Nha Nguyen: Gia Long

[NhiHa]

History of the Imperial Nguyen dynasty of Vietnam
- a genealogical account.

By Dr. Liem T. Vo B.A., B.Sc.Hons., Ph.D.(Pathology)

The recorded history of Vietnam (Dai Viet) began in year 207BC
However, Vietnamese legends trace the Vietnamese ancestors
down the eighteen lines of Hung kings who ruled vast realms
covering southern China and Northern Vietnam today. Supported
by archaeological findings of sophisticated Bronze Age Dong
Son civilization and sporadic Chinese records of earlier times,
the evidence dates the foundation of the kingdom of Van Lang to
2874 BC. Evidence indicates the existence of non-Chinese
writing system prior to year 2000 BC in the form of what Chinese records called 'Khoa Dau Tu' carved on the shell of a three metre-wide turtle thought to have lived 1000 years. The turtle was brought to China from Van Lang together with a white pheasant as tribute. Bronze age objects found in Vietnam and southern China also have similar writing but the meanings were long lost. Although the early origin of the Vietnamese people is shrouded in legends and myths, the history of the Nguyen dynastic family is relatively well kept. Vietnam today has 80 million people, sixty ethno-linguistic groups, land area is 329,566 sq km with 3290 km of coastline. There are 769 surnames in Vietnam but Nguyen is by far the biggest group. The Nguyen name took majority place in the population due to past practice of adopting the ruler's surname by newly arrived migrants to gain acceptance and grace during the Nguyen dynasty spanning close to four centuries. Other mass conversion of names came from Cham ethnic. They did not have surnames and often cited either Nguyen or Pham (a Vietnamese translation for Po meaning Lord in Cham language) as their surnames when came under Vietnamese rule. Both late Prime Minister Pham Van Dong of communist North Vietnam and President Nguyen Van Thieu of South Vietnam came from Cham ethnic ancestry.

The Nguyen name finds mention as early as the first century AD. Present day Imperial records trace the family to the most distant ancestor being the Grand Duke Nguyen Bac who was found mention in history books at the threshold of independence from China during the Dinh dynasty (968-980 AD). The Nguyen family originated from Gia Mieu district, Thanh Hoa province north Vietnam. Royal Viet chronicles by historian Nguyen Bac Trac wrote: 'Year of the Rabbit 979 AD Dinh Lien killed his younger brother Crown Prince Hang Lang. Both the King, Dinh Tien Hoang and prince Dinh Lien were assassinated by Do Thich, a court official. Grand Duke Nguyen Bac killed the assassinator Do Thich and put prince Ve Vuong on the throne. General Le Hoan proclaimed himself Viceroy. Political struggles followed which ended with Nguyen Bac killed). According to researchers Dr. Thai Van Kiem (Paris), Le Thuoc, Hoang Co Thuy, Bui Van Nguyen, Dao Phuong Binh, H.I.H. Prince Ung Trinh, and Bao La Cu Si et al. 1998: Nguyen Bac issued 1 son, Nguyen Ðe. Nguyen De issued 3 sons: Nguyen Loi, Nguyen Vien and Nguyen Phuc. The second son Nguyen Vien had a son called Nguyen Phung. Nguyen Phung's son was Nguyen Nn. Nguyen Nn's son was Nguyen Tu. Nguyen Tu's son was Nguyen Nap Hóa. Nguyen Nap Hóa was the father of Nguyen Cong Luat. Nguyen Cong Luat had 3 sons: Nguyen Cong Sach, Nguyen Ho and Nguyen Minh Du. Nguyen Minh Du had 3 sons: Nguyen Sung, Nguyen Thu and Nguyen Ung Long (Phi Khanh). Nguyen Ung Long married princess Tran Thi Thai (Tran Dynasty). Tran Dynasty Royal army under the leadership of prince Tran Hung Dao combined with Champa's navy became the first in the world to defeat the formidable Mongolian empire of Kublai Khan. The defeat of the Great Khan army consisted of 500,000 men in Vietnam destroyed the reputation of 'invincibility' of the Mongols. Phi Khanh and the Tran princess issued 1 son Nguyen Trai (1380-1442 AD). According to Legend, Nguyen Ung Long was captured by the Ming Chinese invaders and taken prisoner. When bidding farewell to his son Nguyen Trai at the Sino-Vietnamese border, Ung Long cried and made his son to promise to revenge and free the country from Chinese rule. Ung Long's tears manifested in the crystal clear water of Phi Khanh Spring bearing his name (this location is part of China as per year 2001). Nguyen Trai, a doctorate, later helped a wealthy land owner Lê Loi to defeat the Minh Dynasty to establish Lê Dynasty, the longest and one of the most successful dynasties of Vietnam. Nguyen Trai was a brilliant strategist and intellectual. He invented myths and legends such as 'a giant turtle appeared from a lake in Thang Long to present a sword to Le Loi'. He ordered his men to use honey to write on thousands of forest leaves words to the effect: 'Le Loi will be your king, Nguyen Trai will be your saviour'. Honey attracted ants. The ants did their work brilliantly that peasants thought the writings were messages from heaven. This further strengthened people's determination to fight the invaders.

Upon the death of king Le Loi (1433 AD), his son King Le Thai Tong succeeded the throne at the age of eleven. Mandarins and officials in the court grew more and more jealous of Nguyen Trai even when Nguyen Trai had retired. They plotted to kill him. The opportunity came when the young playboy Le king suddenly died of a heart attack when staying overnight on a royal visit at Nguyen Trai's country estate, far away from the capital. The court officials found Trai and family guilty of high degree murder and treason and his entire family was sentenced to death (1442 AD). Nguyen Trai had 4 wives: Chau Thi, Phung Thi, Nguyen Thi Lo and Pham Thi Man. Pham Thi Man managed to escape to Laos with her son Nguyen Long. Trai's first wife Chau Thi was killed with him. Together they had 3 sons: Khue, Gia and Duan (born 1404 AD). Both Gia and Duan escaped to Laos. Nguyen Duan was the father of Nguyen Duc Trung (born 1428 AD). Nguyen Duc Trung had a daughter: Nguyen Thi Hang and a son, Nguyen Van Lang. The Nguyen family achieved national prominence again during the late fifteenth century, when the daughter of Nguyen Duc Trung married a Lê Prince, who later became king Lê Thanh-Ton, Vietnam' most brilliant king. The Nguyen family helped several princes of the Lê dynasty in securing the throne of Dai Viet. Lands, titles and offices of privilege conferred on them in reward for these services. By 1503, the head of the Nguyen family, Van-Lang or Dai-Lang, had been raised to the title of Duke (Trung Quoc Cong). Nguyen Van Lang issued 1 son, Nguyen Hoang Du (born 1476). Nguyen Hoang Du received the title of Marquis of An Hoa who was the father of Nguyen Kim (1500-1545 AD). By early 16th century the Lê dynasty had become weak and corrupt. It finally fell to the hands of an ambitious General called Mac Dang Dung who founded the Mac Dynasty (1527-1592 AD).

Marquis Nguyen Kim had two sons, Nguyen Uong and Nguyen Hoang (1525-1613 AD) and one daughter, Ngoc Bao (wife of lord Trinh Kiem). Nguyen Kim and his son in law, Trinh Kiem raised an army from Laos attacking the Mac forces to restore the Lê Dynasty under a Lê prince. Nguyen Kim succeeded in restoring the Lê Dynasty, effectively controlled the southern half of the country. He died of enemy poisoning in year 1545 AD. All military powers passed on to Trinh Kiem, Nguyen Kim's son in law. Trinh Kiem killed Hoang's older brother Nguyen Uong to consolidate power. Fearing for his life, Nguyen Hoang saw the famous prophet Nguyen Binh-Khiem (also known as Trang Trinh, a doctorate under the Lê dynasty and was considered Vietnamese equivalent of Nostradamus) for advice. 'South of Hoanh Son mountains, ten thousand generations put down roots' the prophet told his little servant but loud enough so Hoang could hear. After receiving the prophecy, Nguyen Hoang asked his sister, wife of Trinh Kiem to let him go south to Thuan Hoa province bordering with Champa kingdom. Thuan Hoa was known for its fever-ridden mountains and unforgiving weather with 'Laos winds' bringing blinding dusts that burn skin of strangers. Thuan Hoa was often attacked by both Mac forces and Champa incursions. Trinh Kiem thought it was a good idea to get rid of his brother-in-law this way. Nguyen Hoang went south to Thuan Hoa and Quang Nam province (formerly Indrapura and Amaravati kingdoms) with less than 1000 men in a frosty winter day, the year of the Horse 1558 AD. Nguyen Hoang was 34 years old. He had to leave his son behind as hostage for Trinh Kiem. Descendants of the fore mentioned were later known as 'Nguyen Huu'. Descendants of the children who followed Nguyen Hoang were later known as Nguyen Phuc or Nguyen Phuoc. From then on the Nguyen family history became national history.

In the North, the Trinh family managed to finish off the Mac dynasty and regained Thang Long (Hanoi) for the Lê emperors. However, real powers were always to be in the hands of Trinh lords. In the South, Nguyen Hoang established his capital at Hué, extended his control over several adjoining territories and becoming in effect the first Viceroy of Dai Viet. His successors known as Nguyen lords added greatly to these territories and gradually secured their independence, owning only nominal allegiance to the Emperor. Year 1611 AD the kingdom of Kauthara fell under the Nguyen's realm. In the year 1693 the kingdom of Panduranga (Phan Rang, Phan Ri principalities) came under Nguyen's control. However some autonomy was allowed and the royal house of Champa was still recognised. North-South wars between Trinh and Nguyen were frequent with guns and ammunitions bought from both Portugal and Spain. History recorded seven major battles between Trinh and Nguyen each side had up to 70,000 troops, hundreds of elephants and war ships.

In year 1620 AD Khmer King Chetta II sought to marry lady Ngoc Van, daughter of lord Nguyen Phuc Nguyen also known as Buddhist king (1613-1635 AD), Lady Ngoc Van became Queen of Cambodia with the title So dach Prea Peaccac Vodey Prea Voreac Khsattey. King Chetta II wanted to rely on Nguyen's military power as guarantor for his country's survival under constant military threats from nearby Siam (Thailand). Thousands of Vietnamese fully armed soldiers followed lady Ngoc Van to Cambodia. Many Vietnamese became Cambodian court officials. Two years after the royal marriage there were 20,000 Vietnamese settlers migrated to Prei Nokor (Saigon), Kas Krobey (Ben Nghe) and Bien Hoa. At this time travel between Hue and Southern part of Vietnam, under nominal control of Khmer kings was by sea, bypassing the kingdom of Champa-Panduranga in the middle. Nguyen lord asked his son-in-law, H.M. King Chetta II to allow the Nguyen court to establish an office of taxation in Prei Nokor to collect taxes from his subjects. The request was formerly granted by the Khmer court. Lord Nguyen Phuc Nguyen also had two other daughters. Lady Ngoc Khoa was married to King Po Rome of Champa. Lady Ngoc Hoa was married to a Japanese prince. After the death of King Chetta II (1625 AD) there were constant conflicts in the court of Cambodia. Some Cambodian princes called on Vietnamese lord Nguyen Phuc Tan (1648-1687 AD), a nephew of Queen Ngoc Van of Cambodia to intervene. The Nguyen forces installed Batom Reachea (1658-1677 AD), the son of King Chetta II and Queen Ngoc Van on the throne as king of Cambodia. Vietnamese sovereignty over the areas of Saigon and Bien Hoa was formally recognised by Cambodian court in 1691 AD.

By 1693 AD the Nguyens were confident enough to assume the title of "Master of the State". Nguyen-Phuoc Khoat assumed the title of Celestial King in 1744 AD. He ordered a dynastic seal be made, changed people's costumes, encouraged local dialects, adopting local expressions and indigenous words to further distance his domain from the north ruled by Trinh family and Lê emperor.

Meanwhile the situation in Cambodia deteriorated quickly. Wars with Siam and civil wars threatened the kingdom day by day. Cambodian kings and princes were fighting each other. Some sought help from Siam, some sought help from Nguyen lords. Khmer King Nac Ong Ton ceded Chau Doc and Sa Dec areas to Vietnam in exchange for help. Khmer King Thommo Rechea ceded Soc Trang, Bac Lieu. Khmer King Ang Ton ceded all the areas between That Son mountain to Kien Giang, Long Xuyen in exchange for more military help.

In the year 1671 AD, Mac Cuu, a Ming Dynasty Chinese merchant from Canton province, refused collaboration with the new Manchurian Ch'ing Empire in China, went south to seek refuge in the kingdom of Cambodia. He subsequently became Nguyen lord 's loyal official. He first came to the Khmer royal court to seek asylum. The Khmer King asked Mac Cuu to take all his Chinese men to settle in Peam principality, an isolated and sparsely inhabited area of land near the gulf of Siam. Right there Mac Cuu built a prosperous and picturesque port city called Ha Tien. It's economy included gambling revenues from casinos, trading in silk and spices, local ceramics and pottery, agriculture and other light industries. Trades between Ha Tien and the rest of the world including Holland, Japan, Southeast Asia and India flourished.

Ha Tien later became victim of its own wealth. Ha Tien suffered repeated attacks from Thailand. The Khmer court was powerless to protect Ha Tien. Mac Cuu sought protection from the Nguyen Lord of Hué. At that time the Khmer King also looked to the Nguyen House for protection from military advances from Thailand. In 1711 AD, after being taken prisoner and freed by Thai forces, Mac Cuu accompanied by his entourage Truong Cau and Ly Xa knocked on the palace door at Hue bearing gifts to Nguyen lord seeking protection and be part of the Vietnamese Nguyen realm. Mac Cuu adored and respected the Nguyen Lord with all his heart. Lord Nguyen Phuc Chu (1691-1725 AD) granted Ha Tien city state and surrounding lands full autonomy. Mac Cuu's successors were granted 'Seven leaves of Nobility, That Diep Phien Han' by lord Nguyen Phuc Thu (1725-1739 AD). Each generation for seven successive generations was entitled to a nobility rank. Mac Cuu died at the age of 81 in year 1735 AD and was raised to the rank of Marquis and Grand General (Cuu Loc Hau, Dai Tuong Quan).

Year 1679 AD a navy fleet comprised of 50 vessels carrying retreating Chinese Ming dynasty soldiers and their families arrived at Hué seeking asylum. Lord Nguyen Phuc Tan (1648-1687 AD) sent them to the new southern area near Saigon, Bien Hoa, Long An Eastern Cambodia for settlement with the permission of the Khmer court. The Chinese refugees were allowed to keep their military ranks and aristocratic titles. They proved to be a hugely loyal and successful group of migrants adding immense economic power and much needed vitality in that distant part of the realm which was known to the French as Cochin-China. The ensuing years merchants and labourers from India and Europe arrived in increasing numbers.

By 1771 AD dark clouds appeared on the horizon. Destroyed by internal revolt of the Tay Son rebellion and external pressures, the Nguyen family was forced to flee to Cochin-China when the Trinh forces with the help of Tay Son attacked and captured Hué capital in 1775 AD. Trinh forces was in turn vanquished under formidable military power of the Tay Son brothers, a powerful military group under the leadership of 3 brothers Nguyen Nhac, Nguyen Hue and Nguyen Lu (originally had their surname changed from Ho to Nguyen, they were descendants of Ho Phi Phuc from Nghe An principality). Tay Son forces massacred the entire Nguyen royal family comprised of a few hundred individuals including Lord Nguyen Phuc Thuan together with 10,000 Chinese settlers in Gia Dinh area near present day Saigon. It was said that Saigon river was chocked with dead corpses for months. Royal remains of all Nguyen Lords including Nguyen Hoang were dug up. Nguyen Hue was Tay Son's most successful and feared General. Nguyen Hue took Hué, then soon after Thang Long (Hanoi) too fell. The defeated lord Trinh Khai of Dai Viet was riding on a war elephant, seeing his army all but disintegrated under his eyes, committed suicide (1786 AD) at the gate of Hanoi citadel. A historical meeting between Tay Son King Nguyen Nhac and the ailing Lê Emperor took place in Thang Long (Hanoi) addressing each other as 'Your Majesty' and 'my' and 'your' country respectively. The Lê Emperor later died of old age.

The taking of Hanoi by Tay Son Nguyen Hue was relatively easy. The governing apparatus of Dai Viet headed by the figurehead Lê Emperor and Trinh lord had been going through a period of slow decay. Prior to being terminated by Tay Son forces, a small group of a few hundred disgruntled soldiers from Tam Phu provinces stomped the capital wanting the resignation of Duke Huy. In theory, Duke Huy was the most powerful man in the Kingdom. He was in charge of the military and all dynastic matters. When the rebels were at the palace gate, the Emperor cried and summoned his Minister of Defence to the rescue. Duke Huy said goodbye to his Lê Emperor and Trinh Lord, got on the back of an elephant, armed with a sword, alone confronted the rebellious soldiers. Seeing Duke Huy on the elephant's back the soldiers retreated a little. The Duke said: 'I order you to kneel down!'. The soldiers obeyed. A few moments passed, nothing happened. One soldier stood up and shouted 'kill!'. Ten more stood up. One hundred stood up. Within minutes they pulled the brave minister of defence down and killed him. It was no surprise that a more organised army could finish off the Lê-Trinh dynasty with relative ease.

The new successor of the Lê Emperor and the Empress mother soon called on China for help. Nguyen Hue brilliantly defeated a big Chinese army of 200,000 men supporting the return of the Lê Emperor Lê Chieu Thong. It was a massive blow to the ego of the Chinese Celestial court. Like all good Confucian kings before him, Hue apologised profusely to Peking for the accidental victory. Hue blamed on the elephants to have caused unnecessary fear on the part of the Chinese army not used to seeing giant beasts. The Chinese always appreciated face saving manners. After all, the Vietnamese did have Chinese culture. Hue crowned himself Emperor Quang Trung at Hué. His older brother, Nhac crowned himself Emperor Thai Duc at Qui Nhon (formerly the Imperial city of Vijaya of Champa). The youngest brother Nguyen Lu became Viceroy of Saigon. Disagreements soon followed seeing the Tay Son brothers fighting each other.

The 16 year old prince Nguyen Phuc Anh, the sole survivor of the Nguyen royal family, escaped the carnage with his entourage and loyal soldiers including Mac Cuu's son Mac Thien Tu of Ha Tien. Later Mac Thien Tu was killed by the order of the King of Siam while in Thailand seeking help for Anh. It turned out that Tay Son had sent a secret message via Cambodia implicating Tu in a plot against the King of Siam. Upon hearing Mac Thien Tu's death, Anh cried with great sorrow. After a lost battle, Anh and his men were hiding in the swamps and thick bush of the Mekong delta. Anh was planning to use small sampans to escape to sea via the opening of the Mekong river. Three attempts to cross the river were aborted because of a sudden appearance of large numbers of three meters long salt-water crocodiles. It turned out that Tay Son forces were waiting at the mouth of the River. Their activities sent the crocodiles swimming up stream, unintentionally saved Nguyen Phuc Anh's life. After several more battles Nguyen-Phuc Anh was forced to flee to the islands of Poulo Condor, the island of Phu Quoc and then Siam. It was at the island of Poulo Condor that Nguyen Phuc Anh met Monsignor Pierre Pigneau de Behaine. Receiving intelligence that Nguyen Phuc Anh held meetings with the French and other Western powers, Tay Son sent its navy out to surround the island in three thick circles. A God-sent typhoon sunk Tay Son's navy just when landing was imminent. Anh's life was spared one more time, but the fate of Catholics and French missionaries were doomed inside Vietnam. Large-scale oppression during the reign of Canh Thinh, Quang Trung's successor prompted the holy apparition of 'Lady of La Vang'. England, Portugal and Holland all offered military help but Anh decided to make contact with French missionaries and despatched his eldest son as Ambassador to the Court of Louis XVI, at the age of eight. The treaty concluded at Versailles 28.11.1787 during this mission.

However France itself was soon consumed by the turbulence of 1789 revolution. Monsignor Pierre Pigneau de Behaine, Bishop of Adran (Vietnamese name Ba Da Loc) had to raise a French army of volunteers financed by the church's own money to help Nguyen Phuc Anh in regaining his throne. Siamese naval and military forces also helped Nguyen Phuc Anh but were utterly defeated by Emperor Quang Trung of the Tay Son upon arrival in south Vietnam. Nguyen Phuc Anh's fortune suddenly turned for the better when his invincible rival Nguyen Hue (Emperor Quang Trung) suddenly died from a massive stroke at the age of 40 (1792 AD) when in the process of planning to attack China to retake Canton. Emperor Quang Trung's ten years old son Quang Toan succeeded him as Emperor Canh Thinh. What followed were many battles between the two sides on Champa land forcing the entire royal court of Champa to evacuate to Cambodia, because it felt unable to serve the two masters who kept on coming and going. Ten years after the death of Quang Trung, Prince Nguyen Phuc Anh mounted the final battle against Tay Son forces. Prince Nguyen Anh forces consisted of 107,000 soldiers, many battalions of horses and elephants, and 26,000 navy combatants. His navy force had up to 450 war ships and gunboats. All the combatants were trained professionally and carefully. Anh conquered Cochin-China in 1788, proclaimed himself King in Gia Dinh (near Saigon). In the years followed, Anh defeated the Tay Son, took Hué (Annam), then Tonkin (Dai Viet) and proclaimed himself as Emperor Gia Long in the year of the Dog 1802 AD. Revenge was heaped on descendants and the leadership of Tay Son. The intelligentsia and members of the old administration were largely reabsorbed into Gia Long's new administration. Gia Long ordered the restoration of his ancestral graves with wood carvings of statues in burial chambers symbolising the lost royal remains.

The reign name Gia Long was to express the unifying of the country - Gia from Gia Dinh (Saigon) and Long from Thang Long (Hanoi). Nguyen Anh was 40 years old. He sent a tribute Embassy to the Emperor of China Ch'ing Long, where he had his titles confirmed together with a new name for the country, Viet Nam. This was to be the first time in history Vietnam was united. Originally Gia Long named his country Nam Viet. Suspicious of Gia Long's intension because Nam Viet previously included southern China, Emperor Ch'ien Lung (1736-1795 AD) of China suggested the name be changed to Viet nam. Monsignor Pigneau de Behaine was ennobled with the title of Duke of Great Compassion (Bi Nhu Quan Cong). The Bishop had a state funeral and a beautiful mausoleum built for him in Saigon after his death. The court of Emperor Gia Long had many French and other nationals served as his Imperial officials, the most influential was Marquis Jean-Baptiste de Chaigneau and Phillipe Vannier. Many French mandarins working in Gia Long's court had Vietnamese names and took on Vietnamese wives and concubines.

Descendants of Mac Cuu and Mac Thien Tu were allowed to regain the autonomous region of Ha Tien under the reign of Gia Long. Tu's son was Duke Mac Cong Du. His son became Marquis Mac Hau Lam, followed by Earl Mac Ba Binh. Binh's heir was Viscount Mac Tu Kham. Mac Tu Kham had one daughter: Baroness Mac Nam Lan. The Baroness was childless. The succession finished at the seventh generation. Emperor Gia Long also enthroned General Po Soang Nhung Ceng, a Champa national and Nguyen's loyalist as King of Champa-Panduganga (today's Phan Rang, Phan Ri Provinces) with the title of Chiem-Thanh Vuong. Today's Po Nhung Ceng's direct descendant is Mrs. Nguyen Thi Them from Tinh My county. She still has the ceremonial robe and sword of her ancestor. She was chosen by the communist government of Vietnam and her fellow Champ-Viet people to act as Head of all important Cham's ceremonies in Vietnam including the Kate festival. The question of finding her successor is being raised because she has no children. General Le Van Duyet, Gia Long's trusted supporter and brother in combat became Viceroy of Saigon. Emperor Gia Long built the Imperial citadel and fortress of Hué that survive until today. A new code of law bearing his reign name was introduced replacing Hong Duc code of the Lê Dynasty.

On his death bed, Gia Long told his successor prince Nguyen Phuc Dam (Minh Mang emperor), his fourth son not to send the army outside the borders. By then, crown prince Canh had died earlier of illness (1801) while leading an army helping his father. Prince Dam was born in Saigon (1791) at a house where today Saigon Medical University stands. History recorded that Prince Dam's mother while pregnant had dreamed of a holy being giving her two royal seals, one was very bright, the other was less shiny and not so bright. Despite of being told not to take the army beyond the borders by Gia Long, Emperor Minh Mang's reign was recognised as the biggest and strongest expansion of Vietnamese military might and influence. The two neighbouring kingdoms of Laos and Cambodia became vassal states with autonomy under his reign. Opium was prohibited under Minh Mang. More canals dug, d**es and old waterways improved, more roads were built. Sporadic local revolts by those still loyal to the Lê were suppressed. Literary activity was greatest during Minh Mang reign seeing the birth of many literary master pieces such as Kim Van Kieu by poet Nguyen Du, Chinh Phu Ngam by Dang Tran Con and many other great arts work. Minh Mang had many wives and children, he decided to name his descendants following the words of the 'Imperial succession poem' to avoid confusion which reads as follows:

Mien Hong ung Buu Vinh

Bao Qui Dinh Long Tuong

Hien Nang Kham Ke Thuat

The Thoai Quoc Gia Xuong.

The last emperor of Viet nam, Bao Dai was born prince Nguyen Phuc Vinh Thuy. The dynasty effectively ended with the first line. During the reign of Minh Mang there came a dispute between the Emperor and Viceroy Le Van Duyet in Saigon. The King of Champa made a grave mistake in siding with Viceroy Le Van Duyet, his friend in combat. When The King of Champa died, Le Van Duyet supported the last King's son to take up the throne of Champa-Panduganga. The Emperor had someone else in mind but was still mindful of Le Van Duyet's political and military influence. The court of Hué allowed the small kingdom to exist until the death of Le Van Duyet, Emperor Minh Mang abolished Champa. The year was 1832. During his twenty year reign Minh Mang built steam boats, had factories making guns and canons. Commerce, cultural activities and agriculture flourished. Minh Mang was succeeded by Emperor Thieu Tri (prince Mien Tong).

