớc toà. Xem nào, những kẻ phỉ báng Socrate ðã nói gì? Thử làm nhý thể lời buộc tội của họ ðã ðýợc viết ra trong bản cáo trạng, và nay sau thủ tục tuyên thệ, ðang ðýợc tuyên ðọc trýớc tòa: «Socrate là ngýời nguy hiểm, vì tật tò mò sai trái, y muốn thấu triệt cả chuyện trên trời và trong lòng ðất, biến chuyện xấu xa thành ðiều ðáng làm, còn dạy dỗ kẻ khác loại tà thuật ấy». Ðấy là cáo trạng.



Ðấy chính là những gì quý vị ðã thấy tận mắt trong hài kịch của Aristophane. Một ông Socrate nào ðó ðýợc kéo vất va vất výởng ngang sân khấu, tuyên bố rằng mình có tài ði lại trên không và hàng trãm ðiều ngông cuồng khác về nhiều chuyện mà bản thân tôi tuyệt ðối không hiểu nổi. Tôi nói thế không phải ðể dè bỉu loại kiến thức trên - xin ðính chính nếu có ai trong cử tọa thành thạo về các bộ môn ấy; hy vọng rằng Mélitos sẽ không lại kiếm chuyện với tôi thêm lần nữa vì lời ðính chính này. Sự thật là tôi không hề ðeo ðuổi loại học thuật ðó; phần lớn quý vị ở ðây có thể làm chứng cho tôi. Vì vậy, tôi yêu cầu vị nào ðã từng ðàm luận với tôi, và ðấy là trýờng hợp của một số rất ðông quý vị, hãy hỏi han nhau xem, và công bố xem có bao giờ quý vị từng nghe Socrate này phát biểu chi, ngắn ngủi hay dông dài, về các vấn ðề ghi trong cáo trạng trên. Quý vị sẽ thấy ngay rằng tất cả những chuyện mà ngýời ta gán cho tôi ðều thuộc về cùng một duộc: chẳng có gì là thực trong các lời phao ðồn ấy.



Và nếu có ai bảo quý vị rằng tôi còn dạy dỗ kẻ khác lấy thù lao, thì ðấy cũng là tin thất thiệt. Không phải tôi không biết rằng có khả nãng dạy dỗ ngýời ðời là ðiều cao ðẹp, nhý Gorgias của Leontium, nhý Prodicos ở Céos, nhý Hippias xứ Elis [09]. Các nhân vật lừng danh này ðã ði khắp mọi thành quốc Hy Lạp, và ở ðâu họ cũng thuyết phục nổi thanh niên bản xứ rời bỏ các vị thầy ðồng hýõng ðang dạy dỗ mình miễn phí ðể theo học họ, chẳng những chịu trả phí tổn cao, mà còn xem ðấy nhý một ðặc ân. Ngay tại thành quốc ta, tôi nghe nói cũng có một ngýời mới ðến từ Paros, một biện sĩ rất giỏi. Hôm nọ, tôi tình cờ ghé thãm Callias con của Hipponicus, ngýời ðã trả học phí cho giới biện sĩ còn nhiều hõn tất cả những kẻ hiếu học ở ðây cộng lại. Tôi hỏi Callias khi nói về các con của ông ta: «Này Callias, nếu bạn có ngựa giống hoặc bò mộng thay vì hai con trai, chúng ta ðều biết rằng phải giao chúng và phải trả thù lao týõng xứng cho ai có khả nãng phát huy bản chất của chúng thành những sinh vật khỏe và ðẹp ðến tối ða, và kẻ ấy hẳn phải chuyên nghề chãn ngựa hay nuôi bò. Nhýng vì các con bạn là ngýời, bạn ðã quyết giao chúng cho ai chýa? Ai có thể dạy dỗ chúng nên ngýời và thành công dân tốt? Tôi tin rằng, từ khi làm bố, nhất ðịnh bạn ðã suy nghĩ nhiều về chuyện này. Bạn ðã có ai chýa?». Ông ta ðáp: «Tìm ðýợc ngýời rồi». Tôi lại hỏi: «Ai thế, dân ở ðâu, ðòi thù lao bao nhiêu?». Callias cho tôi biết: « Evenos ðấy Socrate, ông ta ðến từ Paros và lấy 5 min» [10]. Tất nhiên, tôi mừng cho Evenos, nếu quả thật ông ta có biệt tài ấy và chịu truyền dạy với một giá phải chãng nhý vậy. Bản thân tôi, nếu có chuyên môn của ông ta, chẳng những tôi sẽ rất hãnh diện mà còn tự ðắc. Khổ nỗi, thýa quý ðồng hýõng Athènes, tôi không có khả nãng này.


Ðến ðây, trong số quý vị hẳn có ngýời sẽ hỏi: «Nhýng mà này Socrate, công ãn việc làm của ông chi gì vậy? Tại sao ngýời ta lại phỉ báng ông? Ông cho rằng mình chẳng làm gì khác thýờng cả; nhýng chắc chắn ông không thể là nạn nhân của bao nhiêu tai tiếng, bao nhiêu chuyện nhảm nhí nếu thực sự ông không làm chi hõn hoặc khác thiên hạ. Hãy nói chúng tôi nghe, ðể tránh cho cử toạ sự phán xử nhẹ dạ, võ ðoán». Nghi vấn chí lý, tôi hoàn toàn ðồng ý; vì vậy, tôi xin cố gắng giải thích vì ðâu mà Socrate này lại thừa hýởng vừa cái danh ngýời hiểu biết [11], vừa bao lời phỉ báng nhý vậy. Xin quý vị lắng nghe. Có thể một vài vị trong cử tọa týởng rằng tôi nói ðùa; nhýng xin hãy yên trí rằng tôi chỉ nói lên sự thực. Danh tiếng của tôi không ðến từ chi khác hõn là một kiến thức vốn có. Kiến thức về cái gì vậy? Có lẽ nó chỉ là một sự hiểu biết liên hệ ðến con ngýời. Thứ kiến thức ấy, có thể là tôi có thật, bởi vì ai cũng có khả nãng ðạt ðến, và chỉ trong chừng mức ðó thôi mà tôi dám tin mình là ngýời hiểu biết. Ngýợc lại, các biện sĩ mà tôi vừa kể tên ban nãy lại có một loại tri thức khác, ở một cấp bực cao hõn là kiến thức chung này. Tôi không thể nói chi hõn về loại tri thức ðó, bởi vì thật tình tôi không biết; ai nói khác là nói láo và vu khống.


Ðến ðây, quý công dân Athènes, xin ðừng lao nhao ngắt lời tôi, nếu quý vị thấy rằng Socrate này nói về mình quá ðỗi tự phụ; bởi vì những lời tôi sắp nói ra ðây không xuất phát từ tôi mà từ một quyền uy ðáng cho quý vị tin cậy hõn nhiều. Ðể xác nhận sự hiểu biết của Socrate, tôi xin dẫn chứng lời phán của thần Apollon ở ðền Delphes [12], Ngài sẽ nói cho quý vị biết tôi có phải là ngýời hiểu biết chãng, và kiến thức ấy là gì. Trong cử toạ chắc ai cũng biết Chéréphon, bạn từ thời thõ ấu của tôi, ðồng thời là một công dân tốt, kẻ ðã cùng ði ðày và cùng hồi hýõng với quý vị [13]. Biết rõ Chéréphon, quý vị còn lạ gì nhiệt tình mà y ðặt vào mọi công việc. Ngày kia, khi ghé viếng ðền Delphes, Chéréphon bỗng ðánh bạo thỉnh ý Thần xem trên ðời này còn có ngýời hiểu biết hõn Socrate chãng (ðến ðây, một lần nữa tôi lại phải xin quý vị chớ xì xào khó chịu khi nghe tôi nói); và vị ðồng cô [14] ở ðền trả lời rằng không có ai cả. Về lời ðáp này, dù Chéréphon nay không còn nữa, Chérécrate ở ðây có thể xác nhận với quý vị.

[Vĩnh Long]

Thýa quý công dân Athènes, bây giờ hãy xét xem vì sao Socrate này lại kể chuyện ấy ra ở ðây. Vì nay tôi phải giải thích với quý vị cãn nguyên của những lời vu khống mà tôi là nạn nhân. Khi biết câu trả lời của Thần, tôi chợt thắc mắc: lời phán này muốn nói chi, mang ẩn nghĩa gì? Bởi vì tôi thừa biết rằng mình chẳng mảy may có chút kiến thức nào. Vậy thì Thần muốn nói chi, khi phán rằng tôi là kẻ hiểu biết nhất? Chắc chắn là Ngài không thể nói dối; dối trá là ðiều hoàn toàn trái ngýợc với bản chất của thần thánh. Hoang mang tột ðộ nhý thế khá lâu, sau bao lần do dự, cuối cùng tôi ðành phải lấy quyết ðịnh tự tìm hiểu ý Thần. Trộm nghĩ nếu tìm ðýợc một ngýời giàu kiến thức hõn mình, lúc ấy tôi có thể thýa lại với Thần: ðây là ngýời thông thái hõn tôi, thế mà Ngài lại dạy rằng tôi là ngýời hiểu biết nhất! Tôi bèn ðến viếng một công dân vẫn ðýợc xem là thuộc thành phần có nhiều kiến thức sâu rộng nhất thành quốc, hy vọng rằng ở ðây hõn bất cứ nõi nào khác, tôi sẽ có cõ may kiểm chứng lời phán trên. Tôi ðã khảo sát cặn kẽ nhân vật này – xin miễn nêu tên, chỉ cần nói rõ rằng ðấy là một trong các nhà lãnh ðạo chính trị lớn nhất của chúng ta -, và từ cuộc ðàm luận với ông ta, tôi rút ra kết luận rằng vị này ðã gây ðýợc ấn týợng thông thái trýớc mắt nhiều ngýời, nhất là trýớc mắt của chính mình, song sự thực là y chẳng có chút kiến thức nào. Khám phá trên khiến tôi cố gắng chứng minh cho ông ta thấy rằng y không hề có những hiểu biết mà y týởng có. Hậu quả là tôi chỉ chuốc lấy sự thù ghét của ông ta và bạn bè tham dự cuộc ðàm thoại. Khi ra về, tôi không khỏi tự nghĩ mình hiểu biết hõn vị này. Có thể ðúng là cả ông ta lẫn tôi ðều không biết chi ðáng kể, song trong khi ông ta týởng mình biết mặc dù chẳng biết chi, thì tôi tuy không biết chi cũng không hề týởng là mình biết. Nhý thế, ít nhất về ðiểm này, dýờng nhý tôi biết ðiều hõn: tôi không týởng là biết ðiều tôi không biết. Sau ðó, tôi lại viếng một nhân vật khác, còn ðýợc xem là thông thái hõn cả vị trýớc; tôi ði ðến cùng một kết luận, và ở ðấy tôi cũng lại tự chuốc lấy oán hận của ông ta và rất nhiều bạn hữu chung quanh.


Tuy vậy, tôi vẫn không nản chí chút nào. Tôi hoàn toàn cảm nhận ðýợc sự thù ghét mà mình ðã tích lũy, song dù buồn rầu, ngay cả ðôi khi kinh hoảng nữa, tôi tin rằng mình phải ðặt sự tìm hiểu ý nghĩa của lời Thần phán lên trên tất cả. Tôi lại ghé hết nhà này ðến nhà khác, cố tìm gặp bằng ðýợc những ngýời ðýợc tiếng thông thái hay tỏ vẻ có vốn liếng kiến thức. Và Chó [15] õi, tôi xin thề, bởi vì tôi phải khai thực với quý vị, ðây là kết luận tôi ðã rút ra từ cuộc thãm dò: trừ vài ngoại lệ hiếm hoi, kẻ ðýợc tiếng là thông thái nhất rốt cuộc lại thiếu hiểu biết hõn ai hết, trong khi kẻ bị xem là thấp kém hõn dýờng nhý lại gần gũi với lýõng thức hõn.


Dầu sao, cũng xin thuật lại với quý vị trong chi tiết cuộc truy tìm ðáng gọi là công trình Hercule của Socrate này ðể tự thuyết phục rằng lời phán của Thần là không thể sai. Sau giới chính khách, tôi tìm ðến giới cầm bút, từ kẻ viết kịch, làm thõ ðến các loại tác gia khác, hoàn toàn không nghi ngờ rằng ở ðây sự dốt nát của tôi sẽ hiển hiện lộ liễu trýớc kiến thức ýu ðẳng của họ. Cầm trong tay tác phẩm nào có vẻ ðã ðýợc tạo tác công phu nhất của họ, tôi hỏi họ thực sự muốn nói gì, hy vọng qua ðó ðýợc chỉ giáo thêm. Thýa quý ðồng hýõng, thật là xấu hổ phải nói lên sự thực, tuy rằng dù sao cũng phải khai thật với quý vị mà thôi. Tất cả hoặc hầu hết những ngýời có mặt trong các cuộc trò chuyện ðều có thể bàn về vãn thõ của các vị ấy hay hõn cả chính tác giả. Tôi mau chóng nhận ra rằng giới vãn thi sĩ ðã sáng tạo ðýợc không phải nhờ kiến thức, mà nhờ một thứ nãng khiếu tự nhiên hay cảm hứng thiên phú giống nhý ở các nhà tiên tri hay thầy bói; các vị này có thể tiết lộ bao ðiều thật ðáng phục tuy chẳng có hiểu biết chi về chúng. Nhà vãn, nhà thõ dýờng nhý cũng ở trong một trạng thái týõng tự; ðồng thời tôi cũng nhận thấy rằng họ còn týởng mình thông thái hõn thiên hạ trên mọi vấn ðề khác nhờ thứ nãng khiếu ðặc biệt ấy, thật ra thì họ chẳng hiểu biết gì hõn ai. Tôi bèn giã từ giới này, tin chắc rằng dù sao mình cũng còn hõn họ, vì cùng một lý lẽ nhý ðối với các chính khách.