[NhiHa]

In the years following the death of Minh Mang, disagreements with the increasing involvement of French Roman Catholic missionaries and suspicions of colonial activities of Western powers in the Far East region resulted in increasing tensions with France. While French military intervention was to protect its citizens and for special trade privileges, Vietnam sought to preserve her territorial integrity and national sovereignty. The Vietnamese were no match for a modern European power. One province after another was lost to France following every defeat Vietnam suffered. In 1862 during the reign of emperor Tu-Duc, the French gained control of the six provinces of south Vietnam as well as the island of Poulo-Condor. Feeling responsible and burdened with guilt, the Chief Imperial Official (Kinh Luoc Su) in charge of the southern realm Phan Thanh Gian killed himself by poisoning. In 1847 two French warships bombarded Tourane (Da Nang), destroying five Vietnamese ships and killing an estimated 10,000 Vietnamese. The reason for the attack was to gain the release of a missionary, who had, in fact, already been released. By the early 1880's the Emperor lost effective control of two third of his realm. The dramatic fall of Hanoi citadel accompanied by the suicide of the patriotic General in charge of its defence, General Hoang Dieu. The weakness of Tu Duc's reign was predetermined by a complete lack of political intelligence of France and the out dated conservative policies taken by previous monarchs. Modernisation could not happen quick enough. Upon the death of Tu Duc in 1883 French forces attacked the Vietnamese Imperial capital with massive firepower. The French military victory forced the Imperial court of Hué to accept a protectorate treaty over Tonkin and Annam with Cochin-China being French colony under direct French administration.

The Vietnamese rulers remained resilient in resisting foreign domination. The French were compelled to depose and exile three (Ham Nghi, Thanh Thai, Duy Tan) out of the six succeeding Nguyen rulers for various acts of resistance or non-cooperation. The fall of France in 1940 to invading German Nazi forces, heralded the beginning of the end of French colonial power in the Far East. Although Vichy forces tried to buy time by appeasing the Japanese, Japan soon replaced France in controlling all of French Indochina. Mass starvation in north Vietnam was a direct result of Japanese policy of replacing rice crop with cotton growing serving the needs of the Japanese Imperial army.

The impending defeat of Japan in early 1945 prompted several nationalist groups to fight for complete independence. Notable amongst them, the Viet Minh, led by the Communist leader, Ho Chi Minh. Before the Allied forces were able to land, Ho established control over parts of the north, centred on the Tonkin capital of Hanoi. Meanwhile, the French educated Emperor Bao Dai proclaimed the full independence and unity of Vietnam on 18th June 1945, including the repatriation of the provinces of Tonkin and Cochin-China.

The Viet Minh were, by far, the best equipped military force in the country at the time, having seized or been given arms by the departing Japanese and had received aid and training from the USA Government. Their increasing power and apparent popularity prompted the Emperor, with no adequate military forces of his own, to abdicate in order to avoid bloodshed amongst his people. Ho Chi Minh invited the emperor, now 'citizen-prince' to Hanoi. The presence of the former emperor in Hanoi helped Ho's image. Although appointed as a "Special Adviser" to the new government, disillusion with the new leadership induced him to withdraw into exile in Hong Kong. In Hong Kong Bao Dai received assistance in kind from the British government which included the use of a mansion and personal guards.

The Allies, represented by the British and Indian forces liberated Cochin-China and the southern provinces. Administration of north Vietnam was given to China's nationalist forces headed by General Tieu Van occupying Hanoi. Fearing of falling under China's domination for another 1000 years, General Vo Nguyen Giap under the direction of Ho Chi Minh signed a treaty with France inviting the return of French forces on the 6.3.1946. The treaty made no mention of the holy word 'independence'. Obviously Ho Chi Minh saw France as being the lesser of the two evils. Viet Minh organised a public meeting in Hai Phong welcoming the return of 'French brothers' and soldiers. France did not intend to give up her former colonies. When the Chinese had gone, old scores were settled between the Viet Minh and members of the non-communist movement. Hundreds of non communist freedom fighters were murdered by Ho Chi Minh men. Assuming supremacy amongst the Vietnamese population, Viet Minh turned against the French. Heavy fighting broke out between French colonial forces and Ho Chi Minh forces backed by China and Russia.

Various attempts at reconciliation and negotiations between the French and the Viet Minh leadership failed. France searched for a political solution. Mistrusted Ho Chi Minh communist background, France invited the former Emperor for talks. Despite Bao Dai's demands were more than what Ho Chi Minh had asked, a treaty was signed between Bao Dai and France known as Ha Long bay treaty of 5 June 1948 with France recognising Vietnam's right to form an army, independence and unity within the French union. A new government took office at Saigon in 1949, as a constitutional monarchy with Emperor Bao Dai as Quoc Truong or Head of State and the first Prime minister was Mr. Nguyen Van Xuan. Bao Dai enjoyed big supports from nationalist groups and religious leaders. The Imperial flag yellow with 3 stripes and 'Tieng Goi Cong Dan' were adopted by Bao Dai as flag and national anthem for all of Vietnam. The Communists in the north now have retreated to the jungle hide outs ignored these efforts, refused to be reconciled, and continued the armed struggle.

The increasing guerrillas activities from communist forces in the north backed by China and a non-communist government in the south backed by France effectively divided the nation into two states. After a heavy military defeat at Dien Bien Phu in 1954, French forces that had been fighting against the communist Viet Minh, withdrew from the country altogether. The Geneva convention in 1954 between France and Viet Minh partitioned Vietnam into two parts north and south. The partition was vigorously opposed by Bao Dai and the nationalists.

One day in June 1954 at Thorenc Chateau, Empress Nam Phuong's private residence in Cannes, Ngo Dinh Diem and Ton That Can sought an audience with the Empress. Ton That Can briefed Nam Phuong of Ngo Dinh Diem's popularity in the US. Ngo Dinh Diem managed to gain the Empress trust by a promise of loyalty. Later Bao Dai invited Ngo Dinh Diem to be Prime Minister with the mission to stop the spread of communism and to protect the unity of Vietnam and to fight against the French if needed. The US ambassador to France was previously informed of the impending appointment. In the presence of Their Majesties Emperor Bao Dai and Empress Nam Phuong, Ngo Dinh Diem kneeled down in front of the crucifix and made an oath 'I promise to be loyal to your Majesties and the nation of Vietnam'. Diem became Prime minister of south Vietnam replacing Prime minister Buu Loc. Prime minister Ngo Dinh Diem returned to Saigon together with ex-Prime Minister Buu Loc for a smooth transfer of power. Diem had in his suit case a cheque to draw on the national treasure and a brevet of appointment signed by the Head of State Bao Dai.

Meanwhile north Vietnam under the leadership of Ho Chi Minh, backed by China and Russia, went into overdrive to eliminate elements of the population that threatened its power. One hundred thousand landlords with tiny land holdings of 1 acre or more together with twenty thousand intellectuals and so-called 'reactionaries' were denounced during hasty public trials by the People's court resulted in mass exterminations. Executions were often by axe, sometimes by gun shot, drowning or buried alive. One million north Vietnamese, mostly Catholics, risked their lives to flee south for safe heavens during the 300 days free passage period.

Communism was seen as a threat to everything that the free world believed in. The Americans, then at the peak of their worldwide crusade against the spread of communism stepped in to replace the French as the main military backer of South Viet nam. The US administration was unfriendly to royalty, it wanted Vietnam to have a new "democratic" face to the world, in image if not reality. Bao Dai was seen as pro-French in the eyes of the Americans. Their protégé, Ngo Dinh Diem, a deeply devoted Christian, was encouraged to remove the Emperor. A fraudulent plebiscite, designed to return the preferred result was planned. The Americans advised him that 60% of the votes cast were enough for the appearance of a democratic mandate, but Diem demanded 98%. The result yielded 98.7% in Diem's favour. In Saigon alone, Diem received one third more votes than there were registered voters. Never mind, the Emperor was duly deposed on 26th October 1955. He went into exile in France, having no private assets he lived a simple life with the help of family and dying there in 1997.

In his memoirs, Emperor Bao Dai recalled two events that were seen as divine revelations foretelling what was to happen ahead under his reign. It was one day in May 1945. During the important ceremony commemorating the crowning day of Emperor Gia Long, suddenly the age-old gilded beam from the roof top crushed down on the throne placed in the centre of the Hall of Supreme Harmony. Emperor Bao Dai had just left the throne only minutes before. At the time, the name Ho Chi Minh was still unknown to His Majesty. Three months later the August revolution led by Ho Chi Minh brought an end to the centuries old Nguyen Dynasty. The other incidence happened six years after the return of Bao Dai as Head of State of a unified country of Vietnam. Once every four years, a most sacred ceremony called Nam-Giao Ceremony was to be performed by the Emperor, following 6000 year-traditions passed down from the fable X'ha dynasty of China. The Emperor assumed the responsibility of religious leader, offering sacrifices and performing age-old rituals to Heaven and the Holy spirits praying for peace and prosperity for his realm. At this moment in time, it was believed that heaven, earth and man were linked. The most sacred Nam-Giao ceremony of 1953 was performed at night in the highland village of Boun Trap, ten kilometres from Ban Me Thuoc city, the heart of 'the autonomous Royal Domain'.

Took part in the ceremony were Emperor Bao Dai and many high ranking court officials. All were dressed in Imperial ceremonial robes surrounded by a few hundred soldiers. The forest was brightly lit with burning torches. The atmosphere was serene. The sweet smell of spring flowers and fallen leaves on the forest floor mingled with sandalwood incense projected a feeling of surreal, spiritual enlightenment. Took part in the ceremony were 20 well trained royal elephants. Elephants have long been part of Vietnam's royal history. The jungle giants took part in wars and in peace time, their presence in royal processions and ceremonies conferred majestic grandeur and prestige. Amongst them that night there was a male elephant called Buon Con. He only had one task. He was so intelligent that he could understand French, Vietnamese and Rhadé languages. Buon Con was the leader of the pack, a gift from a prince of Rhadé tribe to emperor Bao Dai. The beasts formed a giant circle during the ceremony. Suddenly one elephant started to attack the one next to it. The fighting between the two beasts soon involved all the gigantic animals and quickly became a chaotic and frightening scene that sent everybody running for their life. Emperor Bao Dai was caught in the middle of the fury of the beasts. When His Majesty's life was most at risk, the one-task elephant came to the Emperor and knelt down. Bao Dai ordered Buon Con to keep the order. The leader elephant with a language incomprehensible to human, brought order to the pack of 20 giant beasts allowing the ceremony to finish at day break. At the beginning of 1953 Vietnam was relatively peaceful. Conflict was simmering but there was no indication of a calamitous war was about to fall on this ancient realm. It was the last Nam-Giao ceremony of the land of the dragon.

His Majesty's country endured another twenty-years of dictatorships, war and devastation. During this twenty years the world witnessed one of the most brutal and horrific fightings in the history of mankind. President Ngo Dinh Diem was assassinated in 1963 during a coup d'etat approved by US President J.F. Kennedy. Diem successors Nguyen Van Thieu and his team proved to be less able than Diem. Enough bloodshed, the Americans and their allies finally withdrew. The republican government in the south collapsed immediately, leaving the country to be re-united under the communist Viet Minh for the first time in twenty years. The abrupt end to the Vietnam war was independent of the war efforts. The US and its allies, south Vietnamese army had won most battles. The war actually ended on a chess board played out by big powers epitomised by the historic visit to Peking by US President Richard Nixon in 1972. A new friendship was formed. A new move was made on the global chess game. The tragic ideological war finished with the lost of approximately 4 million civilians lives, 600,000 soldiers killed in action from both sides including 58,000 American soldiers. Many more were injured and unaccounted for.

The feeling of elation that followed reunification was short-lived. The rule of Communist party boss Le Duan of the decade of 1970s proved to be one of the most brutal and horrible in the history of Vietnam. Mass concentration camps were hastily set up to keep large numbers of south Vietnamese officials, American collaborators and soldiers in prison. Many did not return. By 1979, an estimated 3 million Vietnamese were pushed by the communist victors to make their perilous journey out in the high sea in search of freedom and to escape the brutality of communism. Twelve and six ounces of gold were levied by the communist authorities on each adult and child respectively (under three year olds were let out free) upon departure. They packed the miserable people on small crowded wooden boats and hastly pushed out in the high sea, farewelled by a spray of bullets into the air. Half of the boat people were estimated to have perished. Border disputes with China and the invasion of Cambodia inflicted further agonies upon an unfortunate and unhappy people. Strict communist doctrine of a classless, primary agriculture-only economy and the abolition of rights to private property caused mass food shortages and wide spread famine. The late Foreign Minister of communist Vietnam Mr Nguyen Co Thach was asked by the Australian media in Canberra 1981 on why his country could not do more to stop the exodus of Vietnamese boat people. The Foreign Minister laughed and said, quote: 'you Western nations cannot stop drugs from going in and out of your countries and drugs have no legs. The Vietnamese people have legs!'

The fall of communism in Russia and other parts of the world in the 1980s marked a turning point in the thinking of the ideology-driven regime in Hanoi. Communist party boss Nguyen Van Linh initiated 'Doi Moi' policy meaning 'changing new' allowed the country and people of Vietnam to go back to the 'old' market economy. Many Vietnamese wished, in hindsight, that this change of heart had happened ten years earlier, thus avoiding unnecessary bloodshed. But offcourse it wasn't to be. Notwithstanding of this change of heart, Vietnam remains today as one of the most oppressed political system in the universe. Nguyen Van Linh, Vietnamese communist party boss declared in 1989 that 'we resolutely reject pluralism, a multi-party system and opposition party'. Vietnamese communist leaders of today remain faithful to Linh's declaration. The constitution specifically guarantees dictatorship. Elections and human rights are illusionary. The rule of laws is yet to be developed. Power concentrates on the one party, the Communist party of Vietnam breeds absolute corruption. In recent years there have been a dramatic rise in living standard in certain sections of society with the right connections after the reintroduction of free market economy. Other sections of the society remain poverty stricken and are suffering perpetual discrimination and exploitation. Vietnam is now the world's second biggest exporter of rice. Gold is being mined again. Light industries allowed. However, religious and racial intolerance, human rights abuses continue to plague the communist state's image at home and abroad. Private property right is still not legally recognised in Vietnam.

In order to enjoy continuing support and encouragement from China, Hanoi pursues a policy of appeasement spanning many decades. In 1958 the Prime minister of north Vietnam Mr. Pham Van Dong acknowledged the sovereignty of China over the islands of Paracels (Hoang Sa) and Spratleys (Tay Sa). Paracels (Hoang Sa) and Spratleys (Tay Sa) were under the control of south Vietnam. This acknowledgement prompted the Chinese naval forces to attack and invade the Paracels on January 1974. The navy of the South Vietnam fought heroically but the battle was already lost. Many small Islands in Spratleys also went under Chinese control on March 1988. More recently before stepping down, the secretary-general Le Kha Phieu of the Vietnamese Communist Party handed over to China hundreds of square kilometres more of land and sea with the approval of Vietnamese National Assembly in December 25th 2000 in exchange for economic and moral support. The give away of large areas of land and sea to China and the oppression of Montagnard ethnic minorities living in the former Royal Domain (Domaine de la Couronne) of Central Vietnam prompted widespread protests and condemnations amongst politically active Vietnamese living overseas and inside Vietnam. Waves of repression heaped on those dared to speak out including lawyer Le Chi Quang, Dr. Pham Hong Son, Nguyen Dan Que, Nguyen Vu Binh, Pham Que Duong, Tran Khue and many others. Outside Vietnam, H.I.H Prince Nguyen Phuc Buu Chanh, Duke of Kien Hoa, in a statement, condemned strongly the acts of 'selling out of fatherland' and voiced the concerns of the Imperial family of Vietnam regarding the maltreatment of ethnic minorities in the former Royal Domain under communist rule.

RULES OF SUCCESSION:
The reigning Emperor could nominate one of his sons as Heir Apparent before his death, or in his testament. If had no sons, he could adopt a blood relative from amongst the male descendants of Emperor Gia Long, in the male line. In the absence of either of the above, a successor may be chosen by the Imperial Privy Council acting with the concurrence of the Imperial family. Again, the heir must be a male descendant of Emperor Gia Long, in the male line.

Nguyen Lords, Viceroys under the Lê Dynasty:

Nguyen Hoang 1558-1613

Nguyen Phuc Nguyen 1613-1635

Nguyen Phuc Lan 1635-1648

Nguyen Phuc Tan 1648-1687

Nguyen Phuc Thai 1687-1691

Nguyen Phuc Chu 1691-1725

Nguyen Phuc Khoat - Celestial king 1739-1765

Nguyen Phuc Thuan 1765-1777

Nguyen Phuc Anh 1788-1802

Emperors of the Nguyen Dynasty:

Gia Long (Nguyen Phuc Anh) 1802-1819

Minh Mang (Nguyen Phuc Dam) 1820-1840

Thieu Tri (Nguyen Phuc Mien Tong) 1841-1847

Tu Duc (Nguyen Phuc Hong Nham) 1848-1883

Duc Duc (Nguyen Phuc Ung Chan) 1883

Hiep Hoa (Nguyen Phuc Hong Dat) 1883

Kien Phuc (Nguyen Phuc Ung Dang) 1883-1884

Ham Nghi (Nguyen Phuc Ung Lich) 1884-1885

Dong Khanh (Nguyen Phuc Ung Duong) 1885-1889

Thanh Thai (Nguyen Phuc Buu Lan) 1889-1907

Duy Tan (Nguyen Phuc Vinh San) 1907-1916

Khai Dinh (Nguyen Phuc Buu Dao) 1916-1925

Bao Dai (Nguyen Phuc Vinh Thuy) 1925-1945

BIBLIOGRAPHY:

1. The dynasties of Vietnam by Quynh Cu-Do Duc Hung. Hanoi 1995

2. Origins of the Nguyen by Dr. Huong Giang Thai Van Kiem (Paris) in Tieng Song Huong Magazine 1996 pp. 162-169.

3. 'Vietnam Mau Lua Que Huong Toi'. Memoirs of Retired General Do Mau.

4. 'Vietnam' by David Tornquist, Guido Alberto Ross. Flint river press Ltd. 1991.

5. Vietnam, Laos and Cambodia, Lonely planet travel survival kit 1991 by Daniel Robinson and Joe Cummings.

5. Complete history of Vietnam by Pham Van Son, Saigon 1958.

6. Le dragon d'Annam by Emperor Bao Dai, Paris 1990.

7. The history of Cambodia by Le Huong 1970.

8. Kampuchea in the setting of Indochina by Nguyen Van Khay Australia 2002.

9. The Nguyen lords and legends of the south by Nguyen Huu Hieu 2001.

10. Remodelling broken images: manipulation of identities. Towards and beyond the Nation by Serge Thions 1988.

11. Champaka- Studies on the history and civilisation of Champa 1999;Vol. 1, Chapter 1 by Doctor, Lord Po Dharma of Ecole Francaise d'Extreme Orient.

12. Royal Lê chronicles.

13. Hung Vuong Period through legends by Nguyen Vu Tuan Anh Hanoi 1997.

[NhiHa]

Vua Hàm Nghi

Ý kiến quốc tế về vị trí lịch sử và nghệ thuật của Vua Hàm Nghi

Hình trên là tranh sơn dầu mang tên “Déclin du Jour” do vua Hàm Nghi vẽ từ năm 1915. Đây là lần đầu tiên công chúng được thấy tác phẩm hội hoạ của vị vua lưu đầy này, khi bức tranh được bán đấu giá tại Paris ngày 24-11-2010. Kết quả: một người ẩn danh dành mua được bức tranh quí chỉ với giá 8,800 euros ($12,000US) dù phía sứ quán Việt Nam tại Paris có tham gia đấu giá.

Sau đây là ghi nhận của giới nghệ thuật Nga và Pháp về vua Hàm Nghi từ hơn 100 năm qua.

Nữ sĩ Nga Tatiana Lvovna Sepkina-Kupernhic, viết về Hàm Nghi. năm 1902.

Nổi tiếng từ thời Nga Hoàng, Kupernhic đã sang Algerie tới thăm nhà ông Hoàng An Nam tại Alger, xem tranh vẽ và ngợi ca Hàm Nghi là có tâm hồn của một “nghệ sĩ lớn.”

Nhà nghiên cứu người Nga Nikolay N. Nikulin, hội viên Hàn Lâm Viện Mỹ Thuật St. Peterbourg, viết về vua Hàm Nghi:

“Ngoài vị trí lịch sử là ông vua chống thực dân, số phận đã khiến ông cũng là người sáng lập nền hội họa hiện đại Việt Nam.”

Trở về hiện tại, trước cuộc đấu giá ngày 24-10-2010 tại Paris, bức tranh của vua Hàm Nghi đã được xét nghiệm tính xác thực bởi Cécile Ritzenthaler, nữ chuyên gia về hội họa thế kỷ XIX. Bà cho RFA biết như sau "Déclin du jour không phải là tựa đề chính xác. Trong nguyên tác, bức tranh này mang tên là La route de El Biar (Con đường của El Biar). Riêng cái tựa Déclin du Jour được ghi chú trên một tấm giấy nhỏ kẹp vào khung gỗ sau bức tranh. Trên giấy còn ghi thêm hàng chữ, quà tặng của hoàng tử An Nam, vẽ vào năm 1915 tại Alger. Góc tranh có chữ ký bằng Hán tự: Tử Xuân, biệt hiệu của vua Hàm Nghi

Theo đánh giá của tôi, bức Chiều tà có những nét họa mang nhiều ảnh hưởng của trường phái Nabi, một phong trào hội họa hình thành vào cuối thế kỷ 19, thiên về chủ nghĩa biểu tượng. Chữ Nabi bắt nguồn từ tiếng Do Thái, nebiim có nghĩa là tiên tri, linh cảm. Bức tranh vẽ phong cảnh này có một gam màu sẫm, hàng cây chân trời đều có những đường viền màu xanh đậm, ánh nắng ban chiều thì ửng màu hồng tím. Sinh thời, nhà vua đã học vẽ với thầy là Maurius Reynaud và học tạc tượng với nhà điêu khắc lừng danh là Auguste Rodin.”

Các tác phẩm hội hoạ và điêu khắc của vua Hàm Nghi từng được triển lãm tại Paris từ 1926.

Hình: Cécile Ritzenthaler.

HÀM NGHI, ÔNG VUA ĐI ĐẦY
NGHỆ SĨ LƯU VONG 55 NĂM

TRẦN ĐÔNG PHONG

“Đất nước tan tành, giống nòi xé lẻ
Bình minh cuộc đời vấy máu
Ôi, quân vương niên thiếu lên ngôi
Rồng quằn quại dưới thềm, hấp hối.

Trong khổ đau người sẽ lớn lên
Tên man di xâm phạm, tên phản bội khốn cùng
Cướp đi của người đất nước giang sơn
Nhưng trước mặt người đây,
thế giới vô biên, chân trời mở rộng
(Trích thơ Judith Gautier viết tặng vua Hàm Nghi)

Judith Gautier, người phụ nữ đầu tiên vào Hàn Lâm Viện Goncour từ 1910, là đệ nhất nữ sĩ Pháp về cả tài lẫn sắc (hình trên).
Victor Hugo, Richard Wagner, từng mê mẩn vì bà. Nhưng ông hoàng An nam lại là cảm hứng cho Judith làm thơ, nặn tượng. Giao tình thâm sâu tới mức cho tới nay, trên mộ Judith Gautier vẫn còn khắc bút tự của Hàm Nghi.

Hình trên: Tiểu thư của vị quan toà hàng đầu tại Alger chọn ông hoàng An Nam. Ngày cưới năm 1904, cô dâu Lola, 20 tuổi, mang áo cưới tây phương, trong khi chú rể Hàm Nghi. 33 tuổi, vẫn quốc phục An Nam, khăn xếp, tóc bới củ hành. Tiếp theo là hình chụp năm 1935, hoạ sĩ, điêu khắc gia Hàm Nghi 64 tuổi, giữa các tác phẩm điêu khắc. Hình ảnh cho thấy ông vua đi đầy biệt xứ này cũng chính là người nghệ sĩ Việt Nam lưu vong đầu tiên ở phương tây.

Năm nay, 2011 là kỷ niệm 140 năm ngày sinh vua Hàm Nghi. Trân trọng mời đọc và tưởng nhớ.

Vua Hàm Nghi (1987-1944)

Hàm Nghi là vị vua thứ 8 của triều Nguyễn. 13 tuổi lên ngôi, 15 tuổi rời bỏ kinh thành vào chiến khu ký hịch Cần Vương chống Pháp. 18 tuổi đi đầy biệt xứ tại Algerie. Ông là vị vua duy nhất chỉ một đời vợ, không hề có phi tần mỹ nữ. Bù lại, ông hoàng An Nam được trí thức tây phương thực sự quí trọng. Dù vẫn y phục dân Nam, tóc bối củ hành, hồng nhan tri kỷ của chàng toàn là các mệnh phụ, tiểu thư Pháp. Con gái quan tư lệnh Pháp tại Alger tình nguyện bỏ học chăm sóc chàng. Tiểu thư của vị quan toà đứng đầu ngành tư pháp Algerie tình nguyện làm vợ. Nữ sĩ Nga viết sách ca tụng. Đệ nhất nữ nghệ sĩ Pháp coi ông hoàng An nam là tri âm. Triển lãm tác phẩm hội hoạ điêu khắc tại Paris 1926 tổ chức cũng do một nữ hoạ sĩ Pháp tổ chức.


Một nhà ba vua

Vua Hàm Nghi (1871-1944) tên húy là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, còn có tên là Nguyễn Phúc Minh, sinh ngày 17 tháng 6 năm Tân Mùi, tức 3 tháng 8 năm 1871. Ông là con thứ 5 của Kiên Thái Vương Nguyễn Phúc Hồng Cai, hoàng tử thứ 26 của vua Thiệu Trị. Ông là em ruột của vua Kiến Phúc Ưng Đăng và Chánh Mông (hay Ưng Kỷ), tức là vua Đồng Khánh sau này.

Sau khi vua Tự Đức qua đời vào tháng 7 năm 1883, các phụ chính đại thần Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết nắm trọn quyền hành trong việc phế bỏ vua này, truất ngôi vua khác. Chỉ trong vòng một năm, cả ba vua Dục Đức, Hiệp Hoà và Kiến Phúc đều bị phế bỏ hoặc chết đột ngột.

Ưng Lịch từ nhỏ sống trong cảnh bần hàn, dân dã với mẹ ruột là bà thứ thất Phan Thị Nhàn, không được nuôi dạy tử tế trong cung đình như hai người anh ruột con bà chính thất. Lý do chọn Ưng Lịch kế vị ngôi vua được nói là theo di chúc của vua Kiến Phúc.

Sáng ngày 12 tháng 6 Giáp Thân, tức ngày 2 tháng 8 năm 1884, cậu bé 13 tuổi, được dìu đi giữa hai hàng thị vệ, tiến vào điện Thái Hòa để làm lễ lên ngôi hoàng đế, đặt niên hiệu là Hàm Nghi.

Khâm sứ Pierre Paul Rheinart thấy triều đình tự tiện lập vua, không hỏi ý kiến nên đưa quân vào Huế "hỏi tội." Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết phải làm tờ xin phép bằng chữ Nôm. Viên Khâm sứ bắt làm lại bằng chữ nho mới chịu. Sau đó, còn đòi đi cửa chính vào điện làm lễ phong vương cho vua Hàm Nghi.