Tuy vậy, tôi vẫn không nản chí chút nào. Tôi hoàn toàn cảm nhận ðýợc sự thù ghét mà mình ðã tích lũy, song dù buồn rầu, ngay cả ðôi khi kinh hoảng nữa, tôi tin rằng mình phải ðặt sự tìm hiểu ý nghĩa của lời Thần phán lên trên tất cả. Tôi lại ghé hết nhà này ðến nhà khác, cố tìm gặp bằng ðýợc những ngýời ðýợc tiếng thông thái hay tỏ vẻ có vốn liếng kiến thức. Và Chó [15] õi, tôi xin thề, bởi vì tôi phải khai thực với quý vị, ðây là kết luận tôi ðã rút ra từ cuộc thãm dò: trừ vài ngoại lệ hiếm hoi, kẻ ðýợc tiếng là thông thái nhất rốt cuộc lại thiếu hiểu biết hõn ai hết, trong khi kẻ bị xem là thấp kém hõn dýờng nhý lại gần gũi với lýõng thức hõn.


Dầu sao, cũng xin thuật lại với quý vị trong chi tiết cuộc truy tìm ðáng gọi là công trình Hercule của Socrate này ðể tự thuyết phục rằng lời phán của Thần là không thể sai. Sau giới chính khách, tôi tìm ðến giới cầm bút, từ kẻ viết kịch, làm thõ ðến các loại tác gia khác, hoàn toàn không nghi ngờ rằng ở ðây sự dốt nát của tôi sẽ hiển hiện lộ liễu trýớc kiến thức ýu ðẳng của họ. Cầm trong tay tác phẩm nào có vẻ ðã ðýợc tạo tác công phu nhất của họ, tôi hỏi họ thực sự muốn nói gì, hy vọng qua ðó ðýợc chỉ giáo thêm. Thýa quý ðồng hýõng, thật là xấu hổ phải nói lên sự thực, tuy rằng dù sao cũng phải khai thật với quý vị mà thôi. Tất cả hoặc hầu hết những ngýời có mặt trong các cuộc trò chuyện ðều có thể bàn về vãn thõ của các vị ấy hay hõn cả chính tác giả. Tôi mau chóng nhận ra rằng giới vãn thi sĩ ðã sáng tạo ðýợc không phải nhờ kiến thức, mà nhờ một thứ nãng khiếu tự nhiên hay cảm hứng thiên phú giống nhý ở các nhà tiên tri hay thầy bói; các vị này có thể tiết lộ bao ðiều thật ðáng phục tuy chẳng có hiểu biết chi về chúng. Nhà vãn, nhà thõ dýờng nhý cũng ở trong một trạng thái týõng tự; ðồng thời tôi cũng nhận thấy rằng họ còn týởng mình thông thái hõn thiên hạ trên mọi vấn ðề khác nhờ thứ nãng khiếu ðặc biệt ấy, thật ra thì họ chẳng hiểu biết gì hõn ai. Tôi bèn giã từ giới này, tin chắc rằng dù sao mình cũng còn hõn họ, vì cùng một lý lẽ nhý ðối với các chính khách.


Sau cùng, tôi tìm ðến giới công nghệ [16]. Tự thấy mình chẳng biết chi hết về loại nghệ thuật này, tôi tin chắc sẽ gặp ở ðây rất nhiều nghệ nhân biết làm ðủ thứ sản phẩm ðẹp ðẽ. Và về ðiểm này thì tôi không nhầm chút nào: họ biết rất nhiều chuyện mà tôi không biết, và dýới khía cạnh này thì ðúng là họ thông thái hõn Socrate tôi rất nhiều. Tuy nhiên, thýa quý vị, ngay cả kẻ có hoa tay nhất ở ðây cũng mắc phải cùng một sai lầm nhý giới vãn thi sĩ; vì xuất sắc hõn kẻ khác về kỹ thuật nghề nghiệp, anh nào cũng yên trí rằng mình phải có nhiều kiến thức hõn thiên hạ về bao chuyện quan trọng khác, ðến nỗi sự tự phụ ðiên khùng ðó che lấp cả tài nãng kỹ xảo của họ. Rốt cuộc, liên týởng ðến lời phán của Thần, rồi tự vấn nên giữ mình nhý bây giờ, nghĩa là không có cả những ðiều họ biết lẫn những ðiều họ không biết, hay nên vừa có phần hiểu biết vừa có phần u muội của họ, tôi ðã tự trả lời cho mình và với Thần rằng Socrate này muốn giữ mình nhý hiện thời hõn.


Thýa quý công dân Athènes, chính những tìm tòi này ðã khõi dậy bao oán ghét cay ðộc và ðáng sợ ðối với tôi, và cũng chính từ cãm thù mà những ðiều vu khống tôi ðã xuất phát. Ðồng thời, cũng chính nhờ những tìm tòi này mà tôi lại ðýợc tiếng là hiểu biết, bởi vì tất cả những ai ðã từng nghe tôi ðều týởng rằng Socrate này biết hết mọi chuyện về những gì tôi ðã chứng minh là ngýời khác không biết. Nhýng thýa quý vị, sự thật là chỉ có Thần Apollon mới thông thái, và Ngài chỉ muốn dạy qua lời phán rằng kiến thức của con ngýời chýa ði ðến ðâu cả, thậm chí không là gì cả; và hiển nhiên là ở ðây ðâu phải Ngài nói chi về cá nhân tôi, mà chỉ dùng tên tôi nhý một thí dụ, nhý thể ðang nói với tất cả mọi ngýời: hỡi con ngýời, kẻ thông thái nhất trong số các anh sẽ là ai tự biết rằng kiến thức của mình không là gì cả, nhý Socrate. Tuy vững tin nhý thế, song ðể chắc chắn hõn nữa, ðồng thời vâng lời Thần, tôi luôn tiếp tục cuộc tìm kiếm, hết khảo sát công dân thành quốc này ðến kẻ ngoại thành kia, bất kỳ ai ðýợc tiếng hay có vẻ thông thái, hy vọng một ngày kia sẽ tìm thấy ở họ sự hiểu biết ðích thực. Và khi không tìm ra, tôi làm kẻ phát ngôn của Thần, chứng minh cho từng ngýời thấy rằng họ không thông thái nhý họ týởng. Việc ấy ðã chiếm hết thời giờ, khiến tôi không còn rảnh rỗi ðể lo việc thành quốc hay gia ðình; thế nên tôi cam sống trong cảnh cực kỳ túng quẫn, với mục ðích duy nhất là tận tụy phục vụ lời Thần.


Mặt khác, nhiều thanh niên nhàn rỗi vì là con nhà giàu có ðã tự nguyện theo tôi, vì thích nghe Socrate này thử thách kẻ týởng mình thông thái. Sau ðó chính họ lại tự ý bắt chýớc tôi, ði tìm những ngýời khác nữa ðể khảo hạch; và tôi không nghi ngờ chút nào là họ thýờng ðýợc mùa lớn, bởi vì không thiếu gì ngýời trên ðời này týởng rằng mình hiểu biết tất cả, mặc dù thật ra chẳng hiểu gì bao nhiêu, thậm chí không biết chi hết. Rồi tất cả những kẻ bị lật mặt nạ là dốt nát ðó, thay vì công kích lớp trẻ, quay lại ðổ trách nhiệm lên ðầu tôi. Họ rêu rao týớng lên rằng có tên Socrate khốn kiếp nào ðó ðang làm thanh niên hý hỏng. Song nếu ai hỏi tên Socrate ấy ðã làm gì, dạy gì cho lớp trẻ ðến nỗi chúng bị hý hỏng thì họ không biết. Ðể che giấu sự bối rối, họ ðýa ra loại phàn nàn nghe ðã nhàm tai về bất cứ ai xem là triết gia, nào là «suy týởng về các hiện týợng trên trời, býõi kiếm trong lòng ðất», nào là «không tin vào thần thánh», nào là «biến chuyện xấu xa thành ðiều ðáng làm», bởi vì họ không dám thú nhận sự thật là ðã bị bắt quả tang chỉ giả bộ thông thái chứ thực sự không có hiểu biết chi hết. Song nhờ vừa ðông ðảo lại mýu mẹo và hung hãn, họ ðã liên tục phỉ báng tôi; nhý thế, từ lâu họ ðã nhét ðầy tai quý vị bao lời thị phi nham hiểm theo một chýõng trình có phối hợp và ðầy tính thuyết phục. Ðể rồi ngày hôm nay, Mélètos, Anytos và Lycon ðứng ra tố tụng: ðằng sau Mélètos là ðám vãn thi sĩ, sau Anytos là các nhóm chính khách và công nghệ, sau Lycon là giới biện sĩ. Bởi vậy, nhý tôi ðã nói với quý vị ngay từ ðầu, ðúng là phép lạ nếu tôi có thể ðánh ðổ, trong một thời gian ngắn nhý ở ðây, sự vu khống ðã bám rễ lâu ðời vào tâm trí của quý vị.


Thýa quý công dân Athènes, ðấy là sự thật, tất cả sự thật. Tôi ðã không giấu giếm, ngụy trang gì cả, mặc dù biết thừa rằng những ðiều tôi nói ra chỉ tổ làm họ oán ghét tôi thêm; song chính sự thù ghét này là chứng cớ rằng tôi ðã nói thật, và không nhầm lẫn chút nào về nguồn gốc của những lời phỉ báng. Quý vị có thể tự thuyết phục dễ dàng nhý thế, nếu chịu khó ðiều tra sâu hõn, bây giờ hoặc sau này.


Về những kẻ buộc tội Socrate tôi ðầu tiên, thiết týởng tự biện hộ nhý thế ðã khá ðầy ðủ; giờ ðến lúc tôi phải cố trả lời nhóm ngýời buộc tội tôi gần ðây cùng với Mélétos, ngýời hiền lành và công dân tốt của thành quốc nhý ông ta tự nhận. Hãy ðọc lời khai của họ y nhý ta ðã làm với nhóm trýớc; ðại khái nó nói nhý sau: «Socrate có tội ðã làm hý hỏng thanh niên, có tội chẳng những không tôn thờ mà còn thay thế các vị thần của thành quốc bằng ngoại thần». Ðấy là bản cáo trạng; chúng ta thử lần lýợt xem xét từng ðiểm một.


Theo Mélètos, tôi có tội ðã làm hý hỏng thanh niên. Riêng tôi, thýa quý ðồng hýõng Athènes, tôi nói chính Mélètos mới là kẻ có tội, tội lấy chuyện nghiêm trọng làm trò ðùa, và hàm hồ lôi ngýời khác ra trýớc công lý ðể giả bộ nhý hết sức quan tâm ðến những chuyện mà thật ra y chẳng bao giờ lýu ý. Và tôi sẽ cố gắng chứng minh tức thì với quý vị rằng sự thật là nhý thế.

Socrate: Lại ðây Mélètos và trả lời tôi. Có phải ông hết sức quan tâm ðến việc làm sao cho thanh niên thành quốc ta trở nên ðức hạnh [17] tột cùng chãng?


Mélètos: Ðúng thế.


Socrate: Nếu thật vậy, xin ông nói cho toà nghe ai là ngýời có thể làm cho thanh niên ðức hạnh hõn ði. Hẳn là ông phải biết thôi, bởi vì ðấy là chuyện ông luôn luôn tha thiết mà. Ông cho rằng ông ðã phát hiện ra kẻ làm cho lớp trẻ hý hỏng, ðã tố cáo hắn trýớc tòa, vậy thì bây giờ ông phải chỉ ra ðýợc ai là ngýời có khả nãng làm cho thanh niên ta ðức hạnh hõn chứ. Nói nghe ði Mélètos. Thấy chýa, ông không mở miệng trả lời ðýợc, ðấy không phải là bằng chứng hiển nhiên rằng ông chýa bao giờ bận tâm ðến việc giáo dục tuổi trẻ hay sao? Nhýng mà thôi, Mélètos khả kính ạ, tôi hỏi lại: ai là ngýời có thể làm cho thanh niên ta ðức hạnh hõn, nói cho mọi ngýời nghe ði.

[Vĩnh Long]

Mélètos: Luật pháp.



Socrate: Ðấy không phải là câu tôi hỏi, Mélètos ạ. Câu tôi hỏi ông là: ai? ngýời nào? Tất nhiên, ðiều ðầu tiên ngýời ấy phải biết là pháp luật.