Thấy người Pháp khinh mạn và liên tiếp bức hiếp, Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết quyết định ra tay trước. Đêm 22 rạng 23 tháng 4 âm lịch (tức 5, 6 tháng 7 năm 1885), toàn bộ binh lực của Kinh thành nhất loạt tấn công trại binh Pháp ở đồn Mang Cá. Dù đã chuẩn bị, nhưng vì thiếu thông tin liên lạc, vũ khí yếu kém, nên quân Nam thua trận.

Chỉ sau một đêm giao chiến, sáng ngày 5 tháng 7, tư lệnh Pháp tại Huế, tướng De Courcy đã có thể báo tin chiến thắng cho Toàn quyền Đông Dương: "Kinh thành đã nằm trong tay chúng tôi với 1100 cỗ đại bác." Phúc trình của De Courcy viết, "Quân Annam tấn công lúc 1 giờ sáng cùng một lúc về phía khu vực trong Kinh Thành, nơi chúng tôi đóng, và về phía khu vực Phái bộ (tức đồn Mang cá). Những kẻ tấn công với hơn 30.000 người, lúc đầu đã đốt cháy chỗ đóng quân bằng nhà tranh ở Mang Cá, và chỗ đóng quân Thủy quân lục chiến ở khu vực Phái bộ. Tất cả trang thiết bị đều bị cháy rụi, nhưng cứu được đạn dược và lương thực. Tôi đang tổ chức phòng thủ để đẩy lùi đợt tấn công có thể xảy ra vào tối mai. Không có gì phải lo ngại."

Kiểm điểm lại trận đánh tại Kinh thành đêm 22 tháng 5 năm Ất Dậu (1885), Pháp chỉ chết có 16 người, bị thương 80 người. Quân Nam chết đến 1.200-1.500 người, 812 khẩu pháo, 16.000 súng hỏa mai, khí giới, lương thực mất đến hàng triệu bạc.

Sáng ngày 23, kinh thành thất thủ, Tôn Thất Thuyết mang vua Hàm Nghi chạy ra Tân Sở (Quảng Trị). Từ đây, ngày 23 tháng 5 âm lịch trở thành ngày giỗ lớn hàng năm của dân Huế. Đàn Âm Hồn gần cửa Quảng Đức, là địa điểm mà Tôn Thất Thuyết đã trực tiếp chỉ huy quân triều đình đánh vào đồn Mang Cá. Miếu Âm Hồn được xây trong Thành Nội Huê để tưởng niệm những người chết trong cơn binh lửa

Ngày 14-9-1885, người Pháp lập anh ruột của Hàm Nghi là Ưng Kỷ lên ngôi vua, hiệu là Đồng Khánh.

Dân Huế thời đó lưu truyền câu:

Một nhà mà có ba vua
Vua còn, vua mất, vua thua chạy dài.

Ba vua là anh em ruột, con Kiến Thái Vương.
Vua còn là Đồng Khánh. (hình bên)
Vua mất là Kiến Phúc.
Vua thua chạy dài là Hàm Nghi.


Ba năm Cần Vương Chống Pháp

Đúng ngày quân Pháp đưa Đồng Khánh lên ngôi vua, tại chiến khu Tân Sở, Tôn Thất Thuyết cho ban hành hịch Cần Vương do vua Hàm Nghi ký tên. Lời kêu gọi được khắp nơi hưởng ứng. Riêng ở Hà Tĩnh, Lê Ninh và ấm Võ đã lãnh đạo thân hào, nhân sĩ và nhân dân chiếm tỉnh thành, bắt Trịnh Văn Báu, giết Lê Đạt là những người chống lại phong trào Cần Vương.

Bấy giờ quân của Đề đốc là Lê Trực đóng ở mạn Thanh Thuỷ, thuộc huyện Tuyên Chánh; quân của Tôn Thất Đạm là con của Tôn Thất Thuyết đóng ở ngàn Hà Tĩnh, về hạt Kỳ Anh và Cẩm Xuyên, chia nhau phòng thủ và tấn công lực lượng Pháp trong vùng. Còn Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Phạm Tuân thì phò vua Hàm Nghi ở mạn huyện Tuyên Hoá.

Tại căn cứ địa lãnh đạo phong trào Cần Vương, vua Hàm Nghi được Tôn Thất Thuyết cử con là Tôn Thất Thiệp hộ giá bảo vệ. Cuộc chiến đấu Cần Vương tiếp tục được 3 năm, cho đến tháng Chín năm Mậu Tý (1888). Quân Pháp cử Đại uý Mouteaux chỉ huy đánh dẹp hoài không xong, đang nản chí xin rút quân. Đúng lúc ấy, bỗng có tên suất đội Nguyễn Đình Tình, hầu cận vua Hàm Nghi, ra hàng ở đồn Đồng Cả, khai rõ tình cảnh cùng chỗ vua đóng. Trong đoàn hộ giá vua Hàm Nghi còn có Trương Quang Ngọc, con một viên quan đã từng bị triều đình đày lên làng Vè, sẵn sàng ra hàng. Bọn Pháp bèn sai tên Tình đem thư lên dụ hàng tên Ngọc. Sau đó, cả hai tình nguyện xin đi bắt vua Hàm Nghi.

Mười giờ đêm ngày 26 tháng 9 năm 1888, Ngọc và Tình đem hơn 20 lính Mường vào bao vây lều tranh của vua Hàm Nghi trên bờ khe Tả Bảo. Nghe ngoài có tiếng động, quan Thống chế Nguyễn Thuý và con trai ông, 45 tuổi giữ chức Tham biện Nội các, chạy ra, bị tên Ngọc đâm chết. Tôn Thất Thiệp, con út Tôn Thất Thuyết còn đang ngủ, hoảng hốt cầm gươm nhảy ra cũng bị một tên lính Mường phóng ngọn giáo vào ngực chết ngay. Bọn Ngọc bắt được vua Hàm Nghi, đưa đến đồn Thanh Lang, nộp cho viên đại uý coi đồn là Baoulangier. Sau đó, người Pháp chuyển vua Hàm Nghi qua Bố Trạch rồi vào Đồng Hới và tới cửa Thuận An ngày 22 tháng 11 năm 1888. Chiều 25 tháng 11 năm 1888, nhà vua bị đưa xuống tàu La Comète vào Sài Gòn rồi ngày 12 tháng 12 năm 1888, đưa lên tàu Biên Hòa lưu đày sang Phi châu.

Người Pháp chọn ba người để đi theo nhà vua: một thông ngôn tiếng Pháp, một người hầu và một đầu bếp. Họ cũng bắt triều đình Huế trợ cấp cho nhà vua mỗi năm 25,000 đồng quan, tương đương với 4,981 đồng bạc, để sinh sống nơi xứ người. Theo sử gia Fourniau thì đó là một số tiền rất lớn đối với người Việt Nam thời đó nếu so với một người ở tước quận công chỉ được lãnh có khoảng 200 đồng và 200 phương gạo.


55 năm Lưu Đầy

Chiều chủ nhật, 13 tháng 1 năm 1889, tàu Biên Hoà đến thủ đô Alger của Algérie.

Cựu hoàng Hàm Nghi lúc này vừa đúng 18 tuổi, được đông đảo giới chức Pháp đón tiếp trân trọng, đưa về tạm trú tại L'hôtel de la Régence (Tòa nhiếp chính).

Theo nhà văn Jules Roy, tác giả "Les Cheveaux du Soleil" (Những con tuấn mã của mặt trời), một bộ tiểu thuyết gồm 6 cuốn viết về những chuyện xưa tích cổ của người Pháp tại xứ Algérie hồi thế kỷ thứ 19, về sau được quay thành phim bộ truyền hình, thì Cựu hoàng Hàm Nghi đã được giới thượng lưu trí thức và qúy tộc đón tiếp vô cùng nồng hậu ngay từ khi nhà vua mới đặt chân lên xứ Phi Châu này. Một trong những nhân vật Pháp đi đón ông vua bị lưu đày là Nam tước De Vialar, chủ nhân khu đồn điền rộng lớn nhất tại vùng Fort-de-L'Eau kế cận thủ đô Alger. De Vialar thuộc dòng dõi của vị nam tước đã đi tiền phong trong việc mở mang và khai thác thuộc địa Algérie cho nước Pháp. Gia đình của ông được xem như là qúy tộc, giàu có, danh vọng và có uy tín nhất tại Algérie. Ông cũng là cháu ruột của bà Thánh Emilie de Vialar, người khai sáng "Dòng Nữ Tu St Joseph of the Apparition".

Khi thấy ông vua bị lưu đầy từ trên tầu bước xuống run lên vì lạnh, Nam tước De Vialar đã cởi ngay chiếc áo choàng ông đang mặc phủ lên người nhà vua. Cùng đi đón Hàm Nghi còn có viên Đại Tá Tư Lệnh Pháp tại Alger, dẫn theo cô con gái Blache, người sau này sẽ mở đường cho Hàm Nghi trở thành một nghệ sĩ.

Toàn Quyền Pháp tại Algérie lúc bấy giờ là Louis Tirman, một cựu y sĩ và anh hùng trong trận chiến tranh Pháp-Đức 1870, cũng dành cho cựu hoàng sự ưu ái đặc biệt.

Ngày 24 tháng 1, ông mời Hàm Nghi ăn cơm gia đình và cử hẳn một sĩ quan là đại uý de Vialar đặc biệt coi sóc việc trợ giúp nhà vua. Sau đó, toàn quyền Timan còn đặc cách cấp cho Hàm Nghi căn biệt thự sang trọng mang tên là "Villa des Pins," tại làng El-Bekir, một khu lịch sự cách trung tâm thủ đô Alger khoảng 5 cây số. Đây là nơi Tướng De Gaulle, Chủ tịch Phong Trào Kháng Chiến Pháp từng trú ngụ trong thập niên 1940. Ít lâu sau đó, Toàn tuyền Pháp là Đại tướng Georges Catroux cũng cư ngụ tại biệt thự này. Như vậy rõ ràng Villa des Pins là một biệt thự thuộc loại sang trọng nhất tại Alger. Vua Hàm Nghi gọi Villa des Pins là "Biệt thự Hiên Tùng" và đã cư ngụ tại đó trong hơn 15 năm cho đến sau khi lập gia đình vào năm 1906, mới dời về một biệt thự khác được vua đặt tên là "Villa Gia Long".

Một cuốn sách Pháp ấn hành năm 1900, nhan đề "Le Laos et Le Protectorat Francais", tác giả Gosselin, một cựu cao uỷ Pháp tại Đông Dương, đã viết về vua Hàm Nghi và phong trào Cần Vương tại Việt Nam. Sách đã dành một chương "La Cour d'Annam en fuite dans la province," có đoạn kể về cựu hoàng Hàm Nghi tại Alger, như sau:

"Cựu hoàng Hàm Nghi, ngày nay được mọi người gọi là "Hoàng Tử Xứ Annam," cư ngụ tại Biệt thự Villa des Pins trong làng El Biar, trên những ngọn đồi rực rỡ Mustapha Thượng ở cách thủ đô Alger chừng vài cây số. Ông sống ở đây trong sự cô tịch, chỉ đón tiếp một vài người bạn thân tình mà có lẽ những cảm tình của họ đã giúp cho ông chịu đựng được những nỗi thống khổ khắt khe của cuộc sống lưu đày nơi xứ người. Có lẽ không ai mô tả được về vị hoàng tử này khéo hơn là nhà vẽ hoạ đồ nổi tiếng De Varigny trong một bài được đăng trên báo Le Temps vào tháng 12 năm 1894:

"Tấm danh thiếp mang hàng chữ "Hoàng Tử Annam," chỉ có vậy thôi, nhưng đối với tôi thì mang thật nhiều ý nghiã vì qua một người bạn, ông ta đã chấp thuận đón tiếp tôi vào ngày hôm sau.

Rời Alger, chiếc xe hơi leo từ từ lên cao nguyên Sahel hướng về vùng đồi núi Mustapha Supérieur. Ngay khi chúng tôi lên đồi, nhìn về phiá trước, cảnh vật càng lúc càng mở rộng và đẹp lộng lẫy, nhìn về sau lưng, thành phố Alger màu trắng nổi bật lên giữa màu xanh của biển Điạ Trung Hải với những cánh buồm màu trắng tựa như những đôi cánh của đàn chim hải âu đang cất cánh tung trời.

Khi đến làng El Biar, chiếc xe ngừng lại trước cổng sắt của một ngôi nhà mang tấm biển "Villa des Pins." Một con đường nhỏ hai bên là hai rặng thông già chạy dài đến một ngôi nhà kiến trúc theo kiểu mauresque (kiểu của người Maures ở Bắc Phi), một ngôi nhà đơn giản nhưng rộng rãi đằng sau một cái sân rộng đầy những luống hoa rất đẹp.

Đó là nơi mà Hàm Nghi, Hoàng Tử Xứ Annam đang sinh sống. Ông ta đã ở đó từ năm năm qua và dường như vào trạc 24 tuổi. Tuổi thật của ông ta, ông ta không thèm để ý đến hay là chỉ muốn cố tình giấu đi vì có ích lợi gì mà nhớ đến con số của những năm tháng lưu đày! Khi hỏi về thời thơ ấu, ông ta giữ im lặng, về thời trưởng thành thì thật là bi đát khi ông ta nghĩ đến thời gian khi mới còn là một thiếu niên trẻ tuổi, ông ta được thừa kế ngai vàng rồi chẳng bao lâu sau đó phải bôn đào qua khắp nẻo đường đất nước của ông đang bị xâm chiếm...

"Khi đặt chân xuống vùng đất Phi châu thuộc Pháp này, một quốc gia mà cái tên ông ta cũng chưa hề được biết đến, ông ta đã từ chối không thèm học cái ngôn ngữ của những người đã giam cầm ông, ông đã tự giam mình trong một sự câm lặng kiên cường..."

Trong vườn ngôi nhà lưu đầy được đặt tên là “Biệt Thự Gia Long” ở Alger, cựu hoàng Hàm Nghi có một am thờ.
Đây là nơi ông thường một mình lui tới.
Vườn rộng có nhiều tượng lớn do chính Hàm Nghi tự điêu khắc.

“Biệt thự Gia Long” hiện đang là Toà Đại Sứ Nga, địa chỉ là số 7, Chemin du Prince d'Annam, Alger. -Đường Ông Hoàng An Nam, Alger.

Số phận những tác phẩm điêu khắc lớn của ông vua Cần Vương lâu nay chưa thấy ai hỏi đến, dù nhà nước Việt Nam từ lâu có sẵn quan hệ tốt với cả Algerie lẫn Nga.


Con cá chép của tôi mở miệng

Tác giả bài báo Le Temp chỉ đến Villa des Pins thăm Hàm Nghi một lần. Blache, con gái viên đại tá tư lệnh Pháp Alger, một cô gái Pháp trẻ trung tử tế đã có dịp chăm sóc chàng hoàng tử An Nam cả năm. Sau đây là lời tường thuật của cô:

" Vào một buổi chiều, tàu Biên Hoà (chở vua Hàm Nghi) cập bến, chờ làm thủ tục, tôi theo cha ra đón ông Hoàng nhỏ bé ấy. Không hiểu sao tôi cảm thấy một nỗi buồn man mác động lòng trắc ẩn. Dưới bóng chiều chập chờn, con tàu nhả khói phì phì dường như muốn rút vơi nỗi nhọc nhằn trong cuộc hành trình. Một bóng đen nho nhỏ tựa vào lan can, đăm đăm nhìn ra phía chân trời. Người nghĩ gì? Điều chắc chắn là nỗi căm hơn người Pháp chúng tôi đang hừng hực dâng lên như những lớp sóng vô tận đuổi nhau ra khơi chẳng hay có về đến Tổ quốc thiêng liêng của Người không?

Nỗi bất bình chiếm lĩnh trí óc tôi. Lòng thương vô hạn đối với con người nhỏ bé ấy sớm bị nanh vuốt cú diều cuỗm đi xa tổ ấm, xa bầu bạn, xa những người thân làm tôi băn khoăn thao thức: "Ta phải sửa chữa lỗi lầm này!" . Cha tôi chế nhạo tôi đến phát khóc, nhưng cũng khen tôi có trái tim vàng.

Tôi yêu cầu cha tôi đề đạt với phủ Toàn quyền cho tôi được trông nom, săn sóc Người và đã được chấp thuận. Tôi từ bỏ ý định tiếp tục học khoa luật, quanh quẩn bên con chim nhỏ bé của tôi. Buồn thay! Con chim đã quên tiếng hót, âm thầm như cá chép, không nói năng, đòi hỏi gì. Tình trạng ấy kéo dài mấy tháng, tôi xoay xở đủ cách cũng vô hiệu.

Một buổi nào đó, trăng luồn song cửa. Ôi! Trăng kia mơ màng, ảm đạm làm sao. Tôi ngồi trước dương cầm. Xin giới thiệu tôi là một nhạc công tồi, nhưng lúc ấy tôi cảm thấy cây đàn run run lên, dìu dặt, ai oán. Nỗi buồn lướt trên phím như tiếng nức nở của con tim, khi vút lên căm thù sôi sục. Tôi không nhớ đã chơi bản nhạc nào, điều đó không quan trọng. Đây là khúc nhạc lòng tôi, tấm lòng vị tha đầy nỗi bất bình và thương cảm. Tiếng đàn dứt, tôi ngoảnh lại thấy Người đứng sau lưng tôi, cặp mắt long lanh. Tôi hỏi: " Hoàng tử có ưa không? Người gật đầu. "Có thích học đàn không?" Người lại gật đầu. Tôi sung sướng hôn người. Từ đó con cá chép của tôi mở miệng. Có lẽ đó là hạnh phúc lớn nhất đời tôi.
(Trích Theo Wikipedia)

Theo ông Nguyễn Ngọc Giao, một tác giả từng nghiên cứu về Vua Hàm Nghi, thì cùng thời điểm mà cô Blache đề cập, thì ngoài âm nhạc, chàng hoàng tử An Nam còn có cơ duyên bắt đầu học hỏi về hội hoạ, điêu khắc.

Cuối năm 1889, Đại úy Vialar (người được Toàn quyền Tirman cử đến coi sóc Hàm Nghi) trông thấy những hình vẽ của cựu hoàng, tuy không theo luật phối cảnh của hội họa Âu châu, nhưng rất tinh tế và sinh động nên ngày 15 tháng 11 năm 1889, de Vialar đưa hoạ sĩ Reynaud - giải nhất Rô ma - tới thăm Hàm Nghi và đề nghị nếu cựu hoàng muốn, Reynaud có thể dạy hội họa Âu châu cho ông. Hàm Nghi nhận lời ngay cũng như nhận lời học tiếng Pháp sau 10 tháng đầu từ chối...

Sau một thời gian, Hàm Nghi còn học thêm các môn đánh kiếm, thể dục và hội nhập vào xã hội thượng lưu Alger. Thế là chàng thanh niên 18 tuổi say mê lao vào hội họa. Mỗi tuần, thầy Reynaud đến dạy hai lần vào thứ ba và thứ sáu. Hàm Nghi tiến bộ nhanh chóng, thấy rõ từng ngày... Ngày nào cũng đi vẽ cả buổi, bất chấp thời tiết, đến nỗi bệnh sốt rét (từ núi rừng chiến khu ở Việt Nam) tái phát...

Hoạ sĩ Marius Reynaud (1860-1935), giải khôi nguyên hội hoạ La Mã, sinh tại Marseille nhưng định cư tại Algerie, là giáo sư dạy hội hoạ tại trường Cao Đẳng Mỹ thuật tại Alger. Ngoài việc học vẽ với Maurius Reynaud, Hàm Nghi còn học tạc tượng với nhà điêu khắc lừng danh của Pháp là Auguste Rodin (1840 -1917).

Là môn sinh đặc biệt của những bậc thầy hội hoạ điêu khắc Pháp, không có gì đáng ngạc nhiên khi Hàm Nghi thực sự trở thành một nghệ sĩ được giới văn học nghệ thuật đương thời quí trọng.


Hôn lễ của Vua Hàm Nghi và tiểu thư Marcelle Lola được coi là sự kiện văn hoá đặc biệt tại Algerie. Hình ảnh đám cưới được in thành bưu thiếp.

Hình từ trên: Hôn lễ cử hành trong thánh đường Toà Tổng Giám Mục. Dù không được mời dự, dân chúng Alger vẫn nô nức tụ tập đông đảo phía ngoài để theo dõi. Sau hôn lễ, chú rể hoàng tử An Nam và cô dâu iểu thư Pháp khi bước ra được đặc biệt hâm mộ.

Hình trên: Ông hoàng An Nam và vị vương phi người Pháp di chuyển trong thành phố bằng xe song mã.


Trần Đông Phong (1937-2009), tên thật Trần Đức Thắng, là tác giả sách “10 Ngày Cuối Cùng của Việt Nam Cộng Hoà”, bestseller 2006. Báo xuân Việt Báo năm 2008, ông có bài “Quan hệ Việt-Mỹ đầu tiên: Hoàng Tử Cảnh và Thomas Jefferson”.

Thời Việt Nam Cộng Hoà tại miền Nam, Trần Đông Phong là nhà giáo, nhà báo, một chuyên viên liênlạc quốc tế: 1964, sĩ quan giảng viên trường Sinh Ngữ Quân Đội”; 1971, chủ bút nguyệt san Anh ngữ “Free Front”, làm việc cho tổ chức Liên Hiệp Nghị Sĩ Á Châu (Asian Parlementarian’s Union), đặc phái viên của hãng thông tấn CNA (Central News Agency, Taipei), đồng thời là bỉnh bút cho các nhật báo Dân Việt, Sống, Hoà Bình...

Định cư tại Mỹ từ 1975, ông hoạt động trong nhiều tổ chức văn hoá, xã hội Hoa Kỳ, giúp định cư dân tị nạn. Công việc sau cùng: làm việc trong dự án thống kê “Census 2010” thuộc Census of America.

Từng làm việc tại Tây Âu và Bắc Phi, Trần Đông Phong đã nhiều lần tới Alger, nơi vua Hàm Nghi bị lưu đầy,thu thập dữ kiện. Ông đã thuyết trình về đề tài vua Hàm Nghi và đang viết thành sách thì ông đột ngột từ trần ngày 24- 12-2009.

Bài viết về vua Hàm Nghi trong báo xuân năm nay là những trang sách dang dở của Trần Động Phong, do Việt Báo trích lược và biên tập bổ xung.


Thượng khách của giới qúy tộc Pháp ở Alger

Nơi hội họp tiêu biểu nhất tại Alger cuối thế kỷ 19 là tư gia của ông bà Nam tước Jules "Alfred" de Vialar, người đã mở áo choàng của mình khoác cho Hàm Nghi khi ông vua bị lưu đầy vừa từ trên tầu bước xuống. Bà Nam tước de Vialar -nhũ danh Berthe Alexandrine Patricot - lại là người giàu có, yêu văn chương, nghệ thuật thường tổ chức những buổi họp bạn văn chương nghệ thuật, thể thao tại tư gia của ông bà. Một trong những người nổi tiếng tại "salon" của bà Nam tước De Vialar là Bà Hoàng Ranavalo, cựu Nữ Hoàng của Đảo quốc Madagascar cũng đang sống lưu vong tại Alger.

400
Một nhà nghiên cứu về Algérie cho biết rằng:

"Bà Nam tước Alfred de Vialar là một người đàn bà thông minh, cương nghị và là một người bạn của giới văn học nghệ thuật. Bà được xem như là vị chủ tịch của xã hội thượng lưu tại Alger (la haute société algéroise) từ những năm đầu của nền Đệ Tam Cộng Hoà Pháp (từ 1870). Để có thể được mời tham dự vào những buổi họp mặt trong những salons của bà Nam Tước de Vialar, ngoài những người thuộc dòng dõi thế gia vọng tộc thì những người khác ít nhất cũng phải thuộc thành phần trí thức, thậm chí có nhiều người đã phải học cho thuộc cả 12 thành quả của Hercules để được mời..."

Không rõ Vua Hàm Nghi bắt đầu tham dự những buổi sinh hoạt tại nhà bà Nam tước De Vialar từ bao giờ, tuy nhiên nhà văn Jules Roy cho biết sự hiện diện của nhà vua trong một cuộc họp mặt tại "salon" của bà Nam tước như sau:

"...Ông Đại tá chỉ cho tôi bà Hoàng Ranavalo phì nộn với gương mặt tròn như một vầng trăng màu cà phê sữa bao trùm bởi một nỗi buồn xa xứ. Người ngồi trong im lặng bên cạnh bà là "Le Prince d'Annam" (Hoàng Tử Annam). Chính bản thân ông ta cũng là một kẻ bị lưu đày, người mảnh khảnh nhỏ bé, trên đầu đội một chiếc khăn (đóng) màu đen dường như đang run rẩy vì lạnh trong chiếc áo dài cũng màu đen và quần xa tanh màu trắng. Mối tình cảm sâu đậm giữa ông Hoàng Tử Xứ Annam với gia đình Nam Tước de Vialar có lẽ bắt nguồn từ một cử chỉ của Nam Tước khi ông đích thân cởi chiếc áo choàng đang mặc trên người để khoác lên đôi vai gầy của ông hoàng bị lưu đày đang run rẩy vì lạnh vào buổi sáng đầu tiên khi ông hoàng này mới đặt chân lên đất Algérie...

Một người khách quen thuộc có mặt gần như thường xuyên tại các buổi họp mặt của bà Nam tước De Vialar là ông Louis Tirman, Toàn quyền Pháp tại Algérie. Toàn quyền Tirman là bạn thân của ông bà Nam tước De Vialar nên đã đối xử với Hoàng Tử Xứ Annam, như một vị khách quý tại thuộc điạ Algérie chứ không phải là một người tù bị lưu đày.

Cũng chính từ salon nhà Nam Tước De Vialar đã có tình yêu và tình bạn đặc biệt với giới văn học nghệ sĩ quốc tế.


Mối Tình Việt-Pháp: Hàm Nghi-Marcelle Lalo

Vào những năm cuối của thế kỷ thứ XIX, thẩm phán Francois Lalo, dòng dõi thế gia tại miền Nam nước Pháp, được thuyên chuyển sang Alger giữ chức vụ Chánh biện lý Toà thượng thẩm Alger.

Quan toà Lalo goá vợ, chỉ có một tiểu thư tên là Marcelle Aimée Léonie Lalo, sinh năm 1884. lúc sang Algérie mới chừng khoảng 16 tuổi.

Là viên chức đứng hàng đầu của ngành tư pháp thuộc địa tại Algérie, quan toà Lalo thường cùng con gái lui tới tham dự những buổi tiếp tân tại nhà bà Nam tước de Vialar và gặp chàng hoàng tử An Nam tại đây.

Đây là lúc Hàm Nghi đã sống tại Alger hơn mười năm, nói tiếng Pháp không thua gì người Pháp, được mọi người trong giới văn chương thượng lưu ở Alger mến mộ. Phong cách chàng Hoàng tử Annam trong sinh hoạt tại salon của bà Nam tước de Vialar dần dà chinh phục trái tim cô tiểu thư phương tây, dù chàng lớn hơn nàng đến 13 hay 14 tuổi. Mối tình cảm ngày càng sâu đậm, họ trở thành "ý trung nhân" rồi sau đó được phép ông Lalo cho làm lễ đính hôn.

Ngày 4 tháng 11 năm 1904, quan toà Francois Lalo đứng ra làm chủ hôn cho con gái Marcelle Lalo và cựu hoàng Hàm Nghi trong một hôn lễ trọng thể tại thánh đường của Toà Tổng giám mục Alger. Ngày lễ cưới, cô dâu Lalo mặc áo cưới màu trắng cổ truyền của Tây phương, chú rể đầu đội khăn đóng, mặc áo dài đen cổ truyền của quê hương mà ông đã bị cưỡng bách rời bỏ cách đó mười lăm năm.

Theo bài báo "Le Mariage du Prince d'Annam" -Đám Cưới của Hoàng Tử Annam- của phóng viên Gérard Dupeyrot, đây là một sự kiện lịch sử đối với cả người Pháp và người dân tại thủ đô Alger vào thời điểm đó nên dù không được mời vào dự lễ bên trong thánh đường, họ cũng đã kéo đến trước sân ngôi nhà đối diện nhà thờ để chờ được chiêm ngưỡng tân lang và tân giai nhân khi họ bước ra khỏi thánh đường. Hình ảnh đám cưới đặc biệt này được chụp lại làm nhiều tấm bưu ảnh - cartes postales- rất được ưa chuộng.

Bà Marcelle Lalo theo đạo Thiên Chúa giáo còn Vua Hàm Nghi thì vẫn giữ tôn giáo truyền thống của đất nước. Tuy nhiên ông vẫn thường đưa bà đi lễ ở nhà thờ Thánh Philippe, tức là nhà thờ của toà Tổng Giám mục Alger. Chính vị Tổng Giám mục Alger đã ban phép lành cho Vua Hàm Nghi và cô Marcelle Lalo, kể từ đó được gọi là "La Princesse d'Annam" tức là Vương phi của nước Annam, vợ của Hoàng tử Annam.

Vua Hàm Nghi và bà Marcelle Lalo sống trong hạnh phúc cho đến ngày nhà vua từ giã cõi đời tại Alger vào năm 1944, hưởng thọ 73 tuổi.

Đệ nhất nữ sĩ Pháp và Vua Hàm Nghi

Cũng từ salon nhà Nam Tước De Vialar, vua Hàm Nghi có dịp quen biết giới văn học nghệ thuật trong số này có Pierre Louys, nhà thơ nổi tiếng về đồng tính luyến ái. Năm 1900, nhà vua được Pierre Louys giới thiệu với một nhân vật đặc biệt: Judith Gautier, đệ nhất nữ sĩ Pháp, và sau đó biết thêm nữ hoạ sĩ Suzanne Meyer- Zundel.

Mối giao tình đặc biệt này được ông Nguyễn Ngọc Giao, một nhà nghiên cứu tại Pháp, đề cập chi tiết qua bài "Hàm Nghi Nghệ Sĩ."

"Judith Gautier là con gái của văn hào Théophile Gautier. Bà là người tài sắc vẹn toàn nổi bật trên văn đàn thời ấy, (từng làm mê mẩn những người như nhà văn Victor Hugo, nhạc sĩ Richard Wagner v.v.) và tác giả của 50 tác phẩm. Bà viết tiểu thuyết, làm thơ, dịch thơ Đường, sáng tác kịch và nặn tượng (điêu khắc). Bà cũng là người phụ nữ đầu tiên được bầu vào Hàn lâm viện Goncourt từ năm 1910, trước Colette 35 năm. Bà học chữ Hán, say mê các nền văn hoá Á Đông và đã dịch hoặc phóng tác những tác phẩm Trung Hoa, Nhật Bản, Ấn Độ. Điều ít ai được biết là ba năm trước khi quen biết với Hàm Nghi, bà đã sáng tác một chuyện ngắn "Ông Hoàng thủ cấp máu đỏ" mà chủ đề là cuộc kháng chiến của Hai Bà Trưng (truyện này được đăng trên bán nguyệt san La Revue de Paris số đề ngày 15-12-1897.)

Trong những năm đầu thế kỷ thứ 20, Judith Gautier có viết một vở kịch thơ "Les Portes Rouges (Những cánh cửa đỏ) trong đó có nhiều bài thơ thể hiện tình cảm và sự trân quí của bà dành cho vua Hàm Nghi. (Đoạn thơ tiêu biểu của J. Gautier do ông Nguyễn Ngọc Giao tuyển dịch đã được trích đăng ở đầu bài).

Theo tài liệu của ông Nguyễn Ngọc Giao thì Vua Hàm Nghi rất thân với Judith Gautier và Suzanne Meyer-Zundel. Gia đình Vua Hàm Nghi thường sang Pháp nghỉ hè và trong nhiều năm đã thuê nhà cạnh nhà bà Gautier ở thành phố Dinard ven biển Manche, kể cả sau khi bà Gautier từ trần. Năm 1914, trước ngày Đệ nhất Thế chiến bùng nổ, hai bà Gautier và Meyer-Zundel đáp tàu sang Alger chơi theo lời mời của Hoàng tử Annam và họ đã lưu lại Villa Gia Long trong hai tuần lễ. Sau khi trở về Pháp, ba năm sau thì bà Judith Gautier từ trần vào ngày 26 tháng 12 năm 1917. Vì chiến tranh đang tiếp diễn, Vua Hàm Nghi không sang Pháp tiễn đưa người bạn nghệ sĩ mà ông xem rất thân tình. Tuy nhiên, theo ông Nguyễn Ngọc Giao cho biết thêm:

"Ngôi mộ của bà còn mang chứng tích tình bạn hiếm có ấy. Sau khi bà Gautier mất, bà Suzanne Meyer-Zundel thấy trong phòng của bạn có mấy câu chữ Hán do chính Vua Hàm Nghi tặng. Bà không hiểu nghĩa nên đã tô vẽ lại rồi gửi sang Alger hỏi Vua Hàm Nghi. Năm 1918, Vua Hàm Nghi trả lời lại và bà Meyer-Zundel đã cho khắc hai hàng chữ đó trên nắp ngôi mộ của bạn mình.

Ở cột bên trái có ba chữ "Tử Xuân Bái" -- Tử Xuân là tên hiệu của Nguyễn Phúc Ưng Lịch tức Vua Hàm Nghi, Bái là cúi chào. Cột bên cạnh là "Ngã Ma Y Gia" và phía trên là "Nhật Lai Thiên". Với bạn bè rất thân, trong đó có Vua Hàm Nghi, bà Judith Gautier thường tự xưng là Maya, do đó Ngã Ma Y Gia có thể hiểu là "Tôi Là Maya", còn câu "Nhật Lai Thiên" có thể hiểu là Ngày (Thiên) Ánh sáng mặt trời (Nhật) hiện ra (Lai) do vua Hàm Nghi dịch ra từ câu "La Lumière du Ciel arrive"

Judith Gautier được coi là một thiên tài về nhiều ngành văn học nghệ thuật nghệ thuật. Triết lý sống của bà là sự tự do: "Với tự do tôi sống; với tự do tôi bước vào tuổi già và với tự do tôi sẽ đi vào cõi chết" (with liberty, I live; with liberty I age and with liberty I will die.) Với triết lý và lối sống tự do phóng khoáng như trên vào cuối thế kỷ thứ XIX, Judith Gautier được rất nhiều người nổi tiếng theo đuổi, trong đó có đại văn hào Victor Hugo và nhạc sĩ Richard Wagner...

Bà bỏ công nghiên cứu và học hỏi về nhiều nguồn văn hóa và đặc biệt là văn hoá Á Đông như Trung Hoa, Nhật Bản. Bà viết đọc và viết chữ Hán dù rằng chưa bao giờ đặt chân đến Á châu. Bà cũng am hiểu về âm nhạc và có viết sách tưạ đề "Les musiques bizarres" (1900), nói về âm nhạc các nước Á Đông trong đó có Trung Hoa, Nhật Bản, Nam Dương (Java), Mã Lai và cả Đông Dương... Nhân dịp Triển lãm Quốc tế tại Paris năm 1900, bà Gautier có viết một bài về âm nhạc Việt Nam nhan đề Les chansons Annamites. Có lẽ mối giao tình giữa bà và vị Hoàng tử Annam đã thúc đẩy bà chú ý đến nền âm nhạc cổ điển của Việt Nam mà viết bài này.

Hình bên: Tượng Judith Gautier.
Chính tay bà cũng đã tạc một bức tượng cho Vua Hàm Nghi, không rõ hiện gia đình có còn giữ được bức tượng này hay không.

Sau khi Judia Gautier mất, tình bạn giữa vua Hàm Nghi và nữ hoạ sĩ Suzanne Meyer-Zundel vẫn tiếp tục. Chính Suzanne đã cho khắc thủ bút Hàm Ngi trên mộ Judia.

Tháng 11 năm 1926, Suzanne tổ chức cuộc triển lãm tác phẩm hội hoạ, điêu khắc của Hàm Nghi tại Galerie Mantelet (đường La Boetie, quận 8, Paris). Tuy nhiên, hiện nay không ai được biết những tác phẩm nào đã có người mua và hiện nay đang lưu lạc nơi nào.





“Melle Judith Gautier à la Fourberie, 1885”
John Singer Sargent -- American painter

Từng là nguồn cảm hứng của nhà thơ Pháp Victor Hugo, nhạc sĩ Đức Richard Wagner, Judith Gautier cũng xuất hiện trong tranh John Singer Sargent, danh hoạ Mỹ thế kỷ XIX. Bức tranh: Sargent’s Women -người nữ của Sargent, được bán với giá bạc triệu - $1,652,000US tại Adelson Galery, New York, ngày 12-3-1997. Mộ Đệ nhất nữ sĩ Pháp có bút tự Hàm Nghi: “Ngã Ma Y Gia” là âm Hán tự của MAYA, tên thân mật Judith và “Tử Xuân bái.” Tử Xuân là biệt hiệu của ông hoàng An Nam.


Nữ sĩ và chuyên gia mỹ thuật Nga viết về Hàm Nghi

Không chỉ được biết tới trong giới văn chương học thuật Pháp, vua Hàm Nghi còn là đề tài được giới học thuật Nga chú ý. Từ thời Nga Hoàng, một nữ sĩ Nga đã viết về Hàm Nghi. Từ bài viết này, sang thời cộng sản, nhà nghiên cứu Nikolay N. Nikulin, thuộc Hàn Lâm Viện Mỹ Thuật St. Peterbourg đã tiếp tục tìm hiểu về Hàm Nghi. Tài liệu này đã được Vũ Thanh chuyển ngữ và phổ biến trên mạng Vietnam Net từ tháng 5, 2008, lược trích như sau:

Nữ văn nữ người Nga Tatiana Lvovna Sepkina- Kupernhic (1874-1952) từng viết về vua Hàm Nghi. Dưới thời Nga Hoàng, Tatiana là một nữ sĩ nổi tiếng rất sớm, 19 tuổi đã có thơ được đại nhạc sĩ Tchaikopski phổ nhạc. Ngoài thơ văn, Tatiana còn là nhà nghiên cứu, dịch giả chuyên về văn chương Pháp. Sau chuyến đi Tây Âu và Bắc Phi, năm 1902, Tatiana viết truyện "Ông Hoàng Ly Tsong," kể về vua Hàm Nghi như sau:

"Dáng dấp nhỏ bé của hoàng tử khi chàng xuất hiện giữa những bạn bè chung, trong bộ trang phục nửa Âu nửa Á, ngay lập tức đã lôi cuốn sự chú ý của tôi. Chiếc khăn xếp trùm lên mái tóc đuôi sam*, áo dài màu đen với tay áo rộng buông xuôi được lót bằng lụa tơ tằm màu xanh tươi, màu xanh của quê hương chàng, nước da vàng ngăm đen mang sắc màu của chiếc ngà voi lâu năm; còn rất buồn và rất thông minh là đôi mắt đen hơi xếch lên phía thái dương, tay chân chàng nhỏ nhắn. Tất cả điều đó khiến tôi nghĩ đến một bức tượng qúy giá được chạm trổ bằng bàn tay tài hoa của một nghệ sĩ phương Đông."

Sepkina-Kupernhic cho biết bà và một số bạn đã được vị hoàng tử này mời đến tư gia, và mô tả ngôi nhà của hoàng tử với niềm kính trọng:

" ...Những bức tranh do chính hoàng tử vẽ cho thấy tài năng nghệ thuật của ông: Cảnh vườn nhà, những vòm cửa kiểu La Mã ở Tamgada, cảnh hoàng hôn trên biển, cảnh điêu tàn của Kôxntantina và cánh rừng cọ El-Kantari, mái vòm trắng của nhà mộ Marabi, những trẻ em da đen... Tất cả đều sống động, hiện lên trên nền vải."

[NhiHa]

Trong biệt thự, có những vật qúy giá và thiêng liêng: những tấm lụa quý viết chữ nho được dát bằng vàng treo trên tường, những nhạc cụ của đất nước chàng, những cuộn bản thảo, nghiên mực và bút trên bàn viết, những chiếc chiếu cói trên nền nhà. Ở một chỗ khác là cây đàn dương cầm, chiếc vĩ cầm, những bản nhạc mà trong đó tôi tìm thấy Mikhail Ivanovich Glinka của chúng ta và giá vẽ cùng với bức hoạ còn dang dở. Trên những chiếc bàn khắp nơi là phác thảo của hoàng tử, tranh của chàng, những vật đó cho tôi biết rằng trong thân hình nhỏ bé như chiếc ngà voi kia ẩn dấu tâm hồn của một người nghệ sĩ lớn... Sau những trích dẫn như trên, bài viết của Nikolay N. Nikulin đã kết luận về Hàm Nghi như sau: "Số phận đã khiến ông cũng là người sáng lập nền hội họa hiện đại Việt Nam. Vua Hàm Nghi có thể có vị trí vinh dự không chỉ trong lịch sử của cuộc đấu tranh vì tự do chống lại chủ nghĩa thực dân, mà còn cả trong lịch sử nền nghệ thuật Việt Nam. Không đâu ở châu Á, châu Phi và Nam Mỹ, một cựu hoàng lại có được một vai trò tương tự như vậy trong lịch sử nền văn hóa của dân tộc mình."

Nhận xét của Nikulin rằng vua Hàm Nghi sáng lập nền hội hoạ Việt Nam hiện đại có thể chưa thoả đáng vì nhiều lẽ, nhưng nếu nói ông là người Việt đầu tiên tới với hội hoạ thế giới hiện đại và sống đời một nghệ sĩ lưu vong ở phương Tây thì chắc không thể sai.


Vua Hàm Nghi và hậu duệ

Vua Hàm Nghi và bà Lalo có ba người con:
- Công chúa Nhữ Mây (1905 -1999)
- Công chúa Như Lý (1908 - 2005)
- Hoàng tử Minh Đức ( 1910 - 1990)

Nhiều tài liệu ghi tên trưởng nữ của Vua Hàm Nghi là Như Mai. Thật ra, sổ sách hành chánh của Pháp có ghi rõ về bà:


Sau 55 năm lưu vong, ngày 4 tháng 1 năm 1944, cựu hoàng Hàm Nghi qua đời vì bệnh ung thư dạ dày tại biệt thự Gia Long, thủ đô Alger. Trên mộ có khắc chữ: “S.M. HAM NGHI / EMPEREU D’ANNAM / HUE 1871 - ALGER 1944

Năm 1965, theo đề nghị của Tổng thống Pháp De Gaulle, Công chúa Nhữ Mây đã cải táng mộ Vua Hàm Nghi từ Alger về an táng tại nghĩa trang gia đình trong lâu đài Losse thuộc làng Thonac, tỉnh Sarlat-la-Canéda, vùng Dordogne, miền Nam nước Pháp. Bà Marcelle Lalocũng từ trần năm 1974 và Công chúa Nhữ Mây D’annam, từ trần năm 1999, cũng được an táng tại nghĩa trang này.


“NHU-MAY, SUZANNE, HENRIETTE UNG LỊCH HÀM NGHI D'ANNAM (hình bên) sinh ngày 17 tháng 8 năm 1905 tại El Biar (Algérie), cư trú tại "La petite maison de Losse /Căn nhà nhỏ của Losse”, qua đời ngày 1 tháng 11 năm 1999 tại nhà thương của thị trấn Viégeois (vùng Corrèze) Pháp, thọ 94 tuổi. Bà Công Chúa Nhữ-Mây sống độc thân, không có con, lúc sinh thời là" nhà nông."

Gần đây, bà Mathilde Tuyết Trần tại Pháp có tìm được một tài liệu do chính Công chúa viết tên của bà với dấu tiếng Việt là Nhữ-Mây d'Annam. Đây cũng là tên ghi trong các văn bản chính thức.

Thật ra, Nhữ Mây là một kỹ sư nông nghiệp chứ không phải là "nhà nông." Bà là phụ nữ Việt đầu tiên thi đậu vào trường Institut National d'Agronomie và tốt nghiệp thủ khoa trường này vào năm 1926. Hồi thập niên 1970, người viết có nghe nhiều người Việt Nam ở Pháp nói "Công Chúa Nhữ Mây là một trong những người đàn bà giàu có nhất nước Pháp".

Thứ nữ của Vua Hàm Nghi là Công chúa Như Lý, (còn có tên là Như Luân). Bà tốt nghiệp tiến sĩ y khoa, kết duyên với Bá tước Francois Barthomivat de la Besse, có ba người con là Tử tước Philippe Barthomivat, Anne Alice Marie và Barthomivat de la Besse.

Hoàng Tử Minh Đức có lập gia đình nhưng không có hậu duệ. Ông vào học trường Võ bị Saint-Cyr của Pháp và sau đó phục vụ trong quân đội và về hưu với cấp bậc Đại tá. Năm 1946, người Pháp muốn gửi ông sang phục vụ tại Đông Dương nhưng ông quyết liệt từ chối. Đại sứ Jean de Latour Dejean, một người bạn thân và đồng ngũ của Hoàng tử Minh Đức kể lại cho biết khi được lệnh sang Việt Nam, Hoàng tử Minh Đức đã tuyên bố với chính phủ Pháp như sau:

"Tôi không thể cầm súng bắn lại đồng bào của tôi. Nếu Chính phủ Pháp muốn đưa tôi ra trước toà án quân sự thì tôi phải chịu nhưng tôi không thể đi sang Việt Nam để đánh giặc cho người Pháp và chống lại người Việt Nam."

Người Pháp sau đó đã đưa ông sang Algérie phục vụ trong một đơn vị lính Lê Dương. Hoàng tử qua đời năm 1990, thọ 80 tuổi, không có con.

Hiện nay, hậu duệ của Vua Hàm Nghi chỉ còn có ba người cháu ngoại và 6 người chắt, tất cả đều là người Pháp. Tuy nhiên, trong bài viết về Vua Hàm Nghi, ông Nguyễn Ngọc Giao cho biết nguyên văn như sau:

"Theo điều tra của chúng tôi, nhà vua còn có một người cháu nội (con gái của một người con trai không chính thức) hiện sống tại Pháp. Người này đã cung cấp cho chúng tôi rất nhiều thông tin, tài liệu và giúp chúng tôi đi tìm ra nhiều nguồn tư liệu mới. Bà không muốn "lộ diện", chúng tôi buộc phải tôn trọng ý muốn nên trong bài, sẽ gọi là Bà X., và nhân đây, xin thành thực cảm ơn sự giúp đỡ tận tình và khẳng khái của bà.

"Bà X. cho biết, cách đây một phần tư thế kỷ, bà đã sang Algérie để tìm dấu tích của ông nội. Lúc đó, biệt thự Gia Long ở khu El Biar (phía tây thủ đô Alger) do chính quyền Algérie quản lý, đang được trùng tu để trở thành chiêu đãi sở của nhà nước, nên những pho tượng lớn do Hàm Nghi sáng tác, đặt ở ngoài vườn, được Bộ văn hoá Algérie đưa về một viện bảo tàng.

Đối chiếu bản đồ "Villa Gia Long" ở khu El Biar thời Pháp thuộc với không ảnh trên mạng Google ngày nay, ta có thể xác định địa điểm đã trở thành trụ sở đại sứ quán Nga (số 7, Chemin du Prince d'Annam / Đường ông Hoàng An Nam)."

Việt Báo ghi nhận thêm: Hậu duệ chính thức còn giữ nhiều tranh tượng của vua Hàm Nghi, nhưng không muốn phổ biến. Người cháu nội không được thừa nhận của nhà vua trở về Alger, đi trên con đường mang danh hiệu của ông nội mình, cố tìm thăm những tác phẩm điều khắc của ông, chỉ để nhìn mà không thể làm gì...

Hình ảnh ấy thật đáng ngậm ngùi.

Phải chăng, đây cũng là nỗi ngậm ngùi chung cho mọi con dân Việt, cả trong và ngoài nước: thường khoe trí tuệ hay giầu sang bạc tỉ mà không bảo vệ nổi một tác phẩm giá trị lịch sử của ông cha mình, dù chỉ với 12,000 mỹ kim.

TRẦN ĐÔNG PHONG
lược trích, biên tập bổ xung bởi Việt Báo

[NhiHa]

Lê Văn Duyệt :
Một tài năng lớn về quân sự, chính trị, kinh tế
Lê Ngọc Trác

Có nhiều danh tướng phò giúp Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi hoàng đế. Nhưng có bốn vị đại tướng được xem là đệ nhất công thần của Triều Gia Long Nguyễn Phúc Ánh. Đó là: Tiền quân Nguyễn Văn Thành, Hậu quân Võ Tánh, Hữu quân Nguyễn Huỳnh Đức và Tả quân Lê Văn Duyệt. Số phận lịch sử cuộc đời của bốn vị đệ nhất công thần của Triều Gia Long khác nhau: Nguyễn Văn Thành bị Vua Gia Long ép uống thuốc độc tự tử vào năm 1817. Nguyễn Huỳnh Đức sau khi mất (1819) được đưa vào thờ trong miếu Trung Hưng công thần tại kinh đô. Võ Tánh thì tự thiêu cố thủ thành Bình Định mất vào năm 1801cũng được đưa vào thờ ở miếu Trung Hưng công thần của Triều Nguyễn. Riêng Tả quân Lê Văn Duyệt có một số phận lịch sử đặc biệt. Sau khi ông qua đời, có nhiều nhận định, đánh giá trái ngược nhau. Ca ngợi tài năng và công lao của ông cũng nhiều, mà phê phán cũng không ít. Những người có cảm tình với Nhà Tây Sơn thì xem Lê Văn Duyệt như một tên tội đồ, một người thân Pháp và Thiên chúa giáo. Các sử gia Triều Nguyễn từng thời kỳ củng bất nhất và có phần khắt khe trong đánh giá về Lê Văn Duyệt. Có thời thì xem ông như một tội phạm của triều đình. Cũng có thời Lê Văn Duyệt được xem là một tướng lừng danh có nhiều công lao to lớn đối với Triều Nguyễn và đất nước. Về sau này, có thời mà tư tưởng dân tộc cực đoan và quá khích thì người ta xoá sạch công lao của Lê Văn Duyệt !.

Vậy đâu là sự thật của lịch sử ? Lê Văn Duyệt sinh năm 1763, nguyên quán ở làng Bồ Đề huyện Mộ Đức tỉnh Quảng Ngãi. Từ đời nội tổ của ông đã di cư vào Nam sinh sống tại Định Tường. Lê Văn Duyệt đã có công phò tá Nguyễn Phúc Ánh được phong làm Cai cơ. Ông đã lập nhiều chiến công lớn, góp phần đưa Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi Vua. Năm 1801, vua Gia Long phong ông làm Khâm sai chưởng tả quân bình Tây tướng quân, Tước quận công. Năm 1802, ông cùng Nguyễn Văn Thành, Lê Chất đem quân đi bình định miền Bắc, được lãnh chức Kinh lược xứ Thanh Hoá và Nghệ An. Năm 1812, ông được phong làm Tổng trấn Gia Định, bảo hộ nước Chân lạp (Campuchia). Lần thứ hai, vào năm 1820, ông lại được cử làm tổng trấn Gia Định. Ông cai quản thành Gia Định và cả miền Nam đến khi mất (1832). Lê Văn Duyệt mất khi còn đang tại chức, thọ 69 tuổi.

Năm 1698, Nguyễn Hữu Cảnh là người đặt đơn vị hành chính Gia Định và toàn miền Nam, chính thức xác lập vùng đất này vào địa lý hành chính nước ta. Thì chính Lê Văn Duyệt là người đã có công khai phá, mở rộng và bảo vệ vùng đất phương Nam của Tổ quốc. Gia Định thành và cả miền Nam bắt đầu từ Bình Thuận trải dài đến mũi Cà Mau thời bấy giờ còn hoang hoá, đất đai chưa thuần thục, nạn trộm cướp hoành hành nhiều nơi. Lê Văn Duyệt đã chiêu mộ dân chúng ra sức cải tạo, xây dựng đồng ruộng phì nhiêu, xây dựng làng, xã. Ông chăm lo đến đời sống của dân chúng và binh sĩ; đồng thời, trừng trị rất nặng bọn tham quan ô lại, và quân trộm cướp. Đối với một số người lầm lỡ vào con đường trộm cướp, tội phạm, ông tỏ ra là người bao dung, vỗ về, cảm hoá họ trở về con đường làm ăn chân chính. Chính vì vậy, trong thời kỳ Lê Văn Duyệt thay mặt triều đình quản lý thành Gia Định và cả miền Nam, đời sống nhân dân ở đây được an cư thịnh vượng.

Lê Văn Duyệt đã góp phần không nhỏ vào việc bảo vệ vùng đất phương Nam của Tổ quốc. Ông vừa làm tốt công tác bảo hộ Cao Miên, ngăn chặn hữu hiệu ý đồ xâm lược của Xiêm La. Trong thời gian ở Gia Định ông đã đề xuất với triều đình đào kênh Vĩnh Tế nhằm thoát nước, tiêu úng thay chua rửa phèn cho đồng ruộng. Công trình kênh Vĩnh Tế có ý nghĩa to lớn về kinh tế và quốc phòng và hiệu quả mang lại rất lớn cho cho đất nước đến mãi ngày hôm nay.