Mélètos: Những ngýời mà ông thấy ở ðây, những ngýời ðang xử tội ông ðấy, Socrate.


Socrate: Ông nói sao, Mélètos? Những ngýời ngồi xử ðây ðều có khả nãng dạy dỗ lớp trẻ và làm cho chúng ðức hạnh hõn à?


Mélètos: Chắc chắn.


Socrate: Tất cả mọi ngýời hay là trong số các vị ngồi xử ðây, có ngýời làm ðýợc, có ngýời không làm ðýợc ?


Mélètos: Tất cả.


Socrate: Héra õi [18], tuyệt vời! Ông ðã tìm ra cho thành quốc một số khổng lồ các nhà giáo giỏi. Nhýng mà thôi, ta tiếp tục. Tất cả các công dân ðang nghe ta ðây, họ cũng có khả nãng làm cho thanh niên ðức hạnh hõn, hay không?


Mélètos: Họ cũng có khả nãng ấy.


Socrate: Thế còn các vị ðại biểu thành quốc?


Mélètos: Cả các ðại biểu thành quốc nữa.


Socrate: Thế thì, Mélètos ạ, tất cả những ai tham dự Ðại Hội Công Dân ðều có thể làm thanh niên hý hỏng, hay là cả họ nữa cũng ðều có khả nãng làm cho tuổi trẻ ðức hạnh hõn?


Mélètos: Họ ðều có khả nãng ấy hết cả.


Socrate: Nhý vậy, theo ông, mọi công dân Athènes ðều hữu ích cho tuổi trẻ cả, trừ tôi. Chỉ có Socrate này là làm thanh niên hý hỏng, có phải ông nói thế không?


Mélètos: Ðích xác nhý thế.


Socrate: Thật là bất hạnh cho tôi, nếu quả ðấy là sự thật. Nhýng hãy trả lời tiếp ði. Theo ông, nếu không phải là ngýời mà là là ngựa chẳng hạn, thì sự thể có còn nhý thế không? Phải chãng tất cả mọi ngýời ðều có khả nãng làm cho chúng khoẻ ðẹp hõn, và chỉ một ngýời là có bí quyết làm chúng hý ðốn? Hay là ngýợc lại? Chỉ có một ngýời hay một số ít ngýời là có khả nãng ðào tạo tuấn mã thôi, nói cụ thể là kẻ nuôi ngựa? Còn bao ngýời khác, khi cýỡi ngựa hay dùng chúng vào bất kỳ việc gì, ðều chỉ làm chúng hý ðốn ði? Phải chãng không chỉ ðối với ngựa mà ngay cả ðối với các gia súc khác cũng ðều nhý vậy? Nhất ðịnh là phải nhý thế thôi, Anytos và Mélètos ạ, dù các ông có ðồng ý hay không. Và thật ra, quả là hạnh phúc biết bao cho thanh niên, nếu thật sự chỉ có một ngýời có thể làm chúng hý hỏng trong khi tất cả mọi ngýời khác ðều có khả nãng làm chúng ðức hạnh hõn. Nhýng mà thôi, Mélètos; ông ðã chứng minh khá ðầy ðủ rồi. Những phát biểu của ông vừa nói rõ ràng rằng ông chẳng tha thiết gì với thanh niên, mà cũng chýa bao giờ bận tâm về chuyện giáo dục mà ông ðã mýợn danh nghĩa ðể truy tố tôi.


Socrate: Hõn nữa, nhân danh Zeus, xin ông trả lời tôi câu hỏi này, Mélètos: sống với ngýời tốt hay sống với kẻ xấu, ðàng nào lợi hõn? Câu hỏi chẳng có chi là khó, trả lời tôi ði ông bạn. Có phải kẻ xấu bao giờ cũng gây hại, trong khi ngýời tốt luôn luôn làm lợi cho ngýời chung quanh chãng?


Mélètos: Ðúng thế.


Socrate: Nhý vậy, có ai thích nhận thiệt hại hõn là lợi ích từ những ngýời mà mình giao thiệp hay không? Trả lời ði Mélètos, nhý luật pháp bắt buộc ông. Có ai thích nhận chuyện dữ hõn là ðiều lành chãng?


Mélètos: Không. Chẳng có ai cả.


Socrate: Xem nào, thế khi ông kết tội tôi làm thanh niên hý hỏnjustify">

Mélètos: Cố ý. Tôi tin chắc nhý thế.


Socrate: Thế là thế nào, Mélètos? Ở tuổi ông, sự khôn ngoan ðã výợt xa Socrate già ðời này, ðến ðộ ông còn biết rằng kẻ hung ác bao giờ cũng gây hại và ngýời hiền lành luôn luôn làm lợi cho ngýời chung quanh, trong khi tôi lại ngu muội ðến mức không hiểu rằng khi mình làm cho kẻ khác xấu ác thì chắc chắn phải chờ ðợi bị hắn hãm hại trở lại, và chẳng những thế tôi còn cố ý làm hý hỏng lớp trẻ ðể bị làm hại một cách hoàn toàn ý thức nữa kia! Ðiều này, không chỉ một mình tôi mà chẳng ai trên ðời này có thể tin ông nổi, Mélètos ạ. Hoặc tôi không làm thanh niên hý hỏng, hoặc nếu tôi làm thì ðấy chỉ là chuyện ngoài ý muốn và ngoài sự hiểu biết của tôi; trong cả hai trýờng hợp, ông là kẻ khai man. Luật pháp không trừng phạt loại lỗi lầm không chủ tâm; nếu tôi vô tình làm thanh niên hý hỏng, ðáng lẽ ông phải gọi tôi ra một nõi ðể dạy bảo hay cảnh cáo thì mới ðúng, bởi vì hiển nhiên là nếu ðýợc khuyên can, tôi sẽ hết làm lỗi mà không biết. Ðàng này, thay vì tìm gặp ðể dạy bảo, ông lại lôi cổ tôi ra toà, nõi ðể xét xử kẻ ðáng bị trừng phạt hõn là chỉ cần quở trách.


Socrate: Thýa quý ðồng hýõng Athènes, ðấy là chứng cớ ðủ hiển nhiên về ðiều tôi nói ban nãy: Mélètos chýa bao giờ bận tâm về các vấn ðề này. Dù sao, tôi cũng muốn biết thêm. Nói chúng tôi nghe ði, Mélètos, tôi ðã làm thanh niên hý hỏng bằng cách nào. Có phải bằng cách xúi giục họ không nhìn nhận và thay thế các thần linh của thành quốc bằng tà thần ở nõi khác, nhý ðýợc ghi lại trong ðõn kiện của ông không?


Mélètos: Chính thế.


Socrate: Mélètos, nhân danh ngay chính các vị thầnðang nói ðây, hãy giải thích rõ ràng hõn một chút cho tôi và cả toà nghe, bởi vì tôi chýa hiểu ông buộc tôi tội gì. Tội ðã dạy rằng thần thánh có thật (trong trýờng hợp này, tôi không vô thần, và không thể mắc tội vô thần), song không phải là các thần linh mà thành quốc này thờ. Hay tội chang những ðã tin không có thần thánh, mà còn dạy kẻ khác ðừng công nhận bất kỳ thần linh nào?


Mélètos: Tôi buộc tội ông không công nhận bất cứ vị thần nào.


Socrate: Tuyệt vời! Tại sao ông nói thế, Mélètos! Bộ tôi không tin nhý mọi ngýời rằng mặt trời, mặt trãng ðều là thiên thần cả à?


Mélètos: Zeus õi, tôi thề. Không, thýa quý vị thẩm phán, hắn hoàn toàn không tin; bởi vì hắn nói mặt trời là ðá, còn mặt trãng là ðất.


Socrate: Ông týởng týợng ðang buộc tội Anaxagore hay sao Mélètos? Ông khinh thýờng các vị thẩm phán quá, nếu ông týởng họ dốt ðến mức không biết rằng trong các cuộn giấy của Anaxagore ðầy những khẳng ðịnh týõng tự. Hõn nữa, ông còn týởng týợng rằng lớp trẻ nô nức kéo nhau ðến học ở Socrate thứ lý thuyết mà chỉ cần trả chýa tới 1 ðrắc chúng ðã có thể nghe ðọc ngay cận sân khấu quảng trýờng bất cứ lúc nào [19], lại còn có cõ hội chế giễu Socrate này nữa chứ, nếu tôi dám nhận võ loại ý kiến phi lý ðến kỳ cục ðó là của mình. Nhýng mà, Zeus õi, ông cho rằng tôi không công nhận bất cứ vị thần nào thực à?


Mélètos: Ðúng. Nhân danh Zeus, tôi thề là ông không công nhận thần thánh nào cả.


Socrate: Những ðiều ông vừa nói quả khó tin, Mélètos; tôi có cảm týởng rằng chính ông cũng không tin nổi. Thýa quý ðồng hýõng Athènes, ðối với tôi, Mélètos là kẻ liều lĩnh và xấc láo: do sự bồng bột và thiếu tự chế của tuổi trẻ, y ðã ðặt chuyện buộc tội ðể lãng nhục tôi. Chắc y ðến ðây nhằm thử thách tôi bằng một câu ðố, tự nhủ trong ðầu: ðể coi thử xem Socrate, kẻ ðýợc tiếng là hiểu biết có nhìn ra rằng tôi ðang bỡn cợt, ðang nói nãng ngýợc ngạo, hay là tôi có thể lừa ðýợc cả hắn lẫn những ngýời nghe khác. Bởi vì thực sự là y ðã tự mâu thuẫn hoàn toàn trong lời buộc tội, nhý thể là y ðã nói: Socrate mắc tội không tin là có thần thánh, ðồng thời Socrate mắc tội tin rằng có thần thánh. Nhý thế mà không phải là bỡn cợt sao?


Xin quý vị hãy theo dõi, và cùng tôi xét xem vì sao tôi nghĩ rằng y mâu thuẫn. Trả lời ði, Mélètos; riêng quý tòa, nhý tôi ðã yêu cầu ngay từ ðầu, xin quý vị chịu khó nghe Socrate này phát biểu theo lối nói thýờng ngày của tôi. Nói chúng tôi nghe ði, Mélètos: trên ðời này, có ai tin rằng có những chuyện liên hệ ðến con ngýời mà lại không có con ngýời chãng? Xin quý toà ra lệnh cho y phải trả lời thay vì né tránh ồn ào nhý thế. Có ai tin rằng có thuật nuôi ngựa mà không có ngựa chãng? Có tiếng sáo mà không có ngýời thổi sáo chãng? Bởi vì ông không chịu mở miệng, tôi nói thay ông vậy. Chẳng có ai cả, Mélètos ạ. Xin trả lời, cho ông và với toàn thể cử tọa nhý thế. Hãy trả lời thêm câu hỏi này nữa: có ai tin vào chuyện quỷ thần mà không tin là có quỷ thần chãng? [20]


Mélitus: Chắc là không.


Socrate: Cám õn ông ðã trả lời, mặc dù thật là khó nhọc, dýới sự bắt buộc của tòa! Nhý vậy, ông ðồng ý rằng tôi có công nhận và dạy dỗ chuyện quỷ thần: dù ðã xa xýa hay mới ðây không thành vấn ðề, cái chính là theo ông tôi ðã bàn về mãnh lực quỷ thần, ông ðã viết và thề ðộc nhý thế trong cáo trạng. Nhýng nếu công nhận hiệu lực của quỷ thần, thì tất yếu cũng phải công nhận là có quỷ thần chứ, phải không? Vâng, nhất ðịnh nhý thế thôi. Ông im lặng là thừa nhận rồi. Thế mà, có phải chúng ta ðều xem quỷ thần nhý thần linh hay con cháu thần thánh chãng? Ông có ðồng ý không nào?


Mélitus: Ðồng ý.


Socrate: Rốt cuộc, bởi vì tôi công nhận là có quỷ thần theo lời khai của chính ông, và bởi vì quỷ thần ðều là thần linh, ðấy là bằng chứng của ðiều tôi nói: ông ðến ðây ðể thách ðố và giải trí trên ðầu Socrate, vừa quả quyết rằng tôi không tin là có thần thánh, vừa xác nhận rằng tôi tin là có thần thánh, bởi vì tôi tin là có quỷ thần. Và nếu quỷ thần là con cháu thần thánh - dù là con hoang của các vị với loài tiên, loài tinh, hay ngay cả ngýời thýờng nhý ta nói -, ai có thể tin ðýợc rằng có con cháu thần thánh mà lại không có thần thánh? Nó cũng phi lý nhý tin rằng có giống la do lừa với ngựa ðẻ ra, mà lại không có cả ngựa lẫn lừa! Nhý thế, thật khó tin nổi rằng ông ðã không ðặt chuyện kiện cáo này ra, hoặc ðể thử thách tôi, hoặc vì ông không tìm ra ðýợc một lý do chính ðáng nào khác. Bởi vì làm sao ông có thể thuyết phục ðýợc bất cứ ai chýa hoàn toàn ngớ ngẩn rằng cùng một ngýời lại có thể vừa tin là có những biểu hiện của quỷ thần và thần thánh, lại vừa ðồng thời quả quyết rằng không có cả thần thánh, quỷ thần lẫn các bán thần là anh hùng? Ðời nào ông làm ðýợc, Mélètos.


Thýa quý công dân Athènes, tôi không cần phải tự bênh vực lâu hõn. Ðối với tôi, ðiều vừa phát biểu ðã ðủ ðể chứng minh rằng cáo trạng của Mélètos là không có cõ sở, và tôi hoàn toàn vô tội. Còn về ðiều tôi ðã thýa với quý vị ngay từ ðầu – rằng tôi là nạn nhân của rất nhiều oán thù còn sôi sục – xin quý vị cứ tin thật nhý thế; và ðiều gây hậu hoạn cho tôi nếu chẳng may thất kiện, sẽ không phải là cá nhân Mélètos hay Anytos, mà chính là bệnh ganh ghét và tật phỉ báng ðã từng hãm hại bao công dân tốt, và sẽ còn làm hại nhiều ngýời khác nữa, bởi vì không hy vọng gì tai ýõng này sẽ ngừng lại ở tôi.



Có thể trong số quý vị, ai ðó sẽ hỏi: Ông không xấu hổ ðã ðeo ðuổi một sự tìm tòi ngày nay ðang ðặt ông trýớc nguy cõ mất mạng hay sao, Socrate? Tôi có thể ðối ðáp rất hợp lý với vị nào ðặt ra bắt bẻ ấy: ông bạn nhầm rồi, nếu ông tin rằng một ngýời có chút giá trị nào ðó phải biết cân nhắc may rủi sống chết, thay vì chỉ tự vấn lýõng tâm xem mình ðã hành ðộng công chính hay không, ðã hành ðộng nhý ngýời tốt hay kẻ xấu trong mọi việc làm. Cứ nghe theo ông thì tất cả các vị bán thần ðã chết trong trận vây hãm thành Troie ðều dại dột cả, ðặc biệt là Achille con của Thétis và Pélée, khi ông ta xem cái chết tựa lông hồng so với nỗi sống nhục. Nữ thần mẹ ông, khi thấy con nóng nảy tìm giết Hector, ðã nhắc khéo bằng những lời sau, nếu tôi nhớ ðúng: «Con õi, nếu mi giết Hector ðể trả thù cho Patrocle, mi cũng sẽ chết ngay sau ðó, vì ðấy là cái số phận ðang chờ ðợi mi». Lời tiên tri ấy không ngãn cản ông vào sinh ra tử; rồi sợ sống hèn vì không trả thù bạn hõn tất cả, Achille ðã gào thét: «Cho tôi chết ngay tại ðây, miễn sao trừng phạt ðýợc kẻ ðã giết Patrocle, thay vì cứ còng lýng ngồi chờ trên mũi thuyền, làm trò cýời cho thiên hạ, làm một gánh nặng vô ích trên mặt ðất». Theo ông, cý xử nhý thế là lo sợ trýớc hiểm nguy và cái chết chãng?



Thýa quý công dân Athènes, thật ra ta phải hành xử nhý thế mà thôi. Bất kỳ ai, khi ðã chọn một vị trí mà mình cho là xứng ðáng nhất, hay ðýợc bề trên ðặt vào ðấy, theo tôi, phải bảo vệ nó ðến cùng, bất kể hiểm nguy hay chết chóc mà chỉ nghĩ ðến danh dự. Vì thế, thýa quý vị, tôi sẽ cý xử thật kỳ quặc, nếu sau bao lần liều mạng cố thủ nhý chiến binh ở các vị trí ðã từng ðýợc giới týớng lãnh của thành quốc ðặt vào, nhý ở Potidée, ở Amphipolis và ở Délion, nay tôi lại ðào ngũ vì sợ chết hay một nguy hiểm nào khác, khi chính thần Apollon ở ðền Delphes bảo tôi phải sống cuộc ðời triết gia suốt phần ðời còn lại, ðể tự xét mình và xét ngýời, nhý bản thân tôi ðã tin và tự giải thích nhý thế. Ðấy mới ðúng là một cách ứng xử kỳ quặc, và ðấy mới ðúng là lúc phải truy tố tôi ra tòa nhý kẻ không sùng kính, không tin là có thần thánh, không vâng lời phán của Thần, sợ chết, ngu si ðần ðộn mà týởng mình thông thái hiểu biết. Bởi vì sợ chết, thýa quý vị, chẳng là gì khác hõn là týởng mình biết ðiều mình không biết, là ảo týởng hiểu biết chứ không phải hiểu biết thực. Thật vậy, không ai biết chết là gì, có phải là ðiều tốt lành nhất cho con ngýời chãng; ấy thế mà ai cũng sợ chết, nhý thể ðã biết chắc chắn rằng nó là ðiều bất hạnh nhất. Có phải ðấy là sự ngu dốt ðáng cho ta xấu hổ nhất không, khi týởng rằng biết ðiều mình không biết? Riêng ðối với tôi, có lẽ tôi chỉ khác phần lớn ngýời trần ở ðiểm ấy, và nếu tôi dám nghĩ rằng mình hiểu biết hõn họ chút ðỉnh, thì ðó chính là ở thái ðộ này: không biết là chuyện gì sẽ xảy ra sau khi lìa ðời, tôi cũng không týởng rằng mình biết chi về cõi Hadès [21]. Nhýng ðiều tôi biết chắc chắn là: sống không công chính, không nghe lời kẻ hõn mình dù là thần hay ngýời, là trái với bổn phận và danh dự. Ðấy mới là ðiều xấu xa mà tôi sợ và tìm cách trốn tránh, bởi vì tôi biết rõ nó là ðiều xấu xa, chứ không phải những ðiều giả ðịnh là xấu xa trong khi có thể thực sự là tốt lành.

[Vĩnh Long]

Vì thế, ngay cả trong trýờng hợp quý vị tha bổng tôi bây giờ, thay vì nghe theo chọn lựa mà Anytos ðã ðặt ra cho quý vị: hoặc ðừng bao giờ truy tố Socrate, hoặc nếu ðã lôi hắn ra tòa thì phải kết án tử chứ ðừng ðể thoát; bằng không thì chính con cháu quý vị, từ lâu ðã gắn bó với học thuyết Socrate nhý thế, chắc chắn sẽ ngày càng hý hỏng thêm, vô phýõng cứu chữa. Nếu quý vị nói với tôi: Này Socrate, chúng tôi bác bỏ luận ðiệu của Anytos và trả tự do cho ông, với ðiều kiện là: hoặc từ nay ông phải ngừng triết lý, bỏ thói quen tìm tòi chất vấn; hoặc ông sẽ bị xử tử, nếu vẫn quen tật cũ mà bị phát hiện trở lại. Vâng, nếu quý tòa phóng thích tôi với những ðiều kiện nhý trên, tôi sẽ trả lời không chút ðắn ðo: Thýa quý công dân Athènes, tôi kính yêu quý vị, nhýng tôi quyết vâng lời thần hõn là tuân lệnh quý vị, và khi nào còn chút hõi sức, tôi sẽ không ngừng sống ðời triết gia, khuyên nhủ và khuyến cáo quý vị, nói với bất cứ ai gặp gỡ trên ðýờng bằng ngôn ngữ quen thuộc: Này bạn, là công dân Athènes, thành quốc tãm tiếng và lớn mạnh nhất về tinh thần cũng nhý vật chất, bạn không hổ thẹn chỉ lo làm giàu, tìm kiếm danh vọng mà xem thýờng việc trau dồi hiểu biết, tu dýỡng tâm hồn với ðức hạnh hay sao? Và nếu có ai cho rằng mình vẫn luôn luôn chãm lo việc học hỏi và ðức hạnh, tôi sẽ không vội tin lời anh ta, rồi không rời y một býớc, tôi sẽ hỏi han, xem xét, thử thách anh ta, và nếu tôi phát hiện ra rằng y chỉ giả bộ chứ không có chút ðức hạnh nào, tôi sẽ làm cho anh ta phải xấu hổ là ðã ðánh giá quá thấp những ðiều cao quý nhất, và quá cao những chuyện phù phiếm. Socrate này sẽ làm nhý thế với bất cứ ai tôi gặp, dù trẻ hay già, công dân hay ngoại kiều, nhýng nhất là với các công dân, bởi vì quý vị là ðồng bào của tôi. Và xin quý vị hiểu cho: ðấy là lệnh của Thần Apollon, và tôi tin rằng không thể có lợi ích nào lớn hõn cho thành quốc ta bằng nhiệt tình thực hiện lời Thần của tôi.


Thật vậy, khi lang thang khắp ðýờng phố, tôi không ðeo ðuổi mục ðích nào khác hõn là thuyết phục quý vị, không phân biệt già trẻ, rằng hãy chãm lo sự hoàn thiện của tâm hồn trýớc khi lo nghĩ về thân xác với của cải, và trýớc hết mọi thứ khác. Tôi không ngừng nói với quý vị rằng của cải không phải là ðức hạnh, mà ngýợc lại, ðức hạnh là của cải, và chính từ ðức hạnh mà xuất phát mọi lợi ích công hoặc tý khác. Nếu phát biểu nhý thế là làm thanh niên hý hỏng, thì loại biểu vãn trên ðúng là ðộc dýợc; nhýng nếu có ai cho rằng tôi nói chi khác, thì ngýời ấy nói láo, hay ðánh lừa quý vị. Trýớc sự thể này, ngày nay tôi chỉ cần thýa với quý vị: có làm theo khuyến cáo của Anytos hay không, có trả tự do cho tôi hay không, không thành vấn ðề; tôi sẽ chẳng bao giờ làm chuyện chi khác, dù phải bỏ mạng nghìn lần.

Thýa quý công dân Athènes, xin chớ xì xào và chịu khó lắng nghe ðến cùng nhý tôi ðã yêu cầu; sự nhẫn nại này sẽ không vô ích cho quý vị. Có thể tôi còn phải nói nhiều ðiều khác sẽ làm quý vị bực mình hõn, nhýng xin quý vị ðừng ðể bị dao ðộng bởi những cõn phẫn nộ. Hãy tin chắc rằng nếu quý vị xử tử tôi, quý vị sẽ gây thiệt hại cho chính quý vị hõn là cho tôi, nếu quả thật tôi là ngýời nhý ðã trình bày. Thật thế, cả Anytos lẫn Mélètos ðều không thể hãm hại tôi; họ không thể làm ðýợc, bởi vì tôi không nghĩ rằng kẻ xấu ác lại có nãng lực làm hại ngýời tốt lành. Có thể họ làm cho tôi bị kết án tử, ði ðày hay mất quyền công dân, và xem ðấy nhý những bất hạnh lớn. Nhýng tôi không chia sẻ ý kiến này; ðối với tôi, bất hạnh lớn nhất là ðiều mà những kẻ buộc tội tôi ðang làm hôm nay: tìm cách ðẩy ngýời vô tội vào chỗ chết.

Giờ ðây, thýa quý ðồng hýõng, xin chớ nghĩ rằng tôi tự biện vì bản thân tôi nhý ngýời ta có thể týởng, mà chính là biện hộ cho quý vị, vì e rằng khi kết án tôi, quý vị sẽ xúc phạm ðến vị Thần ðã gửi tôi ðến ðây nhý một tặng phẩm cho thành quốc. Nếu bắt tôi phải chết, quý vị sẽ không tìm lại ðýợc dễ dàng một công dân khác nhý tôi, dýờng nhý ðã ðýợc trói vào thành quốc nhý một con ruồi trâu trên lýng ngựa, dù sự so sánh này có vẻ lố bịch. Tuy to lớn và khỏe mạnh, nhýng lại nặng nề chậm chạp do chính sự dềnh dàng của mình, con ngựa cần ðýợc ruồi chích ðể thúc ðẩy, kích thích. Giống nhý thế, dýờng nhý Thần ðã trói tôi vào thành quốc ðể thức tỉnh, kích thích, quở trách mỗi công dân trong quý vị, bất cứ lúc nào, bất cứ ở ðâu, không ngừng, không nghỉ.


Một ngýời nhý thế không dễ tìm. Và nếu quý ðồng hýõng tin tôi, quý vị phải trả tự do cho tôi. Nhýng có thể là quý vị bực mình nhý bao kẻ bị ðánh thức khi ðang say ngủ, và nghe theo lời xúi bẩy của Anytos, sẵn sàng bắt tôi chết không chút ðắn ðo, rồi ngủ lịm triền miên trở lại, trừ phi vì lòng thýõng hại, Thần Apollon lại gửi ðến một ngýời khác ðể thay tôi. Dù sao, quý vị có thể nhận ra rằng chính Ngài ðã gửi tôi nhý tặng phẩm cho thành quốc qua dấu hiệu này: có cái gì cao hõn con ngýời trong sự kiện tôi ðã lõ là với ðời tý của mình trong bao nãm liền ðể chãm sóc ðời sống của quý vị, ðến với từng ngýời một nhý chỉ có bậc cha anh mới có thể làm, và không ngừng khuyến khích mỗi ngýời luôn luôn trau dồi ðức hạnh. Nếu tôi rút ra ðýợc chút lợi lộc gì hay ðồng lýõng nào từ sự cổ võ ấy, hành ðộng của tôi còn có thể giải thích ðýợc. Nhýng nhý quý vị thấy, ngay cả những kẻ ðã truy tố, phỉ báng tôi với ngần ấy trâng tráo, cũng không ðủ liều ðể thử tìm ngýời làm chứng rằng tôi ðã từng ðòi hỏi ðýợc trả công dù chỉ một lần. Ngýợc lại, tôi có thể ðýa ra một nhân chứng không thể phản bác rằng lời khai của tôi là hoàn toàn trung thực: ðó là sự nghèo khó của chính Socrate này.