Không chỉ giữ vững bờ cõi phía Nam đất nước, lo phát triển kinh tế, chăm lo đời sống nhân dân, Lê Văn Duyệt là người đã góp công lớn về chính sách đối nội lẫn đối ngoại. Ông đã khôn khéo mở rộng giao thương với các nước. Thời kỳ ông trấn nhậm đất nam kỳ, nhiều tàu buôn của các nước: Trung Quốc, Mã Lai, Nam Dương, Miến Điện, Phương Tây và Châu Mỹ đã cập bến Gia Định Bến Nghé để mua bán trao đổi hàng hoá. Sài Gòn Gia Định thời bấy giờ như một đặc khu kinh tế mở của nước ta. Năm 1822, Crawfurd người cầm đầu Phái bộ ngoại giao của toàn quyền Ấn Độ ghé vào Bến Nghé và Gia Định, được yết kiến Lê Văn Duyệt đã viết về ông như sau: “Con người này ít học, nhưng lạ lùng thay lại có cái nhìn cởi mở hơn nhiều đại thần và cả nhà vua học rộng làu làu kinh sử của Khổng giáo. Ngài sống thanh liêm, mong muốn mở mang đất Gia Định trù phú hơn mọi quốc gia khác ở trong vùng biển Đông”. Và, Crawfurd đã tả đời sống của Gia Định như sau: “Lần đầu tiên tôi đến Bến Nghé, tôi bất ngờ thấy rằng nơi đây không thua gì kinh đô nước Xiêm. Về nhiều mặt còn sầm uất hơn, không khí mát mẻ hơn, hàng hoá phong phú hơn, giá cả hợp lý và an ninh ở đây rất tốt, hơn nhiều kinh thành mà chúng tôi đã đi qua. Tôi có cảm giác như đây là một vương quốc lý tưởng…”

Năm 1825, trong lúc Minh Mạng và Triều đình Huế chủ trương cấm đạo Thiên chúa và lệnh cho các quan phải khám xét các tàu bè của ngoại quốc ra vào cửa biển. Thì, Lê Văn Duyệt đã áp dụng chính sách mềm dẽo, cởi mở hơn đối với Giáo sĩ và giáo dân Thiên chúa giáo. Ông vẫn để người ta sống yên bình và truyền đạo. Lê Văn Duyệt chủ trương tự do tín ngưỡng, đoàn kết lương giáo, đoàn kết dân tộc để ổn định chính trị và xã hội.

Qua nhiều giai đoạn lịch sử, có nhiều nhà nghiên cứu sử học cho rằng: Lê Văn Duyệt có mưu đồ tách Nam kỳ khỏi sự quản lý của triều đình, Lê Văn Duyệt không phục vua Minh Mạng và vua Minh Mạng cũng không thích Lê Văn Duyệt,… Điều này đã gây ra nhiều tranh luận trong giới nghiên cứu lịch sử. Nhưng có một sự thật lịch sử được công nhận: Lê Văn Duyệt là một người luôn luôn trung thành với Gia Long. Sách Đại Nam liệt truyện đã nhận định về Lê Văn Duyệt như sau: “Duyệt là huân cựu đại thần được dự nhận lời vua Gia Long dặn lại việc triều chính, triều đình dựa làm trọng”. Còn đối với vua Minh Mạng thì như thế nào?. Nam kỳ là vùng đất khai sáng của triều Nguyễn, có vị trí trọng yếu về quốc phòng và đối ngoại, có tiềm năng về kinh tế để tạo bước đột phá trong phát triển kinh tế của đất nước. Lịch sử đã đánh giá: Minh Mạng là một ông vua thông minh, quả cảm, hết lòng lo việc nước. Nhưng, cũng là một ông vua chuyên chế, nghiêm khắc. Một người có uy quyền mà ít độ lượng,... Nếu Minh Mạng không tin tưởng vào sự trung thành của Lê Văn Duyệt thì chắc chắn nhà vua sẽ không bao giờ cử ông vào trấn giữ thành Gia Định và cả Nam kỳ. Năm 1823, Minh Mạng bãi bỏ chức Tổng trấn Bắc thành. Các địa phương đều được chia thành cấp tỉnh. Nhưng với Gia Định, vua vẫn để Lê Văn Duyệt làm Tổng trấn. Sách Đại Nam liệt truyện nêu rõ: Vua Minh Mạng có sự biệt đãi đối với Lê Văn Duyệt: “Duyệt lai kinh chúc hổ, Vua đãi hậu hơn, lúc thoái chầu, vua đưa mắt tiễn,…”. Năm 1827, Minh Mạng đã từng nói với các cận thần: “người ta nói Lê Văn Duyệt xuất tích cương lệ, nay trẫm xem ra thì Duyệt trung thuận, nghĩa thờ vua vẫn giữ được, những tính bình nhật cương lệ, đều rửa sạch hết, không ngờ tuổi già lại hay tu tỉnh như thế”. Và nhà vua cho Duyệt tiếp tục trấn nhậm Gia Định với lời dụ: “Gia Định là trọng trấn phương Nam, Duyệt không nên vắng mặt lâu. Người này vẫn được người Xiêm sợ. Nay lại giữ một mặt ấy có thể hùng dũng như hổ báo ở núi...”. Sách Đại Nam liệt truyện còn ghi rõ: Minh mạng nhận định về Lê Văn Duyệt như sau: “nắm giữ biên cương tây Nam không ai bằng Duyệt. Uy lực đối với Xiêm La, Chân Lạp, Vạn Tượng không ai bằng Duyệt. Duyệt ngồi đó trẩm yên lòng…”. Điều này cho thấy Minh Mạng rất tin tưởng vào năng lực lãnh đạo của Lê Văn Duyệt. Và, như thế chứng tỏ suốt đời mình, Lê Văn Duyệt vẫn một lòng với triều đình, một lòng với lợi ích của đất nước và dân tộc.

Bi kịch và nỗi hàm oan của Lê Văn Duyệt chỉ xảy ra sau khi ông qua đời! Sau khi Lê Văn Duyệt qua đời, vua Minh Mạng mới bãi chức Tổng trấn thành Gia Định, đặt chức Tổng đốc, Tuần phủ, Bố chánh, Án sát, Lãnh binh như ở các tỉnh trong cả nước.

Khi còn sống, Lê Văn Duyệt là một con người đầy uy quyền, ai cũng kính phục. Tính khí của ông cương trực, nóng nảy và rất ghét bọn tham quan ô lại, xu nịnh. Chính vì vậy, có nhiều người không thích ông. Bạch Xuân Nguyên vốn là một người tham lam tàn ác, khi được bổ nhiệm làm Bố chánh Gia Định (Phiên An) đã truy xét việc riêng của Lê Văn Duyệt, bắt người nhà và tôi tớ của Lê Văn Duyệt giam giữ, tra khảo để tìm chứng cứ kết tội Lê Văn Duyệt.Trong những người bị bắt có Lê Văn Khôi là con nuôi của Lê Văn Duyệt.

Lê Văn Khôi tên thật là Bế Văn Khôi (không rõ năm sinh) vốn là một thổ hào ở Cao Bằng, từng nổi loạn, đổi họ là Nguyễn Hựu Khôi, theo nhóm phản loạn ở Nghệ An. Khi Lê Văn Duyệt lãnh chức kinh lược sứ Nghệ An đem quân đi dẹp loạn đã cảm hoá và thu nhận Nguyễn Hựu Khôi làm con nuôi và đổi tên thành Lê Văn Khôi. Sau này, khi trấn nhậm Gia Định, Lê Văn Duyệt đưa Lê Văn Khôi đi theo và cho làm đến chức Phó vệ úy. Lê Văn Khôi là một con người có sức khoẻ tay không đánh được cọp dữ.

Bị bắt giam, Lê Văn Khôi tức giận, bèn cấu kết cùng mấy người thân tín nổi lên làm binh biến. Đêm ngày 18 tháng 5 năm Quý Tỵ (năm 1833), Lê Văn Khôi cùng những người lính của mình phá ngục, rồi vào Dinh Bố chánh giết cả nhà Bạch Xuân Nguyên. Tổng đốc Nguyễn Văn Quế đem người đến cứu cũng bị Lê Văn Khôi giết chết. Lợi dụng uy tín của Lê Văn Duyệt, vận động nhân dân và binh lính, liên kết với một số chức sắc Thiên chúa giáo là người ngoại quốc, Lê Văn Khôi bèn tự xưng mình là Bình Nam đại nguyên soái, tự phong Tướng cho những người cùng cánh, bổ nhiệm quan chức như một triều đình riêng. Chỉ trong vòng 6 tháng, Lê Văn Khôi đã đánh chiếm được 6 tỉnh ở Nam kỳ. Triều đình liền cử Tống Phước Lương làm Thảo nghịch Tả tướng quân phối hợp cùng với các tướng: Phan Văn Thúy, Trương Minh Giản và Trần Văn Năng tập trung thủy bộ binh tượng tiến đánh Lê Văn Khôi. Lê Văn khôi biết không thể chống nổi, nên chạy vào thành Phiên An cố thủ và sai người cầu cứu quân Xiêm La. Quân triều đình một mặt thì đánh đuổi quân Xiêm La, một mặt thì vây đánh thành Phiên An. Đến tháng chạp năm Qúy Tỵ (năm 1833), Lê Văn Khôi bị bệnh chết. Những người theo Lê Văn Khôi tôn con trai của Lê Văn Khôi là Lê Văn Câu lên làm thủ lãnh, tiếp tục chống cự với triều đình. Mãi đến tháng 7 năm 1835, quân triều đình mới hạ được thành Phiên An, đánh tan được những người theo Lê Văn Khôi. Quân triều đình bắt sống hơn 1.831 người và xử tử toàn bộ. Con trai Lê Văn Khôi là Lê Văn Câu và Linh mục Marchand (còn gọi là Cố Du) bị giải về kinh thành Huế để xử lăng trì. Vì vụ án của Lê Văn Khôi, Lê Văn Duyệt bị liên đới trách nhiệm. Một số quan đại thần trong triều đã quy trách nhiệm cho Lê Văn Duyệt là người nuôi mầm mống phản loạn. Minh Mạng là ông vua chuyên chế, thể hiện uy quyền và răn đe các nhóm chống đối khác đã xoá sạch mọi chức tước của Lê Văn Duyệt và lệnh cho Tổng đốc Gia Định đến phần mộ của Lê Văn Duyệt san bằng, đặt xích sắt xiềng mộ và khắc đá dựng bia. Ở trên bia viết: “chỗ này là nơi quyền yêm Lê Văn Duyệt phục pháp”. Đến năm 1841, vua Thiệu Trị cho xoá bỏ xiềng và đắp lại mộ của Lê Văn Duyệt. Mãi đến 13 năm sau, nỗi oan của Lê Văn Duyệt mới được cởi bỏ. Năm 1848, theo nguyện vọng của nhân dân và các vị quan trung trực tại triều đình, Đông các đại học sĩ Vũ Xuân Cẩn dâng sớ lên vua Tự Đức xin minh oan cho Lê Văn Duyệt. Tự Đức ban chiếu rửa sạch tội lỗi và truy phục nguyên tước, hàm cho Lê Văn Duyệt là : Vọng các Công thần Chưởng Tả quân Bình Tây tướng quân quận công.

Có thể nói qua hơn 175 năm (1833 – 2008), qua từng thời kỳ, nhiều sử sách đánh giá khác nhau về cuộc đời danh tướng Lê Văn Duyệt. Nhưng, đối với nhân Gia Định và cả miền Nam, Lê Văn Duyệt vẫn là một người có nhiều công đức đối với nhân dân và đất nước. Hình ảnh, cuộc đời, chiến công của Lê Văn Duyệt đã đi vào tâm thức của người dân Gia Định và miền Nam nước Việt. Nhân dân coi ông như một vị thần. Qua bao đời nay hình tượng Lê Văn Duyệt đã trở thành tín ngưỡng trong tâm thức của nhân dân miền Nam. Từ năm 1848 đến nay trải qua gần 160 năm, nhân dân Sài Gòn – Gia Định và cả miền Nam đã nhiều lần đóng góp công sức tiền của để xây dựng, tu sửa, tôn tạo khu mộ và đền thờ Lê Văn Duyệt. Nhân dân đã tôn vinh gọi mộ và đền thờ của Lê Văn Duyệt là Lăng Ông với tất cả lòng thành kính. Lăng Ông Lê Văn Duyệt toạ lạc uy nghi trên một khuôn viên rộng 18.500 mét vuông ở Bình Hoà – Gia Định, nay là 126 đường Đinh Tiên Hoàng - Phường 1 - Quận Bình Thạnh – TP.Hồ Chí Minh. Lăng Ông đã trở thành điểm hoạt động tín ngưỡng, điểm đến tâm linh của người Sài Gòn – Gia Định và các tỉnh miền Nam. Lê Văn Duyệt sống mãi trong lòng nhân dân Sài Gòn – Gia Định và miền Nam nước Việt.

Năm 2000, Hội Khoa học lịch sử Việt Nam, Hội đồng khoa học TP.Hồ Chí Minh, Tạp chí Xưa và Nay đã mở Hội thảo về Lê Văn Duyệt. Qua cuộc Hội thảo, các nhà sử học, các giáo sư chuyên ngành và các học giả có tên tuổi trong nước đều có chung một nhận định: “Lê Văn Duyệt là một tài năng lớn về chính trị, kinh tế, quân sự và trong các tư duy chiến lược của Lê Văn Duyệt có sự kế thừa từ các anh hùng dân tộc trước đó”.

Tài liệu tham khảo & trích dẫn:
- Toạ đàm về Lê Văn Duyệt của Nam Tiến (TC Xưa và Nay, số 78B/2000).
- Những đánh giá về Lê Văn Duyệt của Nguyễn Minh Tường
(TC Xưa và Nay, số 304/2008).
- Đại Nam liệt truyện.
- Lê Văn Duyệt và lịch sử của Nguyễn Hạnh
(TC Xưa và Nay, số 304/2008).
- Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim (1999).
- Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam của Nguyễn Quang Thắng
& Nguyễn Bá Thế (1999).
*********************************************************

Tả Quân Lê Văn Duyệt trong hồi ký của John White và John Crawfurd
Patrick . J . Honey
…Người Mỹ đầu tiên đặt chân lên đất việt Nam là ông John White, tới Sài Gòn năm 1819. Ông ta rất khâm phục thành Sài Gòn thời ấy [2]. Theo lời ông White ghi chép lại thì “Đi ngược dòng từ Vũng Tàu trở lên, đây là mô đất cao đầu tiên, so với mặt nước sông thì cao hơn chừng 20 thước. Trước đây Sài Gòn là một vùng đồi, có rừng cây bao phủ, nhưng tổ phụ nhà vua Gia Long đã cho san bằng ngọn đồi và đào hào sâu chung quanh, lấy nước sông qua các ngòi lạch dẫn vào hào. Chung quanh thành là một bức tường dày đắp bằng gạch, cao chừng 6, 7 thước. Thành hình chữ nhật, nhưng gần như vuông, mỗi bề độ ba phần tư dặm (khoảng hơn một cây số). Đứng đầu thành này có quan Tổng trấn, hồi ấy là Tả quân Lê Văn Duyệt, dưới trướng có nhiều võ quan khác. Bên trong thành, vườn hoa ngoạn mục, ở giữa là cung điện nhà vua, có hàng rào cao vây quanh. Cung điện là một tòa nhà lớn, một chiều chừng 30 thước và chiều kia khoảng hơn 20 thước, làm bằng gạch, có hành lang bốn phía. Sàn nhà cao hơn mặt đất, lát gỗ, có cầu thang bắc lên cửa chính vào cung điện. Mái nhà lợp bằng ngói tráng men bóng lộn, đắp rồng phượng có màu sắc sặc sỡ. Hoàng Đế không hề vào thăm đất Sài Gòn từ khi bình xong nội chiến và vì thế cung điện không có ai ở, chỉ dùng để cất giữ ấn tín nhà vua và các văn thư. Trong thành có đủ chỗ để đóng tới 50 ngàn quân một cách dễ dàng…”
Nhân vật xuất chúng bấy giờ hiển nhiên là Lê Văn Duyệt. Ông White đã tỏ ý rất kính phục Tả quân ngay sau lần hội diện đầu tiên. Ông có ghi lại như sau: “ Dáng diệu và phong độ của ông này ( Lê Văn Duyệt) có vẻ uy nghi lẫm liệt. Ông có vẻ một đại thần đầy kinh nghiệm nhưng vẫn giữ được đức độ cương trực của con nhà tướng. Tính tò mò muốn hiểu biết và cách thức ông lựa vấn đề đem bàn tỏ ra ông là người có đầu óc phóng khoáng, luôn luôn muốn trau dồi kiến thức. Những lời bàn chính đáng của ông trong nhiều vấn đề tỏ ra ông có một khả năng tự nhiên rất mạnh và tầm kiến thức rất rộng. Chiến sự, chính trị, tôn giáo và những phong tục tập quán của các nước Âu Tây là những vấn đề mà ông bàn cãi đến một cách chăm chú… Khi óc tò mò của ông đã được thỏa về những đặc điểm ấy, thì ông tỏ vẻ khâm phục trí thông minh, tài khéo léo và sức mạnh của “ Olan” ( Hòa Lan) mà nói đến Hòa Lan tức là ông muốn nói đến Âu Tây. Rồi ông xúc động, như thể lòng tự ái bị tổn thương, ông than phiền về tình trạng tương đối còn thô lậu dã man trong đất nước ông” . Xuống dưới nữa, John White viết: “ Sau khi gặp gỡ bậc vĩ nhân đó, ai cũng phải cảm thấy tiếc rằng lịch sử đã không xui khiến để ngôi báu lọt vào tay ông, vì ông mới là người biết dùng quyền lực để bồi đắp sự vinh quang và hạnh phúc của dân tộc, hơn hẳn ông vua độc tài thuở ấy…”.
Đối với những quan lại khác mà ông gặp thì John White chỉ tỏ ý khinh bỉ. John White kể lại rằng họ có những bộ điệu ta đây, làm ra quan trọng, nhưng cư xử như những đồ phàm tục, luôn luôn ngữa tay xin rượu Tây và uống cho đến khi say túy lúy và cãi nhau om xòm. Bọn quan lại này luôn luôn xin quà, bất cứ cái gì họ xin được của người Mỹ là họ đem về nhà. Trong sự giao dịch hành chánh thì họ vừa bất lực vùa tham nhũng, họ đớn hèn đến nỗi có thể đương kiểm tiền của người, mà ăn cắp mấy đồng nhét vội vào tay áo. Khi vị Khâm sai Lê Văn Duyệt không có mặt tại Sài Gòn thì vị quan quyền chức này có cái thói xấu là hay ném pháo để dọa khách khứa và mua tích trữ những số đường lớn để cho giá đường lên cao rồi đem bán cho khách ngoại quốc. White còn tả hệ thống quan liêu rất phức tạp của rất nhiều viên chức. Ai muốn tới buôn bán cũng phải đút lót những viên chức ấy.Nếu không chịu lễ lạc một phần tử nào trong cả guồng máy ấy thì tức thời công việc không những bị đình trệ mà bị những hậu quả trái ngược rất rõ rệt.
…Phái bộ mà toàn quyền Anh ở Bengale gởi qua Thái Lan và Việt Nam để mở liên lạc thương mại với hai nước này đã tới Vũng Tàu vào năm 1822. Ông trưởng phái đoàn này , John Crawfurd , sau này được bổ làm toàn quyền Tân Gia Ba, đã qua Sài Gòn nhưng chỉ ở lại đất Việt mấy ngày. Không như thuyền trưởng Mỹ White đã tới Sài Gòn trước ông ít lâu, Crawfurd cũng qua thăm cả Trung kỳ, đáp tàu men theo bờ biển tới Tourane [3] rồi từ đó dùng đường bộ lên kinh đô Huế. Crawfurd đã giữ một tập nhật ký về chuyến công du này và tôi muốn được trình bày cùng quý vị về những cảm tưởng và ý kiến mà ông đã phát biểu trong tài liệu đó.
Để tàu ở lại Cần Giờ là nơi tất cả thuyền bè ngoại quốc phải tới khai báo với viên chức hữu trách, Crawfurd và phái đoàn của ông lên Sài Gòn bằng những con thuyền nhỏ được cử ra để chở phái đoàn của ông lên Sài Gòn. Từ Sài Gòn, chính quyền địa phương đã phái bốn con thuyền và bảy viên quan ra tiếp phái đoàn Anh. Chất lượng những con thuyền này có thể được lượng định bởi thời gian đi ngược dòng sông lên Sài Gòn mất tất cả 10 giờ đồng hồ [4] . Mỗi con thuyền được chèo bởi 40 thủy thủ, người nào người nấy đều mặc quần áo đỏ và đội những nón lá có điểm thêm lông gà trống.
Bài của Crawfurd mô tả thành phố Sài Gòn cũng tương tự như Sài Gòn của John White. Tuy nhiên, Crawfurd đã nói thành phố này hồi đó gồm hai thị trấn, cái bây giờ gọi là Chợ Lớn thì hồi đó gọi là Sài Gòn, cái bây giờ gọi là Sài Gòn thì hồi đó gọi là Bến Nghé [5]. Một trong những thói tục kỳ lạ ở đó mà White đã không nhắc tới là tục trả lộ phí sang sông. Nhận thấy chỉ đàn bà con gái là phải trả tiền đò, còn đàn ông con trai được miễn tiền, Crawfurd bèn hỏi nguyên do thì được biết rằng tất cả trai tráng được coi như làm việc cho chính quyền nên được miễn đò phí.
Theo Crawfurd thì nhà cửa của thương gia Trung Hoa trông đồ sộ hơn nhà cửa của người Việt nhiều. Đang khi ông đi thơ thẩn trong thành phố thì ba gia đình Trung Hoa loại khá giả nhất đã ra cửa mời ông vào chơi. Bên trong những ngôi nhà của họ trông thật rộng rãi, đồ đạc rất nhiều và tiện nghi cũng đầy đủ. Và Crawfurd lại càng lấy làm ngạc nhiên khi thấy họ đã làm những bữa ăn thịnh soạn để thết đãi không những ông và tuỳ tùng mà cả những quân sĩ Ấn và Việt theo hầu nữa. Những người Trung Hoa đó, tự giới thiệu là con cháu của những người đã di cư từ Trung Quốc sang từ hàng mấy thế kỹ trước, những người đó đã khiến Crawfurd rất cảm phục vì ông đã mô tả họ như những người “rất thông minh và lịch thiệp”.
Điểm đáng chú ý thứ hai trong bản tường trình của Crawfurd là khi ông mô tả phong độ Tả quân Lê Văn Duyệt, Crawfurd đã viết như sau về đức Tả quân: “ Ai cũng biết Tả quân xuất thân làm hoạn quan, nhưng nếu không được người khác cho biết thế thì chúng tôi đã không thể nào tự tìm hiểu được điều đó. Đã đành là ông hoàn toàn không có râu, nhưng râu ria người Nam kỳ là điều rất hiếm mặc dầu họ rất ưa để mọc ít nhiều. Giọng nói của ông thì cũng nhỏ nhẹ nhưng không tới độ khiến ta nghi ngờ. Là người đã đóng góp một phần quan trọng trong cuộc chiến và cuộc cách mệnh vừa qua ở Nam kỳ, ông là một nhân vật hoạt bát và thông minh. Ông cũng là một người nhỏ nhắn và mảnh khảnh nhưng trông vẫn khỏe và chẳng hề đau ốm gì trừ bệnh đau răng đã khiến cho ông bị mất gần hết hàm răng. Những vị quan lại khác thì bận những thứ quần áo lụa thêu thùa đủ kiểu, nhưng Tả quân thì trái lại, hình như hoàn toàn không để ý tới cách ăn bận và chỉ mặc một bộ áo dài thâm và vấn quanh đầu một chiếc khăn nhiễu cũng màu đen”.
Tả quân Lê Văn Duyệt đã cho trình bày với phái đoàn Anh mấy trò giải trí trong thành. Theo nguyên văn của Crawfurd thì “ rất nhiều người Việt Nam đã tới xem cuộc vui này để được chứng kiến một vụ xung đột giữa hổ và voi. Con hổ này đã được buộc vào một sợi dây thừng lỏng dài chừng 30 thước cho nó có thể đi lại xung quanh một cột gỗ đóng dưới đất.
Mõm con vật đáng phàn nàn này đã được khâu lại trước cuộc tranh tài , môi dưới và môi trên sát hẳn với nhau để nó không thể mở mõm. Móng hổ đã bị rút bằng kìm để cho con vật không làm hại được voi. Tuy nhiên, con hổ đó, một con vật rất lực lưỡng, trông rất khỏe mạnh và giận dữ. Đối diện với hổ ở một khoảng xa là 46 con voi đực to lớn và trên cổ mỗi con voi đều có một anh quản tượng. Khi lệnh đánh được ban ra thì con voi thứ nhất bèn tiến lên hùng dũng và cứ trông con mắt của voi thì chúng tôi cứ tưởng nó sẽ đánh tan xác đối thủ của nó ngay. Vào vòng chiến, con voi bèn lấy ngà húc con hổ và ném hổ ta ra xa tới 6, 7 thước. Nhưng con hổ đâu chịu thua và nhảy lên mình voi định với đánh luôn cả anh quản tượng đang vắt vẻo trên đầu voi. Con voi sợ quá, co cẳng chạy mất. Con hổ đuổi theo cho tới khi bị thừng ngắt lại mới thôi. Con vật chạy trốn, tuy chẳng bị thương tích gì nhưng gầm lên một cách rất thảm thương và người quản tượng không làm được cách nào cho nó tái chiến. Sau đó ít lâu thì chúng tôi thấy một kẻ bị trói do hai sĩ quan đưa lên Tả quân.
Người đó là viên quản tượng xấu số và ngay lúc đó y bị phạt 100 trượng. Kẻ bị đánh bị nọc xuống đất, một người ngồi lên đầu, một người khác giữ chân anh ta và một số quân sĩ khác tiếp tay đánh cho đủ số 100 hèo. Hình phạt cử hành xong thì hai người khác đến khiêng kẻ bị phạt đi vì lúc đó anh ta đã chết ngất. Trong khi hình phạt này diễn ra thì Tả quân vẫn cứ nhìn cuộc đấu giữ voi và hổ một cách bình thản như chẳng có gì đặc biệt xảy ra.
Sau khi 10 hay 12 con voi đã tiến đánh con hổ thì con vật này mới chết, phần lớn là bị voi húc rồi quẳng xuống đất. Sức lực của những giống vật này thật vượt quá những gì tôi có thể tưởng tượng được. Có con đã ném được con hổ xa tới 10 thước khi hổ ta gần chết và không chống cự được nữa. Chúng tôi không khỏi kinh hãi khi nghĩ rằng chính những con vật đó có nhiệm vụ hành quyết những kẻ tội phạm bị án tử hình . Vào những dịp đó thì chỉ cần một cái ném như mô tả ở trên cũng đủ để giết tội nhân. Ai cũng bảo với tôi như thế” .
Đây là một trong những trò giải trí có thể xem được ở Sài Gòn vào thuở ấy. Lại còn một tập quán của người Việt, một tập quán đã mất đi từ lâu, đã được phái bộ Crawfurd chứng kiến khi đi chơi trong thành phố. Ở một đường phố, họ gặp hai người đang cãi nhau dữ dội. Cả hai đều ngồi dưới đất và một người thì níu lấy thắt lưng của người kia. Đó là một chị đàn bà đang giữ một anh hoạn quan và the thé tố cáo anh ta đã lấy đồ vật hay tiền bạc gì của chị ta. Hình như làm vậy tức là chị ta đã làm theo một thói tục của người Việt. Theo thói này thì khi ai muốn tố cáo một người khác lấy của mình bất cứ cái gì thì mình chỉ cần níu lấy thắt lưng của người đó. Và luật pháp buộc người bị níu phải chịu để cho người bắt giữ và không được kháng cự chi cả.
Phái bộ Anh không ở lại Sài Gòn lâu vì Crawfurd rất nóng lòng muốn ra Huế đề nghị liên lạc thương mại với vua Minh Mạng. Trước khi đi, ông ngạc nhiên thấy rằng Tả quân Lê Văn Duyệt đã từ chối những tặng phẩm mang lên biếu người, nói rằng nếu nhận những tặng phẩm thì người nợ phái đoàn Anh một món nợ và phải thúc giục vua Minh Mạng chấp nhận đề nghị của người Anh. Tả quân chủ trương rằng những đề nghị của phái đoàn Anh phải được cứu xét căn cứ trên chân giá trị của chúng và nhà vua có quyết định gì thì sự quyết định đó phải ở bên ngoài sự tán vào của những ông quan đã nhận quà biếu của phái đoàn Anh. Tả quân cũng cho biết rằng ông sẵn sàng nhận quà của phái đoàn Anh một khi cuộc đàm phán giữa hai nước kết thúc. Thái độ của Tả quân càng đáng kính phục khi ta nhớ rằng khi ấy các viên chức khắp châu Á xem những quà biếu như một quyền hạn và lắm lúc còn đòi khách ngoại quốc phải biếu xén họ….
Chú thích :
[1] Xem : John Crawfurd, Journal of an embassy from the Governor – general of India to the courts of Siam and Cochin China . Henry Colburn, 1828, London .
[2] Thành này gọi là thành Phiên An, rất kiên cố, đủ cả hào và lũy. Năm 1835, sau sự biến Lê Văn Khôi, vua Minh Mạng cho san bằng thành này và xây lại thành khác nhỏ hơn ở gần rạch Thị Nghè ( nay là sở Ba Son). Nhưng thành xây sau này cũng bị phá đi khi Pháp chiếm được Gia Định năm 1859. Năm 1877, khi đào móng xây nhà thờ Đức Bà, người ta còn thấy di tích của thành Phiên An cũ, một lớp tàn tro dày chừng 30 phân (theo Lê Đình Chân, sđd, trang 159).
[3] Tức Đà Nẵng ngày nay.
[4] So với phương tiện thủy ngày nay thì vẫn còn quá nhanh.
[5] Năm 1777, quân Tây Sơn vào đốt phá tan tành Nông Nại Đại Phố (cù lao Phố) ở Trấn Biên. Nhóm người Minh Hương bèn di chuyển xuống phía Nam ven hữu ngạn sông Sài Gòn mà lập thị trấn mới, tức Chợ Lớn ngày nay. Còn Sài Gòn là trung tâm hành chánh của Phiên Trấn và lưu dân khắp nơi tụ tập về sinh sống, nhỏ hơn Chợ Lớn nhiều. Qua nhiều đợt tiếp nhận dân nhập cư từ khắp nơi đổ về, Sài Gòn mới có bộ mặt như ngày nay.
Trương Ngọc Phú chú giải
Trích "Tả Quân Lê Văn Duyệt và Vùng Đất Nam Bộ - tạp chí Xưa & Nay"
Thú Chơi Sách
Nguồn:ĐẠI VIỆT TÀNG THƯ


Lê Ngọc Trác

[NhiHa]

Trương Đăng Quế :
Một tâm hồn thơ nặng lòng với quê hương
Lê Ngọc Trác

Trương Đăng Quế tự là Diên Phương, hiệu Đoan Trai, Quảng Khê, xuất thân trong một gia đình nhà Nho thanh bạch. Ông sinh vào năm 1794 tại làng Mỹ Khê, quận Sơn Tịnh tỉnh Quảng Ngãi (có tài liệu cho rằng: ông sinh tại làng Mỹ Lại thuộc huyện Bình Sơn, nhưng chính xác làng Mỹ Khê thuộc xã Tịnh Khê, quận Sơn Tịnh).

Ông là một người thông minh, hiếu học. Năm 1819, Gia Long năm thứ 18, Trương Đăng Quế đổ Hương tiến tại trường thi hương Thừa Thiên. Có thể coi Trương Đăng Quế là người khai khoa đầu tiên của Quảng Ngãi dưới Triều Nguyễn.

Minh Mạng là một vị vua thông minh, hết lòng chăm lo việc nước, sáng suốt trong việc dùng người. Dưới thời Minh Mạng những người được bổ nhiệm làm quan đều có thực tài và thực học (không câu nệ bằng cấp). Trương Đăng Quế là một người tài năng, có tầm hiểu biết rộng về chính trị, văn hoá và quân sự. Chính vì vậy, tuy Trương Đăng Quế chỉ thi đậu hương tiến, năm 1820, vua Minh Mạng vẫn mạnh dạn bổ ông vào làm hành tẩu bộ lễ. Đến năm 1831, bổ nhiệm ông làm việc ở Hàn Lâm Viện và được vua Minh Mạng phân công dạy các hoàng tử và công chúa. Ông được thăng tiến nhiều chức vụ quan trọng: Thượng Thư bộ lễ, bộ lại, bộ công và bộ binh. Năm 1833, năm 1835, Trương Đăng Quế lãnh sứ mệnh Khâm mạng kinh lược chỉ huy đánh giặc Thổ phỉ ở Tuyên Quang, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng và Thanh Hoá để an dân. Năm 1836, tiếp tục lãnh sứ mệnh Khâm mạng kinh lược Nam Kỳ. Trương Đăng Quế chỉ đạo việc đạt điền lập địa bạ công điền công thổ ở các tỉnh phía Nam tổ quốc. Và, quy hoạch, phân chia địa giới từ cấp làng, xã đến tỉnh trong toàn miền Nam, tạo cho nhân dân có cuộc sống an cư lạc nghiệp. Theo Sử gia Trần Trọng Kim: “Công cuộc kiểm tra lập địa bạ định lại việc đinh điền và thuế khoá ở Nam Kỳ vào năm 1836 đã tạo cho đất nước có bước phát triển vững chắc về kinh tế và quốc phòng. Toàn Nam Kỳ sau khi đạt điền, đã tính ra được số ruộng đất đưa vào sản xuất lên đến trên 630.075 mẫu. Các thứ thuế điền thổ cũng được định lại một cách tương đối hợp lý”. Năm 1853, ông lãnh sứ mệnh kinh lược xứ Bắc Kỳ để lãnh đạo việc đắp đê điều lo phát triển kinh tế cho các tỉnh ở phía Bắc.

Trương Đăng Quế được triều đình cử làm Chánh chủ khảo các kỳ thi Hội vào các năm 1835, 1838 và thi Đình vào các năm 1838, 1844,… nhằm tuyển chọn nhân tài cho đất nước. Dưới triều Minh Mạng, ông là một đại thần của viện Cơ mật, được thăng Hiệp điện đại học sĩ. Đời vua Thiệu Trị, Trương Đăng Quế là Phụ chánh đại thần, Văn minh điện đại học sĩ. Sang đời vua Tự Đức, ông được thăng Cần chánh điện học sĩ và được phong tước Tuy Thạnh Quận công. Trương Đăng Quế được cử làm Tổng tài ở Quốc sử quán chủ biên các bộ sách lớn của Triều Nguyễn: Đại Nam thực lực tiền biên, Đại Nam liệt truyện tiền biên, Đại Nam hội điển toát yếu,…

Dưới thời Tự Đức, trước tình hình binh lực hùng mạnh và tân tiến của Pháp, nhiều người lo sợ, muốn giảng hoà với giặc. Trương Đăng Quế là người cầm đầu phe chủ chiến tại Triều đình, quyết tâm đánh Pháp đến cùng (năm 1861, Pháp chiếm Định Tường, Thượng thư bộ hộ Nguyễn Bá Nghi làm khâm sai kinh lý ở Nam kỳ. Nguyễn Bá Nghi biết không thể chống được quân Pháp đã dâng sớ về triều xin nghị hoà với Pháp. Trương Đăng Quế cực lực phản đối, ra lệnh cho Nguyễn Bá Nghi phải tìm mọi kế để đánh Pháp bảo vệ đất nước).

Năm Tự Đức thứ 16 (1863), sau nhiều lần xin cáo lão từ quan, Trương Đăng Quế mới được triều đình đồng ý cho nghỉ hưu. Ông trở về quê hương Quảng Ngãi sống một cuộc sống thanh bần như một người dân quê bình thường.
Trương Đăng Quế mất vào ngày 14 tháng 2 năm Ất Sửu (1865), thọ 73 tuổi. Nghe tin ông qua đời, vua Tự Đức bãi triều 3 ngày tổ chức quốc tang, ban tặng ông hàm Thái sư tên thụy là Văn Lương.
Trương Đăng Quế là một nhà thơ lớn của Triều Nguyễn.

Xuân giang khúc

Tạc dạ vũ thủy hạ
Xuân giang vi lãng sinh
Thiếp tâm hữu sở cảm
Diên ngạn tự vi hành

(Đêm qua có mưa nhỏ
Lòng sông sóng gợn mờ
Lòng em sao xuyến bấy
Ven sông bước bước hờ)

Bản dịch của Hoàng Tạo

Đọc bài ca sông xuân của Trương Đăng Quế, chúng ta nhận thấy một vị quan đại thần, một nhà chính trị kiệt xuất của Triều Nguyễn có một tâm hồn rộng mở và cũng đầy lãng mạng.
Giáo sư Vũ Khiêu đã có những nhận xét tinh tế về thơ của Trương Đăng Quế: “Thơ của ông sâu sắc về nội dung, chặt chẽ về cấu trúc, tràn đầy tình yêu và đạo lý làm người, đặc biệt là tấm lòng của ông đối với quê hương Quảng Ngãi”.

Thuyền quá Quảng Ngãi cố hương

Xuân phong tống chinh nghích
Thuấn tức việt trùng ba
Lộ chỉ cố hương quá
Tinh huyền du tử đa
Không hoài Tang tử Kính
Trùng xướng Thử miêu ca
Khởi lập thuyền đầu vọng
Dao thôn ẩn nguyệt la

(Gió xuân đưa nhẹ thuyền xuôi,
Liếc nhìn theo lớp sóng dồi xa xa.
Bên đường thấp thoáng quê nhà,
Tình vương lữ xót xa can trường
Nỗi niềm Tang tử mang mang,
Thử miêu ca khúc âm vang chẳng ngừng.
Dựa đầu thuyền ngóng mông lung
Nhà thôn dần khuất theo cùng chồi cây)

Bản dịch của Giáo sư Vũ Khiêu

Bài thơ trên, Trương Đăng Quế viết khi nhận lãnh trách nhiệm kinh lược xứ Nam Kỳ. Trương Đăng Quế và đoàn tùy tùng đi bằng đường biển, thuyền của ông đi sát dọc theo Quảng Ngãi quê hương ông. Nhưng vì mệnh vua và là một người có trách nhiệm với công vụ, không thể dừng lại thăm quê nhà, đứng ở đầu thuyền, nhìn về quê nhà, Trương Đăng Quế xúc động thành thơ với tấm lòng dạt dào thương nhớ quê hương.

Trương Đăng Quế sáng tác văn học rất nhiều. Những danh sĩ cùng thời với ông như Tùng Thiện Vương, Tuy Lý Vương, Phan Thanh Giản, Nguyễn Công Trứ đều rất quý mến ông về tài học và tài thơ. Trương Đăng Quế đã để lại cho đời những tác phẩm sau đây: Thiệu Trị văn gia, Quảng Khê thi văn tập, Học văn dư tập,…

Sự nghiệp chính trị của Trương Đăng Quế gắn liền với triều đình Nhà Nguyễn trong suốt thời kỳ đất nước và triều đình phong kiến Nhà Nguyễn còn tự chủ. Trương Đăng Quế đã có những đóng góp xuất sắc với lịch sử. Nhất là trên các lĩnh vực: Chính trị, kinh tế, văn hoá, giáo dục, văn chương và học thuật.

Tài liệu tham khảo:
- Từ ngàn xưa cho đến mai sau của Giáo sư Vũ Khiêu (2005).
- Đất thiêng người tài của Trường Lưu (Văn hiến số 5 – 2005).
- Tịnh khê xã Văn hiến của Cao Chư (VHNT số 7 – 2007).
- Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim.
- Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam của Nguyễn Bá Thế
Nguyễn Quang Thắng (1999).

Lê Ngọc Trác

[NhiHa]

Phan Đình Phùng
Rạng ngời như trăng sao
Lê Ngọc Trác

Tự Đức – vị vua thứ tư của triều Nguyễn không có con nên chọn Ưng Chân (con của Thoại Thái Vương), Ưng Xụy và Ưng Đăng (con của Kiên Thái Vương) làm con nuôi, để ngày sau có người kế vị. Ngày 16 tháng 6 năm Quý Mùi (1883), Tự Đức băng hà, để lại di chiếu truyền ngôi cho Ưng Chân. Trong di chiếu có đoạn viết: "... Ưng Chân lớn tuổi nhất, được học hành và đến tuổi trưởng thành. Tuy nhiên, mắt có tật, tính hiếu dâm, tâm tính xấu, không chắc đương nỗi việc lớn...". Vua Tự Đức còn giao nhiệm vụ cho Trần Tiễn Thành, Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết làm phụ chính đại thần phò Ưng Chân lên ngôi vua. Đây là một suy nghĩ và hành động rất chi là lẩm cẩm của Tự Đức. Biết người nối ngôi mình không tài, không đức mà vẫn di chiếu truyền ngôi. Chính từ sự lẩm cẩm, thiếu sáng suốt của Tự Đức đã dẫn đến tình cảnh rối ren của triều đình nhà Nguyễn và của đất nước sau này.
Ưng Chân lên ngôi đặt niên hiệu là Dục Đức. Dựa vào nội dung di chiếu của Tự Đức để lại, Tôn Thất Thuyết chủ trương truất phế Dục Đức, đưa Hồng Dật lên làm vua đặt niên hiệu là Hiệp Hòa. Trước thế lực và sự chuyên quyền của Tôn Thất Thuyết, phần đông các quan trong triều đều im lặng, chấp nhận truất phế Dục Đức. Chỉ riêng quan Ngự Sử Phan Đình Phùng phản đối: "Tự Quân chưa có tội gì mà phế bỏ như thế thì sao phải lẽ". Trước sự phản đối đầy cương trực của Phan Đình Phùng, hai đại thần Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường truyền quân lính bắt nhốt Phan Đình Phùng vào ngục, sau đó cách chức, đuổi về quê (Thế là Dục Đức chỉ làm vua được 3 ngày, bị nhốt trong ngục 3 tháng, bị bỏ đói đến chết).
Phan Đình Phùng hiệu là Châu Phong sinh năm 1847, người làng Đông Thái, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh. Năm 1876, Phan Đình Phùng thi đỗ cử nhân. Năm 1877, đỗ tiến sĩ, ông được bổ nhiệm làm tri phủ Yên Khánh ở Ninh Bình. Đến năm 1878, được triệu về kinh nhậm chức Ngự Sử Đô Sát Viện. Là một người tính tình ngay thẳng, trung trực, năm 1883, Phan Đình Phùng phản đối Tôn Thất Thuyết về việc tự chuyên phế bỏ vua Dục Đức, lập vua Hiệp Hòa. Tuy bị Tôn Thất Thuyết cách chức, phải về sống tại quê nhà, nhưng trong lòng Phan Đình Phùng lúc nào cũng lo cho vận nước. Năm 1885, hưởng ứng hịch Cần Vương của vua Hàm Nghi, Phan Đình Phùng đứng lên tập họp sĩ phu, chiêu mộ quân sĩ và nhân dân chống Pháp. Với tầm nhìn chiến lược, ông dựa vào địa hình núi rừng hiểm trở của Hương Khê lập căn cứ kháng chiến lâu dài. Đồng thời, liên kết, mở rộng tầm hoạt động của nghĩa quân ở các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh và Quảng Bình trong việc chống Pháp. Ông chia địa bàn 4 tỉnh bắc miền Trung thành 15 quân thứ, xây dựng chiến tuyến vững mạnh, chú trọng giáo dục nghĩa quân lòng yêu nước và ý thức tổ chức kỷ luật. Phan Đình Phùng được sự trợ giúp của Cao Thắng, Ngô Quảng, Cao Đạt, Hà Văn Mỹ, Nguyễn Chanh, Nguyễn Trạch trong công cuộc lãnh đạo và thực hiện khởi nghĩa chống Pháp. Cao Thắng là phó tướng của ông, có tài chế tạo súng trường theo kiểu Pháp. Nghĩa quân được Phan Đình Phùng chỉ đạo đánh thành Hà Tĩnh, bắt sống tri phủ Đinh Nho Quang năm 1892, thắng trận Vạn Sơn năm 1893 và đánh thành Hà Tĩnh lần thứ hai vào năm 1894. Chiến thắng Vụ Quang vào tháng 10/1894 đã gây cho Pháp những tổn thất nặng nề. Thực dân Pháp sai Hoàng Cao Khải (người cùng quê với Phan Đình Phùng, làm Khâm sai kinh lược Bắc Kỳ, một trong những tay chân đắc lực của thực dân Pháp) viết thư dụ hàng Phan Đình Phùng. Với tấm lòng yêu nước sâu sắc, Phan Đình Phùng đã viết thư cự tuyệt Hoàng Cao Khải, khẳng định quyết tâm đánh Pháp và khẳng định sức mạnh to lớn của nhân dân. Ông cũng vạch rõ giọng điệu lừa bịp, những hành động tàn bạo, dã man của quân cướp nước và bọn tay sai hèn hạ bán nước cầu vinh. Giặc Pháp đem danh lợi mua chuộc ông không được, chúng bắt thân nhân, khai quật mồ mả tổ tiên của ông để khủng bố. Phan Đình Phùng vẫn không chùn bước, kiên định con đường khởi nghĩa chống giặc Pháp xâm lược. Thực dân Pháp đã huy động một lực lượng quân đội Pháp và hơn 3.000 ngụy quân của Nguyễn Thân tấn công vào chiến khu của Phan Đình Phùng. Trong một trận đánh, ông bị thương và sau đó tạ thế ở Núi Quạt (Hà Tĩnh) vào ngày 28/12/1895.
Cuộc khởi nghĩa do Phan Đình Phùng lãnh đạo kéo dài 10 năm, có quy mô lớn nhất so với các cuộc khởi nghĩa trong phong trào Cần Vương. Những chiến thắng của lực lượng nghĩa quân do Phan Đình Phùng chỉ đạo được xem là những trận đánh tiêu biểu, là đỉnh cao nghệ thuật quân sự của Việt Nam thời bấy giờ.
Trước khi từ trần, Phan Đình Phùng đã để lại bài thơ "Lâm chung thời tác":
"Nhung trường phụng mệnh thập canh đông
Vũ lược y nhiên vị tấu công
Cùng lộ ngao thiên nan trạch nhạn
Phỉ đồ biến địa thượng đồn phong
Cửu trùng xa giá quan sơn ngoại
Tứ hải nhân dân thủy hỏa trung
Trách vọng dũ long ưu dũ trọng
Tướng môn thâm tự quý anh hùng".
(Nhung trường vâng mệnh đã mười đông
Vũ lược còn chưa lập được công
Dân đói kêu trời xao xác nhạn
Quân gian chật đất rộn ràng ong
Chín lần xa giá non sông cách
Bốn bể nhân dân nước lửa nồng
Trách nhiệm càng cao, càng nặng gánh
Tướng môn riêng thẹn mặt anh hùng)

Bản dịch của TRẦN HUY LIỆU
Đây là bài thơ tuyệt mệnh của Phan Đình Phùng được nhiều nho sĩ và các nhà nghiên cứu văn học xếp vào loại xuất sắc trong nền văn học cận đại. Bài thơ nói lên nỗi lòng của Phan Đình Phùng – Nỗi lòng của một kẻ sĩ vì nước vì dân; lo nỗi lo của dân, của nước; đau cùng nỗi khổ của nhân dân và vận nước trong cảnh bị ngoại bang xâm lược. Tâm sự của một người yêu nước trước khi trút hơi thở cuối cùng vẫn thấy chưa làm tròn trách nhiệm đối với nhân dân và đất nước. Phan Đình Phùng là tấm gương sáng về lòng yêu nước, thương dân.
Nghe tin Phan Đình Phùng mất, Nguyễn Thượng Hiền đã làm thơ khóc ông:
"Vạn lí ai già bất khả văn,
Lục long thiên ngoại cách yên phân
Binh qua chấp nghĩa phù tông quốc
Bào hốt lâm nguy bái thánh quân
Lang miếu cự truyền chân ngự sử
Giang hồ kim khấp cố tướng quân
Tha niên tái kiến trung nguyên định
Hãn tặc Thường sơn hữu đại luân".

(Muôn dặm kèn buồn tiếng vẳng đưa
Ngoài trời xe ngựa khói mây mờ
Binh qua vị nghĩa lo phò nước
Bào hốt lâm nguy ngoảnh lạy vua
Lang miếu trước khen đài gián giỏi
Giang hồ nay khóc tướng quân xưa
Trung nguyên sẽ thấy ngày bình định
Chống giặc ghi công lúc bấy giờ".

Bản dịch của LÊ THƯỚC
Lúc ông mất, các văn thân đất Nghệ Tĩnh có hợp soạn một câu đối điếu ông:
"Thành bại anh hùng mạc luận, thử cô trung, thử đại nghĩa, thệ dữ chư quân tử thủy chung; Châu chi anh, Mặc chi linh, độc thư mỗi niệm cương thường trọng; Khả hận giả thùy điên đại hạ, nhất mộc nan chi, cung lãnh yên tiêu, thùy nhân bất tác thâm sơn oán; Huống đương nhật long phi vân ám; cộng ta nhân sự vô thường, khả liên La Việt giang sơn, bách niên văn hiến phiền nhung mã;
Cổ kim thiên địa vô cùng, nhi lưu thủy, nhi cao phong, đồng thử đại trượng phu vũ trụ; Lam chi phong, Hồng chi tuyết, xung hàn vô nại bá tùng điêu; Vị hà tai hội quyết đồi ba, trung lưu để trụ, tinh di vật hoán, hà nhân bất khởi cố viên tình? Cập thử lời nhạn tán phong xuy, kham thán thiên tâm mạc trợ, độc thử tùng mai khí tiết nhất tử tinh thần quán Đẩu Ngưu".
(Anh hùng thành bại kể chi? Dạ sắt son, lòng vàng đá, thề cùng các bạn giữ trước sau; Son mực đúc khí tinh anh, trung hiếu hẹn hò cùng sử sách; ngao ngán nhẻ, lầu cao sắp đổ, một cột khó nâng; phòng vắng khói tan, liếc mắt non xanh thêm tức tối. Và bây giờ rồng bay mây ám, xót xa việc thế không lường; Thương thay La Việt giang sơn, văn hiến trăm năm thành trận mạc.
Trời đất xưa nay thế mãi, đá dựng ngược, nước chảy xuôi, đó vẫn non sông phương tuấn kiệt; Lam Hồng nổi cơn bão tuyết, bách tùng úa rụng luống xông pha. Đau đớn thay! Đê vỡ sóng vồ, giữa dòng trụ đứng; sao dời vật đổi, ngảnh đầu người cũ phải bôn chôn. Đương lúc này gió thổi nhạn lìa, căm giận lòng trời cay nghiệt; riêng cảm Tùng Mai khí tiết, tinh thần một thác rạng trăng sao.)
Bản dịch của NGUYỄN Q. THẮNG – NGUYỄN BÁ THẾ

Từ năm 1895 đến năm 2009, qua 114 năm, có lẽ câu đối của các văn thân đất Nghệ Tĩnh làm điếu Phan Đình Phùng là một trong những câu đối độc đáo , dài nhất, hàm súc nhất, một tuyệt tác nói lên đầy đủ về hoàn cảnh đất nước thời bấy giờ, về cuộc đời, sự nghiệp và tấm lòng của Phan Đình Phùng đối với nhân dân và đất nước. Một tấm lòng của người anh hùng sáng ngời như trăng sao, sống mãi cùng non sông đất nước.

Tài liệu tham khảo & trích dẫn:
- Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim (1999)
- Vương triều cuối cùng của Phạm Minh Thảo (2007)
- Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam của Nguyễn Q. Thắng – Nguyễn Bá Thế (1999)
- Thơ văn yêu nước của NXB Văn học (1970)



Lê Ngọc Trác

[NhiHa]

Người tôn vua Duy Tân và cứu Phan Châu Trinh thoát khỏi án chém
Nguyễn Hoàn

Quảng Trị là một miền quê có truyền thống khoa bảng, dưới thời phong kiến đã từng có nhiều người đỗ đạt và làm quan, có những người làm đến bậc đại thần. Có những vị đại thần đã tỏ được vai trò lương đống (rường cột) quốc gia của mình chứ không xu thời, xu phụ hoặc chỉ đơn thuần “giúp rập triều đình” theo chiếu lệ, nhất là khi đất nước nằm dưới ách thống trị của thực dân Pháp, triều đình Huế mất dần vai trò và chỉ là bù nhìn. Đáng chú ý trong số đó có Phụ chính đại thần, Hiệp biện đại học sĩ, Thượng thư Bộ Lễ Lê Trinh.