Nhýng có thể là thái ðộ bất nhất chãng, khi tôi cứ lang thang trên ðýờng phố, can thiệp vào chuyện ngýời khác, tự nguyện góp ý kiến cho mỗi ngýời, mà chýa bao giờ có can ðảm tham gia vào ðại hội quốc dân, lên diễn ðàn làm cố vấn cho thành quốc. Thýa quý ðồng hýõng, ðiều ðã ngãn cản tôi chính là một dấu hiệu của thần linh hay quỷ thần [22] mà nhiều ngýời trong quý vị thýờng nghe tôi nhắc ðến, mà Mélètos ðã ðùa cợt ðem ra làm tội lỗi chính của tôi trong cáo trạng. Hiện týợng khác thýờng này ðã xuất hiện từ khi tôi còn thõ; ðấy là một thứ tiếng nói tôi chỉ nghe thấy khi nó muốn ngãn cản tôi làm ðiều dự ðịnh, nhýng không bao giờ khuyến khích tôi thực hiện ðiều gì. Nó luôn luôn phản ðối mỗi khi tôi muốn tham gia vào chính trýờng, và phải nói là nó phản ðối ðúng và ðúng lúc; bởi vì, xin quý vị biết cho: nếu làm chính trị thì Socrate này có lẽ ðã bỏ mạng từ lâu rồi, và chắc chắn ðã chẳng mang lại lợi ích gì cho cả quý vị lẫn cho bản thân mình. Và xin quý vị chớ nổi giận nếu tôi nói ra ðây một sự thực: chẳng ai có thể sống sót nếu dám ðýõng ðầu với quý vị hay với bất kỳ một tập hợp quần chúng nào khác. Không, dù ở ðây hay ở ðâu, chẳng ai có thể thẳng thắn ngãn cản sự ðam mê của số ðông, không ðể nó dẫn ðến những hành ðộng bất hợp pháp hay bất công trong xã hội mà lại không hề hấn gì. Nếu muốn ðấu tranh cho công lý mà không chết sớm, chỉ có cách là làm thýờng dân và không tham dự vào chính quyền.


Ở ðây, tôi có thể ðýa ra nhiều chứng cớ không thể chối cãi, không phải là lý luận mà là sự kiện, ðiều luôn luôn ðýợc quý vị trọng thị hõn. Xin lắng nghe những chuyện ðã xảy ra cho tôi; quý vị tất sẽ hiểu rằng tôi không bao giờ nhýợng bộ ai vì sợ chết khi làm bổn phận hay bảo vệ công lý, dù hành ðộng nhý thế luôn luôn là ðâu mặt với tử thần. Tôi sẽ nói với quý vị những ðiều quý vị không thích nghe, còn có thể xem là thói ba hoa của thuật biện luận thông thýờng; tuy nhiên, tất cả ðều là sự thật.


Nhý quý công dân biết, công vụ duy nhất mà tôi ðảm nhận cho ðến nay là vai trò ðại biểu. Khi ðến lýợt bộ tộc Antiochide mà tôi tùy thuộc nắm quyền ðiều khiển Hội Ðồng Bộ Tộc, ngýợc với tất cả luật lệ thành quốc, quý vị khãng khãng ðòi xử tập thể mýời týớng lãnh ðã không vớt xác những chiến binh bỏ mạng trong trận thủy chiến ở vùng ðảo Arginuses; một sự bất hợp pháp mà quý vị công nhận và ân hận về sau. Nhýng lúc ấy, tôi là ðại biểu duy nhất của thành quốc ðã dám vạch ra sự vi phạm luật pháp ðó, và biểu quyết chống quý vị. Mặc dù nhiều diễn giả liên tục ðãng ðàn doạ ngýng chức và ðem tôi ra xử, trong khi quý vị không ngừng gào la kích thích họ, tôi vẫn thà chịu nguy nan ðứng về phía pháp luật và công lý hõn là theo ðuôi quý vị làm ðiều bất chính vì sợ gông cùm và tử thần.


Chuyện trên xảy ra vào thời thành quốc còn dýới chế ðộ dân chủ. Khi nền chuyên chính của ba mýõi bạo chúa ðýợc dựng lên, theo thói quen gây liên lụy cho càng nhiều ngýời càng tốt khi hành xử ðộc ác, họ gọi tôi cùng bốn công dân khác ðến dinh Tholos rồi sai chúng tôi ði Salamine bắt một công dân ðối lập tên là Léon về hành quyết. Vào dịp ðó, tôi cũng ðã chứng minh, không phải bằng lời nói mà bằng hành ðộng, rằng tôi xem cái chết tựa lông hồng, nếu quý vị cho phép tôi dùng lại thành ngữ ðã nhàm tai này, rằng ðiều quan tâm duy nhất của tôi là tránh làm chuyện bất công và nghịch ðạo, ngay cả quyền lực kinh khủng của ba mýõi bạo chúa lúc ấy cũng không làm tôi nao núng. Ra khỏi dinh Tholos, tôi về thẳng nhà, trong khi bốn công dân kia ði Salamine tìm bắt Léon. Nếu chính quyền tàn bạo kia không bị lật ðổ ngay sau ðó, sự bất tuân của tôi chắc chắn ðã ðýa tôi ðến chỗ chết. Ðiều này, không thiếu gì ngýời trong số quý vị có thể xác nhận nhý nhân chứng.


Quý vị có thể tin nổi chãng là tôi vẫn cứ sống lâu nhý cho ðến nay, nếu tham gia vào chính trýờng ðồng thời sẵn sàng ðạp lên tất cả ðể chỉ phục vụ công lý nhý kẻ toàn thiện? Thật khó lòng, thýa quý ðồng hýõng; dù là tôi hay ai khác cũng không thể làm ðýợc. Suốt ðời, tôi luôn luôn sống nhý thế trýớc mắt mọi ngýời, khi có dịp tham chính cũng nhý trong quan hệ riêng tý, không nhân nhýợng bất kỳ ai khi công lý bị ðe dọa, dù là bạo chúa hoặc thành phần mà kẻ vu khống tôi cố tình trình bày nhý ðệ tử [23]. Tôi chýa hề xýng là thầy của ai, song nếu có ai muốn ðàm thoại với tôi, muốn xem tôi thực hiện sứ mạng của mình nhý thế nào, tôi chýa bao giờ ðể họ thất vọng, bất luận già trẻ lớn bé. Tôi không thuộc loại ngýời chỉ phát biểu ðể lấy tiền và giữ im lặng khi không ai trả thù lao; không phân biệt giàu nghèo, tôi luôn luôn ðể mọi ngýời chất vấn, hoặc trả lời câu tôi hỏi rồi nghe bàn luận, tùy theo sở thích của mỗi ngýời. Nếu trong số công dân ấy, về sau có kẻ trở thành hoặc lýõng thiện, hoặc bất lýõng, thì tôi cũng không phải là ngýời ðáng ðýợc ca ngợi hay quở trách nhý nguyên nhân, bởi vì tôi chýa bao giờ hứa hẹn dạy dỗ ai, hay ban phát cho ai bài học nào cả. Và nếu có kẻ nào khẳng ðịnh ðã từng nghe hay học riêng ở tôi chuyện gì ngoài những ðiều tôi vẫn phát biểu công khai trýớc mọi ngýời, thì xin quý vị cứ yên trí rằng ðấy chỉ là chuyện bịa ðặt.


Chắc bây giờ quý vị ðã hiểu vì sao nhiều ngýời nãng lui tới trò chuyện lâu dài với Socrate. Tôi ðã giải thích rõ, với tất cả sự thực: ðó là vì ngýời ta thích nghe tôi khảo sát những kẻ týởng mình thông thái nhýng thực ra chẳng có chút hiểu biết nào, và nhất ðịnh là cảnh týợng ðó phải khá thú vị. Và cho tôi nhắc lại: tôi chỉ hành ðộng nhý thế ðể thực hiện mệnh lệnh mà Thần ðã truyền cho tôi qua lời phán, qua mộng triệu hay các phýõng tiện khác mà chýa thần linh nào ðã dùng ðể truyền ðạt ý muốn của mình cho ngýời trần. Muốn biết những ðiều tôi vừa nói có ðúng với sự thực hay không, quý vị có thể kiểm soát dễ dàng. Bởi vì nếu tôi có khả nãng làm thanh niên hý hỏng và ðã từng làm thế trong quá khứ thật, hẳn những nạn nhân của tôi nay phải nhận ra với tuổi tác rằng những ðiều tôi khuyên bảo họ thời trẻ là ðộc hại, và hoặc họ ðích thân ðến tòa ðòi trừng phạt tôi, hoặc nếu không muốn tự tay làm việc ấy, nhờ cha anh hay thân nhân của họ thay mặt ðòi trị tội. Dù sao, tôi thấy rất nhiều ngýời có thể ở trong trýờng hợp trên tại ðây. Ðây là Criton, cùng tuổi và cùng bộ tộc với tôi, bố của Critobule; rồi Lysanias ở Sphettos, cha của Eschine; cả Antiphon ở Céphise, bố của Épigenès nữa. Kia là những ngýời có anh hoặc em thýờng lui tới với tôi: anh em Nicostrate với Théodote, con của Théozotidès; anh em Paralios với Théagès, con của Démodocos; anh em Adimante với Platon, con của Ariston; anh em Acéantodore với Apollodore... Và tôi còn có thể nêu tên nhiều ngýời khác nữa, tất cả ðều có mặt. Lẽ ra Mélètos cũng phải mời ít nhất một ngýời ra làm chứng cho ông ta; và nếu vì y không nghĩ ðến, xin cứ mời bây giờ, tôi cho phép; nếu ông ta có thể ðýa ra một nhân chứng buộc tội, xin cứ tự tiện. Nhýng quý vị sẽ thấy là ngýợc lại; họ ðều sẵn sàng bênh vực tôi cả, tôi, kẻ ðã làm hý hỏng con em họ, nếu phải tin lời Mélètos và Anytos. Có thể ðúng là những thanh niên bị tôi quyến rũ ðều có lý do ðể bảo vệ tôi, nhýng còn thân nhân họ mà tôi chýa hề quyến rũ nổi, tuổi tác lại cao, họ có lý do gì ðể bênh vực tôi, ngoài sự ngay thẳng và công chính, ngoài niềm tin rằng Mélètos gian dối trong khi Socrate tôi nói thực?

[Vĩnh Long]

Thýa quý công dân Athènes, nhý thế týởng cũng ðã ðủ. Vì những luận cứ mà tôi còn có thể dùng ðể tự vệ ðại loại cũng týõng tự. Nhýng trong số quý vị, có thể có ngýời bực mình với tôi, khi nhớ lại rằng trong một phiên xử ít nguy hiểm hõn, ông ta ðã phải dầm dề nýớc mắt nãn nỉ, van xin các vị thẩm phán, và ðể họ ðộng lòng trắc ẩn, mang cả cha mẹ, con cháu, bạn bè ra trình diện trýớc tòa, trong khi tôi không làm nhý thế mặc dù tự biết ðang phải ðýõng ðầu với nguy nan lớn nhất. Luẩn quẩn trong ðầu, khác biệt ấy có thể làm ông ta cay ðắng, và bực tức với cách hành xử của tôi, sẽ giận dữ bỏ phiếu kết án. Tôi không tin rằng có ai mang trong lòng sự ấm ức ấy, song nếu chẳng may mà có, tôi có thể nói lý với ông ta: này bạn, tôi cũng có bố mẹ, bởi vì nếu nói nhý Homère thì tôi sinh ra từ ngýời chứ không phải từ cây sồi hay tảng ðá. Về con cái, tôi cũng có ba ðứa, một ðã lớn, hai ðứa kia còn nhỏ; tuy nhiên, tôi sẽ không mang chúng ra ðây ðể xin quý vị xá tội. Không phải vì ngoan cố ngạo mạn, cũng không phải vì xem thýờng quý tòa; vấn ðề cũng không phải là tôi gan dạ hay yếu ðuối trýớc cái chết.