Ông Lê Trinh (còn có tên là Lê Đăng Lĩnh, Lê Đăng Trinh) sinh năm 1850 tại làng Bích La Đông, Triệu Đông, Triệu Phong, Quảng Trị, là hậu duệ đời thứ 8 của họ Lê Cảnh (thuỷ tổ họ này gốc ở Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh, di cư vào Bích La Đông dưới thời Lê sơ, trước thời Lê Trung Hưng, cách nay trên 450 năm). Ông Lê Trinh là con trưởng của ông Lê Cảnh Chính, Binh Bộ viên ngoại lang, Trung phụng đại phu, Đô sát viện hữu phó đô ngự sử, hàm nhị phẩm dưới triều Minh Mạng (1820-1840) và bà Lê Bá Thị Huấn. Thông minh, học giỏi, năm 20 tuổi, ông thi hương khoa năm Canh Ngọ, Tự Đức năm thứ 23 (1870) đỗ giải nguyên, năm 25 tuổi, ông thi hội khoa năm Ất Hợi, Tự Đức năm thứ 28 (1875) đỗ phó bảng. Từ đó, ông đã ra làm quan, trải qua 6 triều vua từ Tự Đức, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng Khánh, Thành Thái đến Duy Tân. Đầu tiên, ông được bổ Hàn lâm viện kiểm thảo, rồi đổi qua Hành tẩu Nội các, sau đó dần thăng tiến. Ông đã từng giữ chức vụ ở hầu hết các Bộ như: Biện lý Bộ Hộ, Bộ Lại (1884), tham tri Bộ Hình, Bộ Hộ, Bộ Binh (1891-1892) cho đến chức cao nhất là Thượng thư Bộ Lễ (1903). Ông còn giữ nhiều trọng trách ở các Viện: Tham biện Viện Cơ mật (1888), Chưởng ấn Viện Đô sát (1888), Cơ mật đại thần (1903). Ông được cử vào đoàn sứ bộ sang Trung Quốc (1882), được vua Quang Tự, nhà Thanh mến tài, ban cho ông học vị tiến sĩ, khi ông mất được nhà Thanh cử sứ giả qua phúng viếng. Trên lĩnh vực giáo dục, ông từng được sung làm giáo đạo các ông hoàng (1884), làm phó chủ khảo trường thi hương tỉnh Thừa Thiên (1887) rồi chánh chủ khảo trường thi hương tỉnh Bình Định (1891).

Trong cuộc đời làm quan của ông Lê Trinh, từ đời vua Đồng Khánh trở về trước, chức tước, ngôi vị của ông trong triều đình chưa cao như dưới thời vua Thành Thái, nên ông không có mặt trong các “kịch bản” lập vua lúc đó của các Phụ chính đại thần Tôn Thất Thuyết, Nguyễn Văn Tường, Trần Tiễn Thành...Nhưng từ thời vua Thành Thái trở đi, khi ông được trọng dụng ở ngôi cao nhất trong đời làm quan của mình: Phụ chính đại thần, Lễ Bộ Thượng thư sung Cơ mật đại thần (1903), phải nói rằng ông đã đóng một vai trò quan trọng trong việc tham gia giải những “bài toán lịch sử” ngặt nghèo, lúc vận nước gian nan. Hai đóng góp sáng giá của Thượng thư Lê Trinh trong thời kỳ này đó là việc tôn vua Duy Tân lên ngôi, sau khi thực dân Pháp phế truất vua Thành Thái và việc không xử chém Phan Châu Trinh, mặc dầu Pháp gây sức ép, nhờ vậy mà nhà yêu nước và duy tân nổi tiếng này có điều kiện tiếp tục hoạt động, cống hiến cho phong trào duy tân, cứu nước.

*Việc tôn vua Duy Tân lên ngôi và tình cảm đặc biệt của vua Duy Tân đối với Thượng thư Lê Trinh

Sau khi vua Thành Thái, một ông vua có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, có đầu óc cải cách, chống Pháp nên Pháp đã tìm cách phế truất và buộc đi đày, vấn đề đặt ra là chọn người kế vị ngai vàng. Đây là một vấn đề khá phức tạp và gây tranh cãi, không thống nhất giữa nhiều phái trong Nam triều và giữa Nam triều với Pháp. Hai tác giả Quỳnh Cư và Đỗ Đức Hùng đã viết về giai đoạn rối ren này: “Từ 1907, sau khi phế truất Thành Thái, thực dân Pháp định đưa Bửu Đảo (tức Khải Định, con Đồng Khánh) lên ngôi vua để tiếp nối dòng vua bù nhìn Đồng Khánh. Khi giải quyết vấn đề này, nhiều đình thần tỏ ý không muốn đặt lên ngai vàng một người “vô hậu” (tuyệt tự). Pháp đành phải chấp nhận Duy Tân” (Các triều đại Việt Nam, NXB Thanh niên, Hà Nội, 2001, trang 388). Lúc đó, Thượng thư Lê Trinh đã đưa ra giải pháp: chọn một người con còn nhỏ tuổi của vua Thành Thái, rồi vẫn duy trì Hội đồng phụ chính để giúp vua trông coi việc nước. Phía Pháp đã đồng ý vì cho rằng một đứa bé làm vua như Duy Tân không có gì đáng ngại, Pháp sẽ dễ bề thao túng (Pháp không ngờ được rằng vị vua trẻ này chống Pháp còn quyết liệt hơn cả vua cha Thành Thái nữa). Trong việc chọn Duy Tân, hẳn là Thượng thư Lê Trinh cũng như một số đình thần khác còn nặng lòng đau đáu, nhớ nghĩ đến vua yêu nước Thành Thái đang bị đi đày. Có một điểm đáng lưu ý rằng, thực dân Pháp không hề thay đổi ý định chọn Khải Định làm vua. Sau khi Pháp định đưa Khải Định lên thay thế vua Thành Thái mà chưa được, Pháp đã phải chấp nhận phương án chọn vua Duy Tân, nhưng khi đã bắt vua Duy Tân phải đi đày, “Pháp đưa Bửu Đảo lên ngôi, lấy niên hiệu là Khải Định. Đây là một ông vua bù nhìn mạt hạng” (Quỳnh Cư-Đỗ Đức Hùng, sách đã dẫn, trang 388). Như vậy, việc chọn vua Duy Tân đã làm cho mưu đồ xuyên suốt là “chọn vua bù nhìn” của Pháp bị gián đoạn. Và Pháp đã rất “cảnh giác”. Chính Toàn quyền Đông Dương Bonhoure khi báo cáo với Bộ Thuộc địa Pháp đã săm soi cả cái tên niên hiệu Duy Tân, cho rằng cái tên này dính líu với các nhà cải cách: “Một trong các biểu hiện đặc biệt là việc chọn tên Duy Tân (cải cách) làm niên hiệu của vua mới”.

Vai trò quan trọng của ông Lê Trinh trong việc khéo léo tôn vua Duy Tân lên ngôi đã được chính vua Duy Tân khẳng định: “Cậy một lời mà định kế, hợp hai nước mà suy tôn”. Sinh thời, vua Duy Tân đã giành cho ông nhiều tình cảm yêu mến, tin cậy. Nhà vua và triều đình đã đánh giá cao công lao của ông trong việc phò tá, dạy dỗ, giúp đỡ nhà vua học hành, giúp triều đình tháo gỡ khó khăn, đặc biệt ca ngợi ông sánh với các nhân tài nổi tiếng thời xưa ở Trung Quốc. Trong bài chế của vua Duy Tân thăng hàm Vinh lộc đại phu, Hiệp biện đại học sĩ cho Phụ chính đại thần, Lễ Bộ Thượng thư Lê Trinh đề ngày 23 tháng Chín năm Duy Tân thứ 3 (1909) đã viết (dịch nghĩa): “Yêu mến nghĩ đến ông họ Lê chức Phụ chính đại thần Lễ Bộ Thượng thư: xuất thân khoa bảng; rường cột quốc gia. Nổi tiếng ở đời, trải tới chức quan trọng yếu; gặp thời thoả chí, từng qua thử thách khó khăn. Lại làm việc nơi Dung đài; bèn bàn mưu trong Hựu phủ. Thanh liêm ngay thẳng, nhân tài xưa sánh Di Quỳ; cần mẫn rõ ràng, tướng nghiệp trước như Bính Nguỵ. Vua cha gặp lúc nhọc nhằn, bèn trao tông miếu; con nhỏ đang khi thơ ấu, phải nhận ngôi trời. Cậy một lời mà định kế; hợp hai nước mà suy tôn. Lấy vực Ngu mà rửa vũng Hàm, mặt nhật năm rồng nâng đỡ; chặt chân ngao mà làm bốn cực, trời cao tám cột chống che. Ta lúc tuổi thơ, kính đương ngôi báu. Tháo gỡ khó khăn, đã có công lao phò tá; ân cần dạy dỗ, lại còn giúp đỡ học hành. Đã mến yêu nhiều, nên ban hàm lớn”. Khi ông Lê Trinh mất (năm 1909) , vua Duy Tân đã truy phong cho ông tước Vệ nghĩa tử, đồng thời sai Nội các soạn một bài dụ, một bài chế nhân dịp truy phong tước này cho ông và một bài văn ban tế cho lễ tế ông. Bài chế truy phong tước Vệ nghĩa tử đã khẳng định năng lực nội trị và ngoại giao của ông: “Trong yên quốc thị, ngoại vững bang giao. Quận triều đều trọng, ghét chán thảy không” và tiếng thơm của ông: “Nghĩa vua tôi trọn vẹn trước sau, tình khen thưởng cùng chung rạng rỡ. Còn mãi sách son, vẻ vang mồ biếc”. Bài văn ban tế thể hiện tình cảm đầy ngậm ngùi, xót thương của vua Duy Tân đối với ông:

“Vua tôi là nghĩa, còn với đất trời
Trước sau gặp gỡ, thương mến khôn nguôi
Khanh sinh ở thế, tài giỏi tót vời
Năm triều để tiếng, khuôn mẫu cho đời
Gặp thời bối rối, vận nước bời bời
Khanh cùng phụ chính tháo gỡ xong xuôi
Ngu yên nâng giữ, Hàm trì sáng tươi
Năm rồng thời cổ, mang ánh mặt trời
Ta là con nhỏ, hiểu biết nông khơi
Nhờ khanh chỉ bảo, dạy đạo làm người
Cớ sao ốm nặng, bỗng chốc xa chơi
Các quan còn đó, khanh đã về trời,
Bóng khanh phảng phất, lòng trẫm bồi hồi
Tiệc bày lễ tế, khanh đến xin mời
Ôi!...”.

Ông Lê Trinh đã để lại một tập di cảo gồm thơ và câu đối có tên là “Bích Phong thi tập” (Bích Phong là tên hiệu của ông). Đánh giá về tập di cảo này, nhà thơ Lương An viết: “Tập thơ gồm phần lớn là thơ đề từ, xướng hoạ, nhưng cũng có một số bài nói lên nỗi lòng của tác giả trước tình thế đất nước” (Tuyển tập Lương An, NXB Thuận Hoá, Huế, 2004, trang 380). Qua tập di cảo này, hiển lộ bóng dáng một con người không tham địa vị, phú quý (ông gọi địa vị mình đang giữ là “Bị vị đáo xuân quan”, vị hão chức cao dày), chí để ở chốn thanh nhàn, lánh đua tranh thị thành. Chứng kiến cảnh lụt lội hoành hành ở Huế, ông đã đem đối lập cảnh xót xa đáng thương của người nghèo với cảnh ăn chơi của hạng cao sang: “Lư lý gian nan tình trạng thiết, Bằng thuỳ hội đáo ỷ la diên” (Làng xóm khó khăn thê thảm quá, Nhờ ai vẽ đến tiệc ăn chơi).

*Xử cho Phan Châu Trinh thoát khỏi án “trảm quyết” (chém ngay)

Năm 1908, phong trào quần chúng nhân dân kháng thuế đã bùng phát ở Quảng Nam rồi lan nhanh đến nhiều nơi (còn gọi là dân biến Trung Kỳ), khiến cho thực dân Pháp hoảng hốt đối phó và tăng cường đàn áp, đánh phá các cơ sở Duy Tân, bắt bớ và kết án hàng loạt nhà yêu nước, trong đó có Phan Châu Trinh, người bị Pháp quy kết là chủ mưu. Phan Châu Trinh đã bị bắt ngày 31-3-1908 tại Hà Nội, theo đúng ý đồ thâm độc của Khâm sứ Trung Kỳ Lévecque, bị giải về Huế để xử và Phủ Phụ chính đã xử bản án đầu tiên ngày 10-4-1908.

Trong số 8 thành viên của Phủ Phụ chính có Thượng thư Bộ Lễ Lê Trinh. Thượng thư Lê Trinh và Phan Châu Trinh vốn ở cùng Bộ Lễ. Sau khi thi đỗ phó bảng khoa thi hội năm Tân Sửu, Thành Thái 13 (năm 1901), Phan Châu Trinh vào làm quan ở Bộ Lễ với chức hành tẩu, ngạch kiểm thảo. Vậy là ở Bộ Lễ có hai ông Trinh, một ông là thủ trưởng, một ông là thuộc viên. Nhưng Phan Châu Trinh chỉ làm quan cho có lệ. Ông thường hay đi đây đi đó để tìm người đồng chí hướng, mưu việc lớn, nên hay bỏ việc quan, đến mức Thượng thư Lê Trinh phải cười bảo: “Một anh thừa biện của Bộ tôi mà cả năm tôi không thấy mặt”. Ông Lê Trinh xử Phan Châu Trinh là xử thuộc viên dưới quyền.

Theo những thông tin không đúng lưu truyền lâu nay thường cho rằng chính Nam triều đã xử tử hình Phan Châu Trinh, nhờ có Liên minh Nhân quyền (Pháp) can thiệp nên án tử hình mới được đổi thành khổ sai chung thân. Sự thực không phải như vậy. Theo những tài liệu mới do bà Lê Thị Kinh (tức Phan Thị Minh), cháu ngoại cụ Phan Châu Trinh sưu tầm tại Trung tâm lưu trữ quốc gia hải ngoại Pháp (Centre des Archives d’Outre mer, viết tắt là CAOM), được tập hợp in vào sách “Phan Châu Trinh qua những tài liệu mới”, NXB Đà Nẵng, 2001, cho biết, trong quá trình xét xử Phan Châu Trinh tại Huế, chính Khâm sứ Trung Kỳ Lévecque đã “cố gò Phủ Phụ chính vào quyết định “trảm quyết” nhưng nhờ lương tri và dũng khí của các thượng thư, nổi bật nhất là hai cụ Cao Xuân Dục và Lê Trinh, đã dám lên tiếng cãi lại Lévecque với sự đồng tình của toàn Phủ Phụ chính. Nhờ vậy mà Phan Châu Trinh đã thoát án chém tức thì, lãnh án chém nhưng giam lại” (sách đã dẫn, quyển 2, tập 1, trang 8). Bà Lê Thị Kinh đánh giá: “Đây là công lao của Phủ Phụ chính thời Duy Tân năm thứ hai, còn nặng bất bình với thực dân trong việc phế truất vua Thành Thái” (sách đã dẫn, quyển 2, tập 1, trang 9). Quả đúng vậy, chính Toàn quyền Đông Dương Bonhoure qua một bản báo cáo tổng hợp về dân biến Trung Kỳ ngày 22-7-1908 gửi Bộ Thuộc địa Pháp đã phải thừa nhận có “sự bất bình trong giới thượng lưu An Nam đối với việc phế truất Thành Thái” (sách đã dẫn, quyển 2, tập 1, trang 62).

Diễn tiến vụ án phải nói là khá hiểm nghèo cho nhà yêu nước Phan Châu Trinh, bởi ý đồ áp đặt thâm hiểm từ phía Lévecque. Tại bản án đầu tiên của Phủ Phụ chính xử Phan Châu Trinh ngày 10-4-1908, mặc dù kết luận rằng Phan Châu Trinh và Phan Bội Châu là “đồng đảng” và “phạm tội phản nghịch”, nhưng Phủ Phụ chính đã phân định rằng Phan Bội Châu hiện đang ở nước ngoài, còn Phan Châu Trinh chỉ mới ở trong nước, “vì vậy khi làm án phải phân biệt trường hợp của hai người có khác nhau, người đã thực hiện và người chưa thực hiện”. Cho rằng Phan Châu Trinh có “âm mưu phản nghịch nhưng chưa thực hiện”, Phủ Phụ chính đã không xử tử hình (chém ngay) Phan Châu Trinh (án tử hình theo luật lúc đó chỉ áp dụng trong trường hợp “phạm tội phản nghịch, nghĩa là phản lại nước mình để đi theo một nước khác” và việc phản nghịch đó đã thực hiện) mà xử nhẹ hơn ở mức án giảo giam hậu (thắt cổ cho chết, nhưng không thi hành án ngay mà giam lại), đày đi Lao Bảo và cấm cố chung thân, không được ân xá. Bản án “nhân đạo” này đã bị Khâm sứ Lévecque bác ngay trong phiên họp ngày 11-4-1908. Lévecque cho rằng Phủ Phụ chính đã nhầm lẫn trong việc áp dụng pháp luật. Theo Lévecque, Phủ Phụ chính đã vận dụng điều 224 về “mưu loạn vị hành” (mưu loạn nhưng chưa làm) để xử giảo án treo cho Phan Châu Trinh là không đúng, vì không thể nói Phan Châu Trinh mưu loạn mà chưa làm, chính Phan Châu Trinh đã tổ chức “sách động” dân chúng, đã hoạt động gây ảnh hưởng không chỉ ở Quảng Nam mà cả ở các tỉnh Trung Kỳ, đã đi từ Nam chí Bắc tổ chức những Hội kín, liên lạc thường xuyên với Phan Bội Châu...Điều thú vị là qua văn bản của Lévecque bác bản án của Phủ Phụ chính, Lévecque đã trích dẫn cho biết về các luận điểm của hai vị đại thần Phủ Phụ chính là Lê Trinh và Cao Xuân Dục (Thượng thư Bộ Học, người trước đó, lúc còn làm Hải phòng sứ tỉnh Hải Dương đã từng vác ghế đánh một tên Công sứ Pháp do có thái độ khinh miệt quan lại Nam triều) xử “bênh” cho Phan Châu Trinh: “Quan Thượng thư Bộ Lễ (tức Lê Trinh-chú thích của người viết) yêu cầu chú ý là cho đến nay những người biểu tình chưa hề sử dụng vũ khí...Quan lớn Cao Xuân Dục tuyên bố “điều 224 không nêu phải trảm quyết ngay” (sách đã dẫn, quyển 2, tập 1, trang 26). Vì muốn “trảm quyết” (chém ngay) Phan Châu Trinh, Lévecque cho rằng không thể áp dụng điều 224 về “mưu loạn vị hành” (mưu loạn nhưng chưa làm) để xử tội trạng Phan Châu Trinh được mà phải áp dụng điều 223 về “tội làm loạn” mới đúng. Từ đó, Lévecque nhắc Phủ Phụ chính “phải áp dụng đúng đắn văn bản pháp luật, không để cho những suy nghĩ khác chi phối”, phải “xem xét lại bản án này”. Nhưng với “lương tri và dũng khí của Phủ Phụ chính đã dám cưỡng lại lệnh Khâm sứ, đứng đầu là Cao Xuân Dục và Lê Trinh”, như đánh giá của bà Lê Thị Kinh, rút cuộc, bản án thứ hai của Phủ Phụ chính làm lại (sau khi đấu tranh với Lévecque) ngày 11-4-1908 và Lévecque đã phải duyệt vẫn chỉ xử Phan Châu Trinh với án trảm giam hậu (chém nhưng giam lại) và đày chung thân cấm cố ở Lao Bảo (sau đó, Lévecque và Toàn quyền Pháp đã đổi thành đày đi Côn Đảo).

Có một điểm đặc biệt đáng chú ý, công lao của Phủ Phụ chính (dĩ nhiên trong đó có phần quan trọng của Thượng thư Lê Trinh) giúp cho Phan Châu Trinh thoát chết đã được ghi nhận, khẳng định với nhiều cảm kích qua bản điều trần bằng Pháp văn có tựa đề “Những cuộc biểu tình năm 1908 của dân Trung Kỳ-Đơn xin ân xá” với chữ ký Phan Châu Trinh ngày 8-4-1912 tại Paris gửi Liên minh Nhân quyền Pháp để chuyển đến Bộ trưởng Thuộc địa Pháp, có đoạn: “Trong một thời gian ngắn nhiều bản án đã được chính quyền Pháp phê duyệt xử phạt các nhà nho bị bắt, trong đó có tôi, người thì án tử hình, người thì án lưu đày hoặc khổ sai chung thân. Tôi xin nói rõ ở đây, để làm rạng danh họ, rằng một số vị quan Triều đình Huế, mặc dù bị sức ép của Toà Khâm sứ, đã từ chối ký vào bản án tử hình của tôi vì họ chẳng tìm ra điều gì để buộc tội tôi, ngoài một điều là tôi đã không làm vừa lòng một số quan chức. Nhân đây, tôi xin tỏ lời khen về một chút liêm sỉ còn sót lại trong các bản án man trá chứa đựng biết bao điều tàn bạo” (sách đã dẫn, quyển 4, tập 1, trang 258-259).

Đem so sánh vụ xử án Phan Châu Trinh với vụ xử án chí sĩ Trần Quý Cáp liền sau đó, có thể nói rằng “rút kinh nghiệm” qua vụ xử Phan Châu Trinh không theo đúng ý đồ thâm độc của Lévecque, thực dân Pháp đã tiến hành “xử nóng” ngay Trần Quý Cáp. Sau khi Trần Quý Cáp bị Công sứ Nha Trang bắt giữ ngày 17-4-1908, Lévecque đã không cho giải ông về Huế để Phủ Phụ chính xử theo thông lệ nữa mà giữ lại Nha Trang rồi ép các quan tỉnh ở đó làm án trảm quyết ngay tại chỗ, giết Trần Quý Cáp ngày 17-5-1908 bên cầu Phước Thạnh, sông Con, Khánh Hoà. Hẳn Lévecque ngại rằng “xử theo thông lệ” như vụ Phan Châu Trinh dễ khiến cho Trần Quý Cáp lại gặp may thoát khỏi án chém?

Từ trường hợp Phụ chính đại thần, Hiệp biện đại học sĩ, Thượng thư Bộ Lễ Lê Trinh dẫu làm quan trong thế kẹt: vận nước ngàn cân treo sợi tóc, không ít vị quan chỉ là bù nhìn hoặc cam tâm làm tay sai cho thực dân Pháp, ông vẫn tìm cách lo nước, thương đời theo cách riêng của mình, trường hợp đó đã chứng tỏ phẩm chất và tiết tháo nhà nho đáng quý, đáng trân trọng của ông. Trong bài thơ tự hoạ về chân dung của mình, ông viết: “Đan tâm chiếu xuất nan” (Lòng son khó tỏ bày), khó là do thế kẹt của thời cuộc, nhưng dẫu sao, ông đã ít nhiều chống chọi được với thế kẹt đó, không xu thời, buông xuôi, để tỏ được “lòng son” của mình qua việc tôn phò vua yêu nước, xử bênh cho nhà duy tân cứu nước. “Lòng son” đó đã khiến cho vua Duy Tân và nhà duy tân nổi tiếng Phan Châu Trinh cảm kích (như trên đã chứng minh). Trường hợp Thượng thư Lê Trinh đã góp phần nói lên tấm lòng trung trinh của người Quảng Trị trước sóng gió lịch sử, nói lên cái “văn chất bân bân” (văn chất rờ rỡ) của người Quảng Trị mà vua Tự Đức đã từng ngợi khen.

Nguyễn Hoàn

[Vĩnh Long]

Về cựu Hoàng đế Bảo Đại (I)

Nhân dịp căm bốt làm lễ quốc tang cho cựu hoàng Sihanouk, nhìn lại những nỗ lực của cựu Hoàng đế Bảo Đại trong cuộc đấu tranh giành độc lập và thống nhất cho đất nước và dân tộc Việt Nam

Phạm Cao Dương


Bài này được viết theo lời yêu cầu của một số người trẻ trong đó nhiều người là sinh viên đại học nhằm bổ khuyết cho sự hiểu biết của anh chị em này nói riêng và giới trẻ Việt Nam nói chung về vị vua cuối cùng của Nhà Nguyễn nhân dịp 100 năm năm sinh của ông cũng như về một giai đoạn lịch sử có quá nhiều góc tối hay góc khuất, luôn cả oan khuất và cũng nhân dịp đầu Xuân Quý Tỵ 2013 sắp tới.

Yêu cầu này cũng đến không lâu khi Cựu Hoàng Norodom Sihanouk của nước láng giềng thân cận nhất của Việt Nam, Vương Quốc Khmer hay quen thuộc hơn, Căm Bốt, vừa mới băng hà và thi thể còn được quàn tại hoàng cung chờ ngày quốc táng. Khi liên lạc với tôi, như để chắc ăn, một trong những vị này đã dùng cả điện thoại lẫn điện thư và để lại lời nhắn. Để đáp lễ, tôi cũng trả lời anh bằng điện thư trước rồi sau đó gọi điện thoại cho anh. Hai chúng tôi thảo luận với nhau rất lâu, không dưới một giờ đồng hồ về đề tài không mấy đơn giản nhưng vô cùng cần thiết này.

Câu chuyện phải nói là vô cùng hào hứng giữa hai người không cùng thế hệ. Vì vậy thay vì viết một bài dưới hình thức khảo cứu, tìm hiểu hay bài học dùng trong lớp học như tôi thường làm, tôi xin được tóm tắt những gì chúng tôi đã chia sẻ với nhau cho bài viết bớt khô khan và nhẹ nhàng hơn hầu người bạn trẻ của tôi có thể đăng trên báo xuân của anh và các bạn của anh. Tôi cũng tránh không nêu tên anh và tổ chức của anh để bài viết có thể được dễ dàng phổ biến rộng rãi hơn cho những anh chị em thuộc những nhóm khác.

Nhu cầu cần được xét lại

Cựu Hoàng Bảo Đại, như sau này người ta thường gọi ông kể từ ngày ông thoái vị, thường bị nhiều người, Việt Nam có, ngoại quốc có, tệ hơn trong đó có cả các sử gia, máy móc theo nhau gọi là vua bù nhìn, tay sai của hết Tây đến Nhật, một ông vua chỉ ham ăn chơi đàng điếm, một thứ playboy do người Pháp nặn ra và đặt lên ngôi để dễ sai bảo. Ngay cả Sử Gia Trần Trọng Kim, khi được Học Giả Hoàng Xuân Hãn khuyên là nên gặp ông để tìm hiểu, lúc đầu cũng đã từ chối, gọi ông là “thằng ngốc”- “thằng ngốc, gặp nó làm gi?” Nhưng sau khi đã gặp rồi, nhà học giả kiêm sử gia này đã phải thay đổi hoàn toàn nhận định mà ông đã có từ trước.