Thật ra, vì danh dự của tôi, của quý vị và của cả nền cộng hòa nữa, tôi thấy không nên dùng loại phýõng tiện ðó, ở vào tuổi này và với tiếng tãm dù hý hay thực của tôi, bởi vì dù sao thì Socrate cũng còn hõn kẻ phàm phu ðôi chút theo ý kiến của số ðông. Nếu trong số quý vị có ai ðýợc xem là hõn ngýời ở sự hiểu biết, lòng can ðảm hay bất kỳ một ðức hạnh nào khác mà lại hạ mình xử sự nhý thế thì quả là ðáng xấu hổ; tuy nhiên, sự thực là tôi thýờng nhìn thấy lắm kẻ ðýợc xem là cao quý làm nhiều chuyện thấp hèn bất ngờ trýớc tòa, nhý thể bị kết án chết là bất hạnh khủng khiếp nhất, nhý thể là họ có thể sống bất tử nếu ðýợc tha. Hạng ngýời nhý thế làm nhục thành quốc, bởi vì họ làm cho kẻ ngoại thành nghĩ rằng những nhân vật ðã ðýợc dân Athènes này xem nhý ðức hạnh nhất, hoặc chọn lựa ðể thay họ nhận lãnh các trách vụ và phẩm týớc công cộng, thật ra chẳng khác gì ðàn bà. Thýa quý tòa, ðấy là ðiều mà những kẻ ít nhiều có tiếng tãm nhý chúng tôi không nên làm ðể giữ danh giá; và ðấy là ðiều mà quý vị cũng không nên ðể cho xảy ra vì vinh dự của thành quốc, và nếu chúng tôi có lỡ làm, không nên chấp nhận, mà ngýợc lại phải trừng phạt rõ ràng bằng cách kết tội kẻ ðã ðến ðây ðể mýu diễn các màn kịch thýõng tâm kia, và qua ðó làm cho thành quốc trở thành lố bịch, thay vì kết án ngýời bình tĩnh ngồi chờ án lệnh.


Nhýng thýa quý công dân Athènes, ngoài chuyện danh dự, ðối với tôi công lý còn ðòi hỏi rằng sự trắng án không thể ðạt ðýợc nhờ van xin, rằng chúng ta không ðýợc xin xỏ, mà ngýợc lại, phải trình bày sự kiện và thuyết phục các vị thẩm phán. Bởi vì các vị không dự họp ðể biến công lý thành một ân huệ, mà ðể xét xem thế nào là công chính; quý vị ðã tuyên thệ không xét xử tùy tiện theo lợi quyền hay sở thích mà theo luật lệ. Thế nên chúng tôi không thể làm cho quý vị quen thói bội thề, và quý vị cũng không nên tự ðể výớng vào thói quen ðó, nếu không cả hai bên ðều ðắc tội với thần thánh. Nhý vậy, xin quý vị chớ trông ðợi rằng tôi sẽ cầu viện ðến loại phýõng tiện mà tôi xem là không lýõng thiện, không công chính, không sùng kính - nhất là khi ðang bị Mélètos ngồi kia buộc tội không tin là có thần linh. Bởi vì, nếu tôi làm quý vị mềm lòng bằng lời van xin, và làm quý vị vi phạm lời tuyên thệ, chính lúc ðó mới thật là tôi dạy quý vị sự bất sùng kính, và vì muốn tự vệ, ðã vô tình tự buộc tội rằng mình không tin là có thần thánh. Nhýng thýa quý vị, sự thật hoàn toàn ngýợc lại. Tôi tin thần thánh hõn bất cứ ai trong số những kẻ buộc tội tôi. Và tôi tin týởng tự ðặt số phận vào tay quý tòa cùng vị Thần ở ðền Delphes, chờ xem quyết ðịnh nào là tốt nhất, không chỉ cho tôi mà cho cả quý vị.


(Hết phần 1)





--------------------------------------------------------------------------------

CHÚ THÍCH

[01] Về tổ chức chính trị của Athènes nói chung, và tý pháp nói riêng, xem chú thích số 13 trong bài Phật và Socrate I của Phạm Trọng Luật. Phiên tòa xử Socrate thuộc hệ thống toà án Héliée, với một hội thẩm ðoàn khoảng 500 ngýời. Sự kiện Socrate không gọi hội thẩm ðoàn là «quý tòa» ngay từ ðầu có thể hàm ý vì ông chýa thể biết họ có công chính, và do ðó, có xứng ðáng ðýợc gọi nhý thế hay không trýớc khi họ tuyên án.

[02] Trong các phiên tòa mà tội vi phạm và hình thức trừng phạt chýa ðýợc quy ðịnh bởi luật pháp ðýõng thời nhý ở ðây, thủ tục xử tuân theo một trình tự gồm nhiều giai ðoạn. Ở phần ðầu, sau khi cáo trạng ðýợc tuyên ðọc, bên nguyên phát biểu và kết thúc bằng một ðề nghị ðịnh tội, sau ðó bên bị lên tiếng tự bênh vực hay ðọc bài biện hộ do ngýời khác viết, trýớc khi hội thẩm ðoàn bỏ phiếu quyết ðịnh có tội hay không. Ở phần sau, nếu bị cáo bị xem là có tội, bên nguyên lại phát biểu ðể bênh vực hình thức trừng phạt ðề nghị, bên bị cũng ðýợc quyền lên tiếng ðể xin một hình thức nhẹ hõn, cuối cùng hội thẩm ðoàn bỏ phiếu lần cuối ðể chọn một trong hai ðề nghị.

[03] Quảng trýờng Agora, nõi tập trung mọi sinh hoạt công cộng của thành quốc Athènes.

[04] Ngày xử, cả hai bên nguyên và bị cáo ðều có thể mang theo nhân chứng, thân nhân và ngýời ủng hộ. Và những ngýời ðến nghe xử thời ðó ðều có thể, và thýờng bộc lộ tình cảm của mình một cách công khai và ồn ào.

[05] Ba nguời buộc tội Socrate là Anytos, Mélètos và Lycon. Nhà thõ Mélètos là kẻ ðã thảo và nộp ðõn kiện, 2 ngýời kia chỉ ký tên xác nhận, nghĩa là chịu chia sẻ hậu quả nếu thất bại. Nhýng Anytos, thợ thuộc da, biện sĩ, ðồng thời là một thủ lãnh của ðảng dân chủ ðã từng làm ðến chức tý lệnh, ðã từng ra tòa và thoát án nặng nhờ hối lộ, mới thực là kẻ chủ mýu. Lycon cũng thuộc về giới biện sĩ, nhýng ít ðýợc biết ðến. Nói chung, cả 3 ðã bắt tay nhau ðể hãm hại Socrate, một mặt, vì hận thù tập ðoàn (những kẻ sống bằng miệng lýỡi), mặt khác, vì quyền lợi ðảng phái (ðảng dân chủ): kiến thức của giới biện sĩ cũng nhý của giới lãnh ðạo chính trị luôn luôn là ðối týợng nghi ngờ, phê phán, thử thách, ðôi khi giễu cợt của triết gia.

[06] Thời trẻ, Socrate có giao du với nhóm triết gia mà ngay nay chúng ta gọi là «tiền Socrate», và với trýờng phái biện sĩ. Hai ðiểm ðầu của cáo trạng liên hệ Socrate với nhóm thứ nhất và ðiểm cuối với nhóm thứ hai, trong khi triết lý của Socrate về sau thật sự ðã hoàn toàn ðoạn tuyệt, nếu không muốn nói là trái ngýợc với các khuynh hýớng này.

[07] Aristophane, tác giả một hài kịch mang Socrate ra giễu tựa là Mây, trong ðó ông xem Socrate nhý thuộc trýờng phái biện sĩ, có khả nãng «biến các luận ðiệu yếu kém thành luận cứ vững vàng», theo công thức trứ danh của Protagoras, song với hàm ý Socrate bênh vực mọi ðiều trái với sự thực và công lý.

[08] Mỗi phiên xử thýờng diễn ra suốt ngày và ðýợc chia làm 3 phần bằng nhau : 1/3 cho bên nguyên, 1/3 cho bên bị, và phần chót ðể ðịnh tội, mỗi phần khoảng 2 giờ. Thời gian ðýợc ðo lýờng bằng một thùng nýớc to thủng ðáy, ðóng bằng nút. Khi mỗi bên bắt ðầu nói, nút ðóng ðýợc rút ra; ðến lúc thùng ðã chảy hết nýớc, diễn giả phải ngừng.

[09] Gorgias là ngýời ở Leontium, Prodicos ở ðảo Céos, và Hippias gốc ở Elis, tất cả ðều là những ngýời nói nãng giỏi, ðể lại nhiều tác phẩm nổi tiếng về thuật hùng biện.

[10] Một min [mine] thời ðó là 100 ðrắc [drachme], và 1 ðrắc là lýõng trung bình mỗi ngày của tay thợ khéo. Thù lao của Evenos nhý vậy là 500 ðrắc, gần 2 nãm lýõng thợ.

[11] Từ Hy Lạp ðýợc dịch là «sagesse» hay «wisdom» khởi ðầu chỉ có nghĩa «hiểu biết» một cách tổng quát. «Sage» cũng ðồng nghĩa với «savant», nhý trong bản dịch của Luc Brisson mà chúng tôi tham khảo thêm ở ðây. Vì thế, trong bản dịch sang tiếng Việt này, chúng tôi dùng «hiểu biết», «thông thái» hay «kiến thức» tùy trýờng hợp và ngữ cảnh. Chỉ từ sau Socrate, từ «sagesse» và «sage» mới chủ yếu mang ý nghĩa ðạo lý mà nhiều ngýời nay dịch là «sự hiền minh», «nhà hiền triết» hay «ngýời hiền».

[12] Ðền Delphes là nõi thờ một trong các vị thần tiên tri [dieu-devin] nổi tiếng nhất cổ Hy Lạp là Apollon. Lời phán của thần qua trung gian của ðồng cô rất ðýợc ngýời ðýõng thời tìm hỏi, tin theo và ðóng một vai trò chính trị, vãn hoá quan trọng cho mãi ðến thời Kitô giáo.

[13] Chéréphon ðýợc gọi là «công dân tốt» hay «bạn của nhân dân» vì ông ta cũng thuộc ðảng dân chủ nhý những kẻ buộc tội Socrate. Ông ðã ðóng một vai trò chính trị thực sự, bị ði ðày, và chỉ trở về Athènes ðýợc khi nền chuyên chính của ba mýõi bạo chúa bị lật ðổ.

[14] Kẻ ðýợc chọn làm ðồng cô khởi thủy phải là một cô gái ít hiểu biết nhýng trinh trắng và xinh ðẹp, về sau vì xảy ra chuyện một cô bị bắt cóc hay hãm hiếp, chức nãng này ðýợc giao phó cho ngýời cao tuổi.

[15] Ðây là lời thề bình dân khá thông dụng ở Athènes thời ấy, gọi là «lời thề Rhadamante», có lẽ hàm chỉ Anubis, vị thần ðầu chó của Ai Cập. Dùng lời thề này trong khi bị kết tội là mang ngoại thần vào thành quốc, có lẽ Socrate muốn nói sự du nhập ngoại thần vào Athènes ðã có trýớc ông, và ở một mức ðộ rộng rãi hõn kẻ buộc tội ông có thể týởng.

[16] Ở ðây, từ này chỉ tất cả những ngýời làm việc bằng tay, không phân biệt nhý chúng ta ngày nay hai giới nghệ sĩ và tiểu công nghệ

[17] Ðức hạnh trong ngôn ngữ của Socrate, có nghĩa là trở thành một con ngýời và một công dân tốt.

[18] Bình thýờng, ðàn ông gọi tên thần Zeus và ðàn bà gọi tên nữ thần Héra khi thề thốt. Theo nhiều tác giả, Socrate cũng hay gọi tên Héra ðể thề, khi hàm ý ngýỡng mộ mỉa mai.

[19] Thời ấy, việc ðọc sách to trýớc khán thính giả phổ biến hõn lối ðọc yên lặng một mình. Câu này, do ðó, chỉ việc ðọc sách công cộng trên sân khấu ở quảng trýờng.

[20] Từ quỷ thần ở ðây chỉ loại quyền lực nằm giữa thần và ngýời nói chung, có khi gắn liền với thành quốc, có khi chỉ tác ðộng trên một cá nhân.

[21] Trong thần thoại Hy Lạp, Hadès là tên vị thần cai quản âm cõi, và do ðó, cũng là tên của cõi chết.

[22] Cái tiếng nói quỷ thần chỉ biết ngãn cản chứ không bao giờ khuyến khích Socrate làm ðiều gì ngày nay mang tên khác là lýõng tri..

[23]Socrate bị buộc tội ðã làm thanh niên hý hỏng một phần lớn vì hành tung bất hảo của hai công dân thýờng lui tới với ông là Critias và Alcibiade. Về 2 nhân vật này, xem chú thích số 21 và 22 trong bài Phật và Socrate I của Phạm Trọng Luật





Ðền Hephaistos



Ðền Delphes

[Vĩnh Long]

Phần Hai


Sau khi toà tuyên án có tội và mời ông tự ðịnh một hình phạt ðể thay thế bản án tử hình mà bên nguyên ðề nghị, Socrate yêu cầu ðýợc phụng dýỡng tại công ðýờng thành quốc.

Thýa quý công dân Athènes, lời tuyên án vừa rồi của quý vị không làm Socrate phẫn nộ bao nhiêu vì nhiều lý do, trong ðó phải nói rằng nó không bất ngờ chút nào ðối với kết cục tôi chờ ðợi. Ðiều còn làm tôi ngạc nhiên hõn là sự chênh lệch giữa hai số phiếu; thú thật rằng tôi không ngờ mình bị kết án bởi một ða số yếu nhý thế, bởi vì nếu tôi tính ðúng, chỉ cần có sự xê dịch của 30 phiếu là trắng án. Nhý vậy, tôi có thể tự hào ðã thoát tay Mélètos, không những thế, hiển nhiên là nếu Anytos và Lycon ðã không cùng ðứng lên ðể buộc tội, thì y ðã phải trả 1000 ðrắc tiền phạt vì không hội ðủ một phần nãm tổng số phiếu [01].

Dù sao, Mélètos ðã khép Socrate vào tội chết. Tốt thôi! Về phần tôi, thýa quý công dân Athènes, tôi phải tự kết mình vào tội gì? Hiển nhiên phải là một tội týõng xứng với ðiều tôi ðáng hýởng – song ðấy là ðiều gì? Nhục hình nào, hình phạt nào tôi ðáng nhận hýởng? Tôi, kẻ không ngừng tự ðặt cho mình nguyên tắc suốt ðời phải xem thýờng, thay vì háo hức tìm kiếm nhý bao kẻ khác, hoặc của cải tý lợi, hoặc quyền chức chính trị hay phẩm hàm quân sự, hoặc bất cứ thứ danh vọng nào khác. Tôi, kẻ chýa bao giờ tham gia một âm mýu hay toan tính ðảng phái nào vốn tràn ngập nền cộng hoà này, tự nghĩ mình quá lýõng thiện ðể có thể vong thân trong loại manh ðộng ấy. Tôi, kẻ ðã gác qua một bên ngay cả sinh kế khi tự thấy làm thứ công việc ấy mình chẳng hữu ích gì cho cả quý vị lẫn bản thân, mà chỉ giữ lại mối bận tâm duy nhất là mang ðến cho mỗi cá nhân quý vị ðiều tôi xem là nghĩa vụ cao quý nhất: khuyến khích từng ngýời khoan bận bịu về những gì chỉ tùy thuộc quý vị một cách ngẫu nhiên trýớc khi lo nghĩ ðến phần tinh anh của mình, ðến ðiều có thể giúp quý vị sống ðời ðạo hạnh và hiểu biết, khoan ðôn ðáo chuyện thành quốc trýớc khi lo nghĩ về thành quốc, và luôn luôn giữ nguyên tắc cùng trật tự ấy trong tất cả mọi lĩnh vực còn lại?


Thýa quý công dân Athènes, ðấy là hành trạng của Socrate, và nó xứng ðáng ðýợc hýởng gì, nếu quý vị thực là ngýời công chính? Một phần thýởng, hõn thế nữa, một phần thýởng thích ðáng với tôi [02]. Mà cái gì có thể týõng xứng với một ân nhân nghèo túng của quý vị, cần có ðủ rảnh rỗi ðể chỉ chãm lo ðến việc khuyên nhủ quý vị một cách bổ ích thôi? Thýa quý ðồng hýõng, ðối với một ngýời nhý vậy, chẳng có chi thích ðáng hõn là ðýợc chiêu ðãi tại công ðýờng thành quốc [03]. Và chắc chắn là xứng ðáng hõn bao lực sĩ ðã thắng giải ðua ngựa, hoặc ðua xe hai ngựa hay bốn ngựa trong các kỳ thi ðiền kinh ở Olympie, bởi vì họ chỉ mang lại cho quý vị chút hạnh phúc hời hợt bên ngoài, trong khi tôi chỉ cho quý vị ðâu là chân hạnh phúc, và họ có phýõng tiện sống trong khi tôi chẳng có chi cả. Vậy thì, nếu phải tuyên cáo ðiều tôi ðáng nhận hýởng một cách hoàn toàn công chính, xin nói thẳng với tất cả mọi ngýời: tôi xứng ðáng ðýợc phụng dýỡng tại công ðýờng thành quốc.


Nói nhý thế, có thể Socrate tôi sẽ bị buộc tội ðã ngạo mạn thách thức quý vị, nhý khi bài bác chuyện van xin than khóc ban nãy. Nhýng không phải thế ðâu, thýa quý ðồng hýõng; ðây mới là lý do thực sự. Tôi hoàn toàn tự biết mình chýa hề làm ðiều gì bất công với ai một cách cố ý, nhýng quý vị từ chối tin tôi, bởi vì chúng ta có quá ít thời giờ ðể bàn cãi. Nếu luật pháp thành quốc ðòi hỏi phải xét xử loại tội phạm có cõ dẫn ðến án tử hình ít ra trong vài ngày nhý ở nhiều nõi khác, hẳn tôi ðã có thể ðánh ðổ những ðiều vu khống thâm cãn cố ðế trong tâm trí quý vị, thay vì ðành chịu không thuyết phục nổi quý vị trong vài giờ nhý ở ðây. Biết chắc rằng mình chýa bao giờ làm hại ai, có lý nào bây giờ Socrate tôi lại tự làm hại chính mình, không những thú nhận ðáng bị trừng phạt, mà còn tự ðề nghị cho mình cả hình phạt nữa. Nhýng có gì ðáng sợ mới ðýợc cõ chứ! Bản án tử mà Mélètos ðòi chụp lên ðầu tôi chãng, khi tôi ðã nói rằng chýa biết cái chết sẽ là ðiều lành hay dữ, phúc hay họa, hung hay kiết? Chẳng lẽ ðể tránh nó, bây giờ tôi lại ði chọn và bắt mình chịu ðựng một hình phạt mà tôi biết chắc chắn là ðiều hung!


Gông cùm ý? Nhýng tại sao Socrate lại phải sống trong tù, làm tôi mọi cho mýời một viên cai ngục [04] thay phiên nhau thị uy sai khiến? Chịu tiền phạt và ngồi tù cho ðến khi trả hết nợ chãng? Thế thì cũng chẳng khác chi, vì tôi làm gì có tiền ðể trả. Ði ðày ý? Có thể là quý vị chấp thuận ðấy, nhýng phải thật là tham sinh úy tử ðến ðộ ðui mù tôi mới có thể nghĩ rằng ngýời xứ khác có thể chịu ðựng ðýợc dể dàng nếp sống và cách nói nãng của mình, trong khi chúng ðã trở thành sai quấy và ghê tởm ðến ðộ ngay cả kẻ ðồng hýõng nhý quý vị mà còn không chịu ðựng nổi và nay tìm cách khai trừ. Socrate tôi ðâu mù quáng ðến mức ấy, thýa quý công dân Athènes. Mà quả thật, ðấy sẽ là một cuộc ðời chao ôi là ðẹp ðối với tôi, nếu phải rời bỏ quê hýõng vào tuổi này ðể lang thang hết thành nọ ðến xứ kia và sống nhý kẻ phát vãng. Bởi vì tôi biết rằng, ði ðến ðâu, lớp trẻ cũng sẽ ðến nghe tôi nhý ở ðây; và nếu tôi xua ðuổi thì chính họ sẽ nhờ ngýời lớn tuổi hõn trục xuất tôi; còn nếu nhý tôi không xua ðuổi, bố mẹ hay thân nhân họ rồi cũng sẽ mýợn cớ bảo vệ họ ðể ðòi trục xuất.


Ðến ðây, có ngýời sẽ nói với tôi: Này Socrate, khi sang ðất khách, bộ ông không ngồi yên một chỗ và câm miệng lại ðýợc sao? Nhýng ðấy mới chính là ðiều tôi không thể nào làm cho phần ðông quý vị hiểu ðýợc. Bởi vì nếu tôi lại trả lời rằng làm nhý thế là bất tuân lời Thần, và vì vậy tôi không thể nào ngậm miệng yên vị một chỗ, quý vị sẽ không tin mà còn týởng tôi giễu cợt. Hõn nữa, nếu tôi còn nói thêm rằng bàn luận mỗi ngày về ðức hạnh và những ðiều quý vị vẫn thýờng nghe tôi phát biểu là ðiều lợi ích và hạnh phúc nhất trong ðời ngýời, rằng phải tự xét mình và xét ngýời bởi vì sống không xét nghiệm không ðáng gọi là sống, thì quý vị lại càng không tin nữa. Tuy nhiên, nó là sự thật ðấy, thýa quý ðồng hýõng, dù chẳng dễ gì mà thuyết phục quý vị.



Mặt khác, Socrate không có thói quen tự xử mình ðáng nhận bất cứ tai vạ nào. Nếu giàu có, tôi sẵn sàng nộp món tiền phạt ðến mức phải trả, bởi vì nó cũng chẳng hại gì [05]. Nhýng trong hoàn cảnh hiện nay... tôi không làm gì ra tiền, trừ phi quý vị chỉ phạt tôi ðến mức có ðủ sức trả; và vì tôi chỉ trả nổi cao lắm là 1 min, tôi ðề nghị trả 1 min tiền phạt. Dù rằng Platon ðứng kia, cùng với Criton, Critobule và Apollodore muốn tôi trả ðến 30 min và sẵn sàng bảo ðảm. Vì vậy, tôi tự kết án phải trả 30 min tiền phạt [06], và xin giới thiệu với quý vị những ngýời bảo lãnh hoàn toàn có khả nãng thanh toán.



PHẦN BA

Sau khi lại bị kết án tử hình với một ða số cao hõn, Socrate phát biểu với những kẻ ðã kết tội và những ngýời bênh vực ông trong phiên xử.



Thýa quý công dân Athènes, chỉ vì thiếu kiên nhẫn, quý vị ðã tạo cõ hội cho ngýời ðời bêu rếu nền cộng hoà; họ sẽ nói rằng quý vị ðã giết Socrate, một ngýời hiểu biết, bởi vì dù không ðúng họ cũng sẽ nói tôi là ngýời hiểu biết ðể sỉ nhục quý vị nặng nề hõn nữa. Chỉ cần chờ thêm ít lâu, cái chết của tôi tự khắc sẽ ðến, bởi vì nhìn xem, tôi ðã ở vào tuổi gần ðất xa trời rồi. Tôi không chê tất cả mọi ngýời ở ðây nhý thế, mà chỉ riêng những kẻ ðã khép tôi vào tội chết. Và cũng chỉ với họ thôi, tôi xin nói tiếp ðôi ðiều sau ðây.



Có lẽ quý vị nghĩ rằng Socrate ðã bị kết tội vì không tìm ra lời lẽ, thứ lời lẽ có ðủ sức thuyết phục quý vị, nếu nhý tôi tin rằng bổn phận của mình là phải làm hết mọi cách, kể lể ðủ chuyện hòng thoát chết. Không phải thế ðâu, thýa quý ðồng hýõng. Tôi không thiếu lời lẽ mà chỉ thiếu trâng tráo: tôi bị kết tội vì không chịu nói những ðiều tai quý vị ðã quen nghe, vì không muốn than khóc và hạ mình làm những chuyện hèn hạ mắt quý vị ðã quen thấy. Ðối với tôi, nguy nan phải ðýõng ðầu không thể là lý do ðể làm ðiều bất xứng với một con ngýời tự do, và ngay cả ðến lúc này, tôi không hề hối tiếc ðã tự bênh vực nhý vừa rồi; thà chết mà tự vệ nhý tôi ðã làm còn hõn là sống sót nhờ một bài tự biện hèn hạ. Khi ðứng trýớc toà cũng nhý lúc lâm trận, dù là tôi hay ai khác cũng không ðýợc phép dùng bất cứ phýõng tiện nào ðể thoát chết. Ai cũng biết rằng muốn cứu thân mình nõi trận ðịa chẳng có chi là khó, chỉ cần vất bỏ vũ khí và van xin kẻ ðuổi theo tha mạng. Cũng thế, trýớc mọi hiểm nguy, một khi ðã nhất quyết nói và làm bất cứ chuyện gì, ngýời ta có thể tìm ra nghìn cách xoay xở hầu tránh cái chết.


Có ðiều, thýa quý công dân Athènes, tránh cái chết không phải là ðiều khó nhất, tránh cái ác còn khó hõn bội phần, bởi vì tội ác chạy nhanh hõn cả tử thần [07]. Vì vậy, ngýời già cả nặng nề nhý Socrate mới bị ðứa chậm chân bắt kịp, trong khi kẻ buộc tội tôi, nhẹ nhàng và khoẻ khoắn hõn, ðã bị ðứa nhanh chân là tội ác túm lấy. Giờ ðây tôi sẽ ra ði, với án tử hình của toà án này; nhýng rồi họ cũng sẽ ra ði, ðeo theo tội bất công và ðộc ác của toà án chân lý. Tôi giữ lấy hình phạt của tôi, họ giữ lấy tội trạng của họ. Có lẽ sự việc ðã tiến triển ðúng nhý nó phải xảy ra, và ðối với tôi, không thể nào suôn sẻ hõn.


Nhý vậy, mọi việc ðã an bài. Nhýng hỡi những kẻ kết tội Socrate, ðây là ðiều tôi báo trýớc với quý vị, bởi vì hiện tôi ðang ở vào cảnh ngộ ðọc ðýợc týõng lai rõ nét nhất của ngýời sắp lìa ðời. Xin cảnh báo rằng, ngay sau khi giết tôi, quý vị sẽ phải chịu một hình phạt ðộc ðịa hõn cả cái án chết mà quý vị ðã buộc vào tôi. Thật ra, quý vị chỉ giết tôi ðể tự giải thoát khỏi cái gánh nặng rất khó chịu là cứ phải xét nghiệm ðời mình; nhýng rồi xem, tôi nói trýớc rằng những gì sắp xảy ra sẽ hoàn toàn trái ngýợc với ðiều quý vị hy vọng. Quý vị sẽ phải ðýõng ðầu với một số ngýời khảo hạch ðông ðảo mà quý vị không ngờ rằng cho ðến nay tôi vẫn cố cầm giữ, và càng trẻ họ càng hung hãng hõn, càng làm quý vị khó chịu hõn [08]. Thật là sai lầm nếu quý vị nghĩ rằng chỉ cần giết ngýời là trốn thoát lời chê trách sống không xét nghiệm. Cách loại bỏ sự kiểm tra ấy vừa bất chính vừa bất khả thi, cách vừa chính ðáng vừa dễ dàng là, thay vì tìm cách bịt miệng kẻ khác, hãy tự tu thân sửa tánh. Ðấy là ðiều tôi thấy cần cảnh báo những ai ðã kết tội tôi. Bây giờ tôi xin kiếu.

[Vĩnh Long]

Nhýng thýa những công dân Athènes ðã bỏ phiếu xoá án tôi, Socrate sẵn sàng ðàm luận tiếp với quý vị về chuyện xảy ra, trong khi ngýời ta chýa ðýa tôi ðến nõi chờ chết vì còn bận bịu việc toà. Chúng ta hãy tĩnh tâm một lúc và dùng khoảng thời gian còn lại ðể cùng ðàm luận. Tôi muốn kể quý vị nghe nhý với bạn hữu chuyện kỳ lạ ðã xảy ra cho tôi hôm nay, và giải thích với quý bạn ý nghĩa của nó. Vâng, thýa quý thẩm phán (khi gọi nhý thế, tôi chỉ trả lại quý vị một danh nghĩa chính ðáng), tôi vừa trải nghiệm ðiều khác thýờng sau. Cái tiếng nói quỷ thần suốt ðời vẫn luôn luôn vãng vẳng bên tai, không bỏ lỡ một dịp nào dù nhỏ ðến ðâu ðể can ngãn mỗi khi tôi có ý ðịnh làm ðiều gì sai trái, hôm nay lại giữ im lặng, trong khi tôi phải ðýõng ðầu với ðiều mà mọi ngýời có thể và trên thực tế ðều cho là nỗi bất hạnh lớn nhất nhý quý vị biết ðấy. Nó không cản tôi khi ra khỏi nhà sáng nay, khi býớc ra trýớc tòa, khi ðang phát biểu hay sắp nói ðiều gì, dù vẫn có thói quen ngắt lời tôi giữa chừng trong mọi hoàn cảnh bình thýờng khác. Tại sao hôm nay nó lại không ngãn chận bất cứ hành ðộng nào, lời lẽ nào của tôi? Ðể tôi giải thích với quý bạn: bởi vì ðiều xảy ra cho tôi hôm nay có vẻ nhý thật là ðiều lành, và hẳn là chúng ta ðã sai lầm khi týởng rằng cái chết là nỗi bất hạnh. Ðối với tôi, bằng chứng hiển nhiên là nếu tôi lỡ làm ðiều chi sai trái, thì cái tiếng nói ấy ðã lên tiếng cảnh báo.



Còn vài lý do khác ðể nghĩ rằng cái chết là ðiều lành. Nó chỉ có thể là một trong hai ngả sau: hoặc là sự hủy diệt tuyệt ðối và tiêu tan hoàn toàn của ý thức, hoặc chỉ ðõn giản là sự chuyển dời của linh hồn từ cõi này sang cõi khác nhý ngýời ta nói [09]. Nếu cái chết là sự týớc bỏ mọi cảm thức, một giấc ngủ không chiêm bao, thì nó sẽ là hạnh phúc tuyệt vời phải không quý bạn? Bởi vì, ai ðó trong quý vị cứ chọn lấy một ðêm dài ðẫy giấc không bị mộng mị quấy rầy, và so sánh nó với tất cả những ngày, những ðêm ðã lấp ðầy ðời mình thử xem. Hãy suy nghĩ rồi tự hỏi xem, liệu trong ðời mình ðã có ðýợc bao nhiêu lúc sung sýớng, êm ả hõn thứ ðêm ấy. Tôi tin chắc rằng không chỉ ngýời thýờng, mà ngay cả bậc Ðại Ðế [10] cũng chẳng tìm ra bao nhiêu ðâu, có thể ðếm ðýợc trên ðầu ngón tay. Nếu cái chết là một giấc ngủ týõng tự, tôi quả quyết nó không phải là ðiều bất hạnh, bởi vì cả chuỗi thời gian vô tận dýờng nhý chỉ thu lại còn một ðêm trýờng.



Mặt khác, nếu cái chết là sự chuyển dời từ trú sở này sang một cõi khác, và nếu ðúng thật nhý ngýời ta nói, rằng ðấy là nõi hẹn hò của bao ngýời ðã từng nghiệm trải cuộc sống trần gian, còn có thể týởng týợng ðýợc hạnh ngộ nào lớn hõn, thýa quý thẩm phán? Bởi vì rốt cuộc, nếu ðến cõi Hadès mà thoát khỏi tay những kẻ mệnh danh là quan toà ở ðây ðể gặp các vị thẩm phán ðích thực, những ngýời ðýợc xem là luôn luôn thực thi công lý, nhý Minos, Rhadamanthe và Éaque [11] hay nhý Triptolème và các vị bán thần khác ðã từng sống công chính suốt ðời, thì cuộc hành trình này lại khốn khổ ðến thế hay sao? Chúng ta phải trả cái giá nào ðể ðýợc ðàm luận với Orphée, Musée, với Hésiode, Homère? Riêng tôi, nếu chết mà ðýợc nhý thế thật, tôi sẵn sàng chết nhiều lần, nhất là nếu ðýợc gặp Palamède, gặp Ajax con của Télamon [12], và tất cả những ngýời thời xýa ðã chết oan vì là nạn nhân của các bản án bất công! Trò chuyện với họ, rồi so sánh những gì ðã xảy ra cho họ và cho bản thân mình, thú vị ðấy chứ! Nhýng có lẽ thú vui lớn nhất của tôi, ở ðấy cũng nhý ở ðây, vẫn lại là dùng cả ðời mình vào việc chất vấn và xem xét mọi nhân vật mà tôi gặp trên ðýờng, ðể phân biệt ai là ngýời hiểu biết, ai là ngýời chỉ týởng mình thông thái mà không thực hiểu biết. Phải trả cái giá nào, thýa quý thẩm phán, ðể có thể khảo sát Agamemnon, vị týớng ðã thống lãnh cả một ðội quân hùng hậu nhý thế ðể ðánh thành Troie, hay Ulysse hay Sisyphe, và bao nhân vật nam nữ khác nữa, những ngýời mà chỉ ðýợc sống bên cạnh, ðýợc chuyện trò với họ thôi ðể quan sát và tìm hiểu, cũng ðã là một ðại phúc không nói hết ðýợc? Ít ra ở ðấy, không ai bị kết án tử hình vì loại hành ðộng týõng tự; bởi vì ngoài cả nghìn lợi thế ðã ðặt cuộc sống của họ cao hõn của chúng ta rất xa, cý dân nõi ðây còn hýởng lộc bất tử, nếu ðúng nhý ngýời ta nói.



Vì vậy, thýa quý thẩm phán, cả quý bạn nữa cũng nên giữ hy vọng trýớc cái chết, và lấy chân lý này làm ðiều tâm niệm: không ác quả nào có thể xảy ðến với ngýời thiện, dù trong ðời này hay sau khi chết, vì thần thánh không bao giờ bỏ rõi họ. Chuyện xảy ra cho tôi hôm nay không hề là ngẫu nhiên; ðối với tôi, rõ ràng rằng chết vào lúc này và thoát khỏi mọi hệ lụy của cuộc sống là ðiều tốt lành nhất; chính vì thế mà cái tiếng nói quỷ thần kia hôm nay ðã im lặng. Tôi không oán hận gì mấy kẻ ðã buộc tội hay nhóm ngýời ðã kết án tôi, mặc dù ý ðồ của họ là tìm cách hãm hại tôi chứ không phải mýu cầu ðiều lành, và nhý thế tôi hoàn toàn có lý do ðể trách móc họ. Tôi chỉ yêu cầu họ một ðiều. Khi các con tôi khôn lớn, nếu quý vị thấy chúng tìm kiếm của cải hay bất cứ thứ chi khác nhiều hõn là ðức hạnh, hãy trừng phạt chúng bằng cách tra vấn chúng nhý tôi ðã hành hạ quý vị, và nếu chúng vênh váo týởng mình ðã trở thành cái gì trong khi chúng chýa thực là gì cả, hãy làm chúng hổ thẹn vì sự vô tâm và ngạo mạn ấy, nhý tôi ðã dằn vặt quý vị. Nếu quý vị làm ðýợc nhý thế, bố con chúng tôi xin thực lòng ca ngợi sự công chính của quý vị.



Nhýng ðã ðến lúc chúng ta chia tay nhau, tôi býớc vào nẻo chết, và quý vị trở lại ðýờng sống. Bên nào rồi sẽ nhận lấy số phần lợi hõn? Ðâu ai biết ðýợc, chỉ có thần thánh may ra.




CHÚ THÍCH


[01] Nếu số thẩm phán là 500 ngýời nhý thông lệ, bên nguyên ðýợc 280 phiếu và bên bị 220. Chỉ cần 30 phiếu ðổi chỗ là mỗi bên ðýợc 250 phiếu, bất phân thắng bại và toà phải xử trắng án. Vì ðýợc hõn 1/3 tổng số phiếu, Socrate cho rằng ông ðã thoát tay Mélètos là kẻ buộc tội duy nhất mà ông gọi ðích danh ra ðối chất. Mặt khác, nếu chia ðều 280 số phiếu bên nguyên cho 3 ngýời buộc tội, Mélètos chỉ mang lại chýa tới 1/5 tổng số phiếu, thua kiện và phải trả tiền phạt.

[02] Socrate sẽ ðýa ra một phản ðề nghị với hai vế, cái thứ nhất týõng xứng với tý cách ân nhân thành quốc, cái thứ hai týõng ðýõng với khả nãng chịu ðựng của ông. Ðoạn này nói về vế thứ nhất: Socrate khẳng ðịnh ông xứng ðáng ðýợc ðối xử nhý thýợng khách hay công dân gýõng mẫu của Athènes.

[03] Công ðýờng nói ðây không phải là dinh Tholos nhý thýờng bị nhầm lẫn. Dinh Tholos là nõi nghị viên Athènes sống chung trong thời gian hành xử quyền cai trị thành quốc. Công ðýờng là nhà khách chung của Athènes, nõi chiêu ðãi các thýợng khách, những công dân danh giá hoặc xuất sắc trong mọi lãnh vực (thể thao, quân sự...).

[04] Số nhân viên ðýợc giao cho nhiệm vụ cai quản ngục thất, và hành quyết tử tội khi cần. Họ ðýợc chỉ ðịnh hàng nãm và làm việc theo nguyên tắc luân phiên.

[05] Ðối với Socrate, ðiều hung có hại duy nhất là những gì có thể gây tổn thýõng cho tâm hồn, tiền phạt do ðó không thể gây thiệt hại gì cho ông.

[06] Vế thứ hai của phản ðề nghị, týõng ðýõng với khả nãng chịu ðựng của Socrate. Về giá trị của 2 món tiền ðề nghị: 1 min ðýợc xem là giá phải chãng ðể chuộc tù binh thời ðó; 30 min týõng ðýõng với của hồi môn mà 1 công dân trung lýu có thể trả cho chị hoặc em.

[07] Ðây có lẽ là một thành ngữ rất phổ biến vào thời ðó.

[08] Socrate muốn cảnh báo rằng việc làm của ông sẽ ngày càng lan rộng, triệt ðể hõn, và do chính các thế hệ con cháu của những kẻ ðã kết án ông ðảm trách.

[09] Quan ðiểm ðầu rất phổ biến ở Hy Lạp thời ðó, trong tác phẩm của Homer và có lẽ ðýợc ða số những kẻ xử ông chấp nhận. Quan niệm sau có thể xuất phát từ các nhóm thiểu số chủ trýõng một thứ tôn giáo huyền bí.

[10] Ở ðây, từ này chỉ hoàng ðế xứ Perse mà sự giàu có và hạnh phúc giả ðịnh ðã ðýợc chấp nhận rộng rãi trong dý luận bình dân.

[11] Cả 3 ðều là con của thần Zeus, là vua nõi trần thế và ðýợc xem là những thẩm phán công chính dýới Hadès.

[12] Palamède, Ajax, Télamon ðều là những anh hùng chết vì bị ðối xử không công chính. Trái lại, Agamemnon, Ulysse và Sisyphe là những anh hùng có mặt bất công. Ulysse ðã giấu vàng trong lều Palamède rồi vu oan là thông ðồng với giặc, khiến Palamède bị ném ðá chết. Agamemnon ban thýởng chiến bào và vũ khí của Achille cho Ulysse thay vì Ajax, khiến Ajax tự sát.





Minos, chánh án nõi Hỏa ngục, của G. Doré