Hoàng tử Vĩnh Thụy sau lưng Vua Khải Định nhân dịp đi xem đấu xảo ở Pháp 1922 (t). Vua Bảo Đại ở Pháp khoảng cuối thập niên 1920 (p)
Nguồn ảnh: OntheNet
Ở đây tôi không bàn về chuyện này mà chỉ nói tới những gì Bảo Đại đã làm ngay từ khi vị cựu hoàng này còn là Đương Kim Hoàng Đế hay sau này là Cựu Hoàng và là Quốc Trưởng của Quốc Gia Việt Nam. Đây là những đóng góp tôi nghĩ là không nhỏ, nếu không nói là vô cùng lớn lao so với những đóng góp của những lãnh tụ khác của Việt Nam, trong công cuộc đấu tranh giành độc lập và thống nhất cho quốc gia và dân tộc của ông bằng đường lối hòa bình, phi bạo lực. Cho cá nhân ông, những nỗ lực của ông đã không mang lại được những thành quả mà ông mong muốn. Ông đã không bảo vệ được di sản mà tổ tiên ông để lại, đã không xây dựng được một chế độ quân chủ lập hiến cho đất nước và thần dân của ông, điều ông muốn làm ngay từ đầu, không giữ được sự đoàn kết dân tộc mà ông trịnh trọng ghi trong chiếu thoái vị... Cuối cùng ông đã bị mọi người trách cứ, bỏ rơi và chết ở xứ người(1). Thần dân cũ của ông không mấy ai để ý tới sự qua đời của ông, trái với cái chết của một quốc vương khác trẻ hơn ông nhưng đồng thời với ông và cũng phải đối phó với vấn đề độc lập của quốc gia giống như ông sau này. Tôi muốn nói tới Cựu Hoàng Norodom Sihanouk của xứ Căm Bốt. Giống nhưng khác với Bảo Đại(2) ở đường lối đấu tranh vì trong đời ông, Sihanouk đã có thời dùng bạo lực để đàn áp đối lập, đã cộng tác với Khmer Đỏ, tổ chức Cộng Sản Căm Bốt chịu ảnh hưởng của Trung Cộng của các lãnh tụ Pol Pot và Ieng Sary, một thời đã mang họa diệt chủng đến cho xứ Căm Bốt khiến cho hàng triệu người dân của xứ này bị tàn sát bằng đủ mọi phương tiện với hàng núi xương được phát hiện, cho đến nay vẫn được bảo tồn coi như di tích của một thời đen tối nhất trong lịch sử của dân tộc Khmer. Còn Bảo Đại thì tuyệt đối không, kể cả việc ông đã từ chối không chấp nhận cho người Nhật đứng ra bảo vệ lãnh thổ, hoàng cung và an ninh cho chính ngôi vị và bản thân ông, chống lại cuộc nổi dậy của Việt Minh và những người Cộng Sản hối Tháng Tám năm 1945 theo trách nhiệm giữ gìn trật tự mà quốc tế giao cho họ. Lý do đơn giản là vì Bảo Đại không muốn dùng ngưới ngoại quốc để chống lại người Việt Nam, đồng bào của ông và thần dân của ông. Sihanouk đã được chính quyền và người dân Căm Bốt thương tiếc bằng những giọt nước mắt nhỏ xuống bên lề đường hay ở trên công viên trước hoàng cung ở Nam Vang hay ở nhiều nơi ở Căm Bốt. Người ta đã long trọng đón thi hài của ông từ Bắc Kinh được đưa về Nam Vang và long trọng làm quốc tang cho ông trong bốn ngày đầu tháng 2 năm 2013, vào lúc người Việt Nam ở trong nước cũng như ở Hải Ngoại sửa soạn mừng đón Xuân Quý Tỵ.


Nỗ lực canh tân đầu tiên với Phạm Quỳnh và Ngô Đình Diệm



Văn thư của ông Tổng lý Đại thần Phạm Quỳnh [ảnh góc] gởi Vua Bảo Đại xin trao huy chương tứ hạng Long Tinh cho Chánh Cai đội Khố xanh Louis Fontan theo yêu cầu của Khâm sứ Pháp Maurice Fernand Graffeuil (3/2/1939)
Nguồn ảnh: Phan Thuận An/OntheNet
Trở về với những cuộc tranh đấu của Cựu Hoàng Bảo Đại. Nhà vua đã bắt đầu sự nghiệp này của mình từ rất sớm, ngay từ khi ông mới từ Pháp trở về nước đế chính thức lên ngôi, sau hơn mười năm du học và hấp thụ được cả hai nền văn hóa Đông Tây qua sự rèn luyện của Cựu Khâm Sứ Charles về phía người Pháp và Cử Nhân Lê Như Lâm với tư cách là giảng tập hồi nhà vua còn ở Việt Nam rồi phụ đạo trong suốt thời gian ông ở Pháp về phía người Việt, chưa kể những gì ông đẵ hấp thụ được từ các trường trung học Pháp nhất là trường Khoa Học Chính Trị ở Paris trong các năm các năm 1922-1932 [Hoàng tử Vĩnh Thụy - Vua Bảo Đại lúc này 9-19 tuổi - DCVOnline], rèn luyện để làm vua và làm nguyên thủ quốc gia, điều các nhà lãnh đạo sau ông trong lịch sử Việt Nam hiện đại không có được. Tranh đấu này mang tính cách của một cuộc cải cách và đã được khơi mào bởi những vận động của giới trí thức đương thời trước đó, đại diện là học giả Phạm Quỳnh của báo Nam Phong xuyên qua những bài viết của họ Phạm về một chế độ quân chủ lập hiến và về nhu cầu trả lại cho nhà vua quyền nội trị ở hai xứ Bắc Kỳ và Trung Kỳ và trả lại tổ quốc cho ngươòi Việt Nam. Mở đầu, ngay từ tháng 9 năm 1932 Phạm Quỳnh đã được cử làm Ngự Tiền Tổng Lý Văn Phòng hàm Thượng Thư để trực tiếp làm việc với nhà vua. Tiếp theo, ngày 10 tháng 12 năm 1932 bằng một đạo dụ, nhà vua loan báo chính thức cầm quyền qua một chính thể quân chủ lập hiến kèm theo với những dự án cải tổ guồng máy cai trị, hệ thống quan lại, tổ chức giáo dục và tư pháp, Viện Dân Biểu Trung Kỳ... Để thực thi những dự án này, ngày 2 tháng 5 năm 1933, như một biến cố bất ngờ, Bảo Đại lại ký một dụ khác loan báo tự mình chấp chánh và thay thế sáu vị thượng thư già bằng những nhân vật trẻ trong đó có Ngô Đình Diệm giữ Bộ Lại, Phạm Quỳnh giữ Bộ Học, Bùi Bằng Đoàn Bộ Hình…

Những việc làm đầu tiên kể trên của Bảo Đại, mặc dầu đã đem lại những tia hy vọng cho người dân ở hai xứ Bắc và Trung Kỳ về một vận hội mới cho đất nước, đã không tồn tại lâu dài, một phần vì người Pháp cản trở vì trả lại quyền nội trị ở Bắc Kỳ và ở Trung Kỳ là trở lại với Hòa Ước 1884(3) từ đó sẽ động tới các chức thống sứ Bắc Kỳ và Khâm sứ Trung Kỳ, một phần là do mâu thuẫn nội bộ giữa phe quan lại cũ và những trí thức mới, giữa những người đi vào hoạn lộ qua ngả quan trường và những ngưuời đi vào đường này qua đường tắt cũng như giữa hai nhân vật chủ cốt là Phạm Quỳnh và Ngô Đình Diệm mà nhà vua đặt hết tin tưởng vào coi như đôi xe bổ khuyết, hỗ trợ cho nhau. Cuối cùng Ngô Đình Diệm đã từ chức, lôi cuốn theo một vài nhân vật mà nhà vua tin cậy khác. Thất bại trong cố gắng đầu đời, nhà vua trở thành “cô đơn, chỉ có một mình” để đến khi Hoàng Xuân Hãn nhắc ông là phải làm gì vì giới thanh niên mong đợi, nhà vua đã hỏi lại “Làm gì? Làm với ai?” Có điều ông vẫn không hoàn toàn mất hết hy vọng như sau này ông ghi trong hồi ký của ông: “Dù sao đi nữa, sự có mặt của tôi trên ngôi vẫn làm cho giới trẻ giữ được niềm hy vọng. Những người như Ngô Dình Diệm và Nguyễn Đệ lúc ấy sẽ lại ra giúp tôi theo chiều hướng này” “Chắc ngưòi Pháp cho rằng tôi đã ngoan ngoãn biết nghe theo lời của họ. Dù họ có tin rằng họ đã thắng một cách dễ dàng, tôi cũng chẳng nên có lý do gì ngờ vực tôi. Tôi tin rằng nhân dân sẽ hiểu các hình thái buông thả bên ngoài của tôi, bởi cái hình thái ấy cho thấy sự thờ ơ, lơ là với nhiệm vụ của tôi…” và ông đã sống sót để chờ thời, không bị rơi vào số phận của các VuaThành Thái và Duy Tân mà ông hiểu rõ hơn ai hết cũng như bị mất tinh thần và trở thành một con người vô dụng.


Ảnh Vua Bảo Đại tặng vợ chồng Tòan Quyền Đông Dương René Robin (6/8/1934)
Nguồn ảnh: AUDAP - MIRABAUD


(Còn tiếp)

Bài do tác giả gởi. DCVOnline chú thích, minh hoạ và đề tựa.

(1) Sinh năm 1913. Khi 9 tuổi sang Pháp học. Làm Vua Việt Nam từ 1926 đến 1945,dưới thời bảo hộ trong Liên hiệp Pháp, nhưng ở Paris đến năm 1932 mới về nước lên ngôi. Ngày 25 tháng 8 1945, Vua Bảo Đại thoái vị trao quyền lại và nhận chức Cố vấn tối cao cho Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Hồ Chí Minh lãnh đạo từ 2/9/1945 đến 11/1946 khi Pháp trở lại Việt Nam. Từ 11/1946 cựu hoàng Bảo Đại bỏ Việt Nam sang sống ở Hong Kong và Trung Hoa. 1949 chính quyền Pháp đưa ông vào vai trò Quốc Trưởng Việt Nam, ông trở về sống tại Pháp. Sau Hiệp định Geneva 1954, cựu hoàng Bảo Đại trở thành Quốc trưởng Nam Việt Nam và bổ ông Ngô Đình Diệm làm Thủ tướng. 13/10/1955 Thủ tướng Ngô Đình Diệm tổ chức trưng cầu dân ý, truất phế Quốc trưởng Bảo đại. Cựu hoàng Bảo Đại qua đời năm 1997 tại Paris, an táng trong nghĩa trang Passy.

(2) Norodom Sihanouk (31/10/1922 – 15/10/2012) làm Vua của Cambodia từ 1941-1955. Thời gian ông có thực quyền là từ 11/1953 - sau khi độc lập với Pháp - đến tháng 11, 1970 khi bị Thủ tướng Lon Nol và Quốc hội lật đổ. Sau khi bị lật đổ, cựu hoàng Shihanouk sang Bắc Kinh lập Mặt trận Thống nhất Giải phóng Kampuchea, ủng hộ Khmer Đỏ, chống chính phủ Lon Nol. Trong suốt thời gian Chính phủ Lon Nol năm quyền ông Shihanouk sống ở Bắc Hàn. 1975, khi Cambodia dưới sự kiểm soát của chính quyền Pol Pot (Khmẻ Đỏ), ông Shihanouk trở thành Quốc trưởng “tượng trưng”. 1976 Chính quyền Pol Pot giải nhiệm ông Quốc trưởng tượng trưng. 1978, Việt Nam xâm lăng Canbodia, ông Shihanouk sang New York vận động chống Việt Nam tại Liên Hiệp Quốc - không ủng hộ chính phủ Hen Samrin do Việt Nam dựng lên - và về tị nạn tại Pyongyang, Bắc Hàn. 1982 Shihanouk trở thành Chủ tịch Chính phủ Liên hiệp Dân Chủ Kampuchea (gồm phe Quân đội Quốc gia Shihanouk, MTGP Khmer của Son Sann, và Khme Đỏ). 1989 Việt Nam rút quân khỏi Cambodia để lại chính phủ Cộng hòa Nhân dân Kampuchea, theo Việt Nam, dưới quyền lãnh đạo của của Khmer Đỏ Hun Sen. 1991 Shihanouk lại trở về Cambodia sau hiệp định Paris ký kết giữa 2 chính phủ Liên hiệp Dân Chủ Kampuchea và Cộng hòa Nhân dân Kampuchea. 1993 Shihanouk lại trở thành Quốc vương của Cambodia. Từ tháng Giêng 2004 Quốc vương Shihanouk, vì nhiều bệnh, chọn đời sống lưu vong ở Bình Nhưỡng, Bắc Hàn và sau đó tại Bắc Kinh, Trung Hoa. Trong thời gian này Chea Sim tạm thời là Quốc trưởng Cambodia. Đế tháng 10, Hội đồng Hoàng gia chọn Norodom Sihamoni, một con trai của Shihanouk, làm Quốc vương. Và Shihanouk trở thành Thái thượng Hoàng của Cambodia. Ông Shihanouk qua đời ngày 15 tháng 10, 2012 tại Bắc King sau một cơn dồn máu cơ tim.

(3) 26 tháng Giêng 1928 (Năm thứ ba Triều Bảo Đại) Cơ Mật Viện, trong một thông báo cho quan triều đình và ở địa phương nhắc lại Điều 13 Hòa ước Paternotre: 1/ “Chỉ có Thiên chúa giáo mới có quyền truyền đạo và hoạt động trong tại Việt Nam.”2/ Đạo Cao Đài và Tin Lành phát triền ở Nam Kỳ thuộc địa có thể gây bạo loạn tại các khu thuộc xứ bảo hộ Trung Kỳ. 3/ Theo lệnh của Khâm sứ Đại thần cấm chỉ mọi hoạt động của hai đạo Tin Lành và Cao Đài. [Bulletin Officiel en Langue Indigène (Trung Kỳ Bảo Hộ Quốc Ngữ Công Báo), No. I, 1928, p. 6.]

Thực dân Pháp, theo Hòa ước Paternotre chia Việt Nam thành 3 kỳ: Nam Kỳ là thuộc địa của Pháp, Trung Kỳ (An Nam, từ phía nam tỉnh Bình Thuận đến phía nam tỉnh Ninh Bình) và Bắc Kỳ (Tonkin) là 2 xứ thuộc quyền bảo hộ của Pháp.

20/5/1928 cùng năm, Khâm Sứ Jules Friès ra Nghị định 1321 cấm xuất bản cuốn Thánh Ngôn Thần Tiên Đại Pháp (Messages des Grands Esprits de France) của Nguyễn Ngọc Thơ (1873-1950) [Bulletin Officiel en Langue Indigène (Trung Kỳ Bảo Hộ Quốc Ngữ Công Báo), No. VII, 1928, p. 100.], một chức sắc cao cấp của đạo Cao Đài sau này là Thủ tướng từ tháng 11 năm 1963 đến cuối tháng 1 năm 1964 sau cuộc đảo chính lật đổ và giết Tổng thống Ngô Đình Diệm.

19/6/1935 (Năm thứ mười ba Triều Bảo Đại), Thượng thư Bộ Lễ, Tôn Thất Quảng ra Thông báo 1104 gởi tất cả quan lại xứ Trung Kỳ bảo hộ - được Patau, Bí thư của Khâm sứ Maurice Fernand Graffeuil duyệt ngày 22 tháng 6, 1935 - nhắc lại lệnh cấm đạo Cao Đài đã ban trong THông báo số 40 ngày 6 tháng 3, 1929 (Năm thứ tư Triều Bảo Đại) [Bulletin Administratif de l’Annam (Tạp San Hành Chánh Trung Kỳ), No. 12, Huế: 10 July 1935, pp. 801-802.]

[Nguồn: Huệ Khải Lê Anh Dũng, Cấm Đạo Cao Đài Ở Trung Kỳ 1928-1950 - Caodaism Under Persecution In Central Vietnam 1928-1950, Hà Nội: Nxb Tôn Giáo, 2012].

[Vĩnh Long]

Về cựu Hoàng đế Bảo Đại (Kết)

Nhân dịp căm bốt làm lễ quốc tang cho cựu hoàng Sihanouk, nhìn lại những nỗ lực của cựu Hoàng đế Bảo Đại trong cuộc đấu tranh giành độc lập và thống nhất cho đất nước và dân tộc Việt Nam


Phạm Cao Dương

Cơ hội mới: Nhật đảo chính Pháp, 9 tháng 3 năm 1945 - Chính Phủ Trần Trọng Kim hay là Cuộc Cách Mạng Phi Bạo Lực bị bỏ lỡ

Niềm hy vọng và sự kiên nhẫn của Bảo Đại kể trên đã không uổng. Mười hai năm sau, năm 1945, cơ hội lại đến với nhà vua một lần nữa. Lần này do người Nhật mang lại sau cuộc đảo chính ngày 9 tháng 3 năm 1945 lật đổ người Pháp của họ. Không còn con đường nào khác tốt hơn và cũng không để lỡ cơ hội bước đi nhũng bước khởi đầu, khi được người Nhật yêu cầu nhà vua đã cho công bố bản Tuyên Ngôn Độc Lập đầu tiên trong lịch sử Việt Nam hiện đại(4). Chính Phủ Trần Trọng Kim đã được thành lập với các bộ trưởng đều là những nhà tân học có khả năng, và đạo đức nổi tiếng đương thời(5) đứng đầu bởi nhà giáo kiêm học giả Trần Trọng Kim, tác giả của những bộ sách Giáo Khoa Thư và nhất là bộ Việt Nam Sử Lược cho tới khi bài này được viết vẫn còn thông dụng, với sự cộng tác của những tên tuổi quen thuộc với học giới dương thời như Giáo Sư Hoàng Xuân Hãn, Luật Sư Vũ Văn Hiền, Luật Sư kiêm nhà báo Phan Anh, Luật Sư Trần Văn Chương…


Nội các Trần Trọng Kim, từ trái sang phải : Hoàng Xuân Hãn, Hồ Tá Khanh, Trịnh Đình Thảo, Trần Trọng Kim (bị micro che mặt), Vũ Ngọc Anh, Trần Văn Chương,Trần Đình Nam, Vũ Văn Hiền, Phan Anh, Nguyễn Hữu Thi .
Nguồn ảnh: Trung Bắc Chủ Nhật, 20.5.1945, Thư viện Quốc gia Pháp


Mặc dầu không tồn tại lâu dài, tất cả chỉ được hơn bốn tháng, thực tế còn ngắn hơn nhiều, hoạt động trong hoàn cảnh chiến tranh, bị Việt Minh đánh phá ngay từ đầu rồi tuyên truyền phá hoại và thiếu thốn đủ mọi phương tiện, Chính Phủ Trần Trọng Kim đã tạo được những thành tích đáng ca ngợi. Cả một chương trình hành động nhằm xây dựng một nước Việt Nam mới đã được dự trù bao trùm mọi phạm vi sinh hoạt từ soạn thảo hiến pháp, cải tổ thuế má, Việt Nam hóa giáo dục, thu hồi các nhượng địa, kể cả xứ Nam Kỳ, cứu đói, chống nạn mù chữ … đều đã đồng thời được thực hiện. Quốc hiệu Việt Nam với danh xưng đầy đủ là Đế Quốc Việt Nam (6) đã được lựa chọn cùng với bài Đăng Đàn Cung làm quốc ca, cờ quẻ ly nền vàng ba sọc đỏ với hai sọc trên liền, sọc giữa đứt đoạn làm quốc kỳ. Danh xưng bộ trưởng để gọi những người đứng đầu các bộ được dùng để thay thế bằng danh xưng thượng thư của thời trước, các tên Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ thay thế cho các tên Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ mang nặng dấu vết của thời thuộc địa. Chương trình giáo dục bằng tiếng Việt được biết dưới tên Chương Trình Hoàng Xuân Hãn đã được soạn thảo và áp dụng và đã trở thành nền tảng cho nền giáo dục sau này, rõ hơn những năm đầu của Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà, thời Quốc Gia Việt Nam và hai thời Đệ Nhất và Đệ Nhi Cộng Hoà ở Miền Nam. Bài Đăng Đàn Cung tuy được chọn làm quốc ca nhưng trên thực tế thì bài Tiếng Gọi Sinh Viên đã được giới thanh thiếu niên, dưới sự hướng dẫn của các thày giáo ở các trường hát mỗi ngày một nhiều, đã được phổ biến hơn không phải chỉ ở miền Bắc và miền Trung mà luôn cả ở Miền Nam, miền đất cho đến khi Chính Phủ của Thủ Tướng họ Trần được thành lập vẫn chưa thực sự được trả về với lãnh thổ quốc gia, để sau này trở thành quốc ca, một hiện tương đã nằm trong ký ức của những người thuộc thế hệ trẻ đương thời tới nay vẫn chưa hề phai nhạt.

Nỗ lực lần thứ hai của Bảo Đại tuy nhiên cũng không tồn tại được lâu dài. Thế Chiến Thứ Hai chấm dứt với sự đầu hàng của Nhật Bản đã một lần nữa làm cho nhà vua phải bỏ dở. Lợi dụng cơ hội, Việt Minh cướp chính quyền ở Hà Nội và các tỉnh miền Bắc và áp lực những thành phần thiên Cộng khiến cho ngày 25 tháng 8 năm 1945 ông phải xuống chiếu thoái vị trao quyền cho Hồ Chí Minh và chính phủ lâm thời của ông này do Việt Minh lãnh đạo. Với Chiếu Thoái Vị (7), Bảo Đại đã trở thành nổi tiếng với câu nói: “Trẫm để hạnh phúc của dân Việt Nam lên trên ngai vàng của Trẫm. Trẫm thà làm dân một nước độc lập còn hơn làm vua một nước nô lệ.”


Ấn vàng Hoàng đế chi bửu và Kiếm vàng ghi “Khải Định Niên chế” trong lễ thoái vị của vua Bảo Đại (8, 1945)
Nguồn ảnh: OntheNet


Nỗ lực lần thứ ba: Hiệp Định Élysée và sự thành Lập Quốc Gia Việt Nam – Thâu Hồi xứ Nam Kỳ về cho lãnh thổ của dân tộc



Bảo Đại ở Hong Kong (June 1948)
Nguồn ảnh: LIFE


Bỏ qua những cố gắng của ông thời đầu thập niên ba mươi của thế kỷ trước và những cố gắng của ông sau khi ông tuyên bố độc lập ngày 11 tháng 3 năm 1945 mà tôi tóm tắt như trên, những biến cố ít người được biết đến, công lao lớn nhất mà Hoàng Đế Bảo Đại đã thực hiện được cho những người Việt Quốc Gia không chấp nhận chế độ Cộng Sản hay không sống nổi với chế độ Cộng Sản, đã ở lại, đã về hay dự tính về những vùng kiểm soát của người Pháp vào nửa cuối thập niên 1940 là Hiệp Định Élysée mà ông đã đạt được ngày 8 tháng 3 năm 1949, sau một thời gian dài thương thuyết, dưới hình thức trao đổi văn kiện giữa ông và Tổng Thống Pháp Vincent Auriol. Với Hiệp Định Élysée(8) Quốc Gia Việt Nam đã hình thành để những ai không chấp nhận chính quyền Cộng Sản do Hồ Chí Minh lãnh đạo có chỗ trở về trong danh nghĩa của những công dân của một nước Việt Nam độc lập. Không có Bảo Đại, không có Quốc Gia Việt Nam, tất cả đều được nhìn hoặc như là theo Pháp để trở thành Việt gian làm bồi cho thực dân, đế quốc, hoặc là phải ở lại vùng Việt Minh kiểm soát để sớm muộn cũng bị loại trừ và tiêu diệt. Điều này đã xảy ra. Nói cách khác, Bảo Đại và Hiệp Định Élysée đã đem lại chính nghĩa cho những người đương thời không chấp nhận chủ nghĩa và chế độ Cộng Sản. Chưa hết, với Hiệp Định Élysée, Bảo Đại đã thâu hồi lại xứ Nam Kỳ cho Tổ Quốc Việt Nam một cách hòa bình, không đổ máu mà Hồ Chí Minh và Chính Phủ Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa trước đó qua những thỏa ước 6 tháng 3 rồi 14 tháng 9 năm 1946 hay hội nghị Đà Lạt và Fontainebleau đã không làm được. Lễ thâu hồi đã chính thức được cử hành vào ngày 14 tháng 6 năm 1949. Với tư cách Quốc Trưởng của Quốc Gia Việt Nam, lần đầu tiên ông đã từ Đà Lạt, thủ đô tạm thời của ông về Saigon để long trọng đón phần đất đã từng là thuộc địa của Pháp từ năm 1862 trở về với lãnh thổ quốc gia và người dân Nam Kỳ đã trở thành công dân của Quốc Gia Việt Nam để cùng tham gia xây dựng lại đất nước dù là ở miền Nam, miền Trung hay miền Bắc. Một người dân miền Nam không lâu sau đó đã được bổ nhiệm đứng đầu miền Bắc. Đó là Đốc Phủ Sứ Nguyễn Văn Tâm, với danh vị Thủ Hiến Bắc việt. Đây là một sự thực không ai có thể chối cãi được và khi nói xấu ông người ta chỉ còn cách lơ đi không nói tới mà thôi.

Quốc Gia Việt Nam thường được hiếu là tiền thân của Việt Nam Cộng Hòa, từ đó bị ngộ nhận là có lãnh thổ chỉ là lãnh thổ của Miền Nam Việt Nam sau này tức từ vĩ tuyến 17 trở xuống. Điều này không đúng. Bắt đầu từ thời điểm 14 tháng 6 năm 1949, khi Nam Kỳ trở về với lãnh thổ của Quốc Gia Việt Nam và cho đến khi Hiệp Định Genève(9) được thông qua và trở thành có hiệu lực, Chính Quyền Quốc Gia Việt Nam của Quốc Trưởng Bảo Đại đã chính thức và hợp pháp kiểm soát những miền đất phía trên vĩ tuyến này, từ Lào Kay, Lai Châu, Cao Bằng, Lạng Sơn, Móng Cáy… cho tới Hà Tiên và mũi Cà Mau, từ đồng bằng cho tới các cao nguyên do người Pháp chiếm giữ trước đó và trao trả. Nói cách khác, Quốc Gia Việt Nam có lãnh thổ bao trùm đất đai của người Việt từ Bắc chí Nam, từ Biển Đông với các quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa (mà Thủ Tướng Chính Phủ Quốc Gia Việt Nam Trần Văn Hữu đã long trọng xác nhận ở Hội Nghị San Francisco vào hai ngày 6 và 7 tháng 9 năm 1951) tới các cao nguyên và miền núi, sau này, từ ngày 14 tháng 6 năm 1949, bao gồm luôn cả Miền Nam hay Nam Kỳ Lục Tỉnh thay vì chỉ có Miền Nam Việt Nam từ vĩ tuyến 17 trở xuống tức lãnh thổ Việt Nam Cộng Hoà về sau này. Cờ vàng ba sọc đỏ và bài Tiếng Gọi Thanh Niên sau này là Tiếng Gọi Công Dân đã được tung bay hay được hát ở khắp nơi hay đới với giới trẻ đương thời, được học sinh các trường trung và tiểu học, mới được mở cửa trở lại sau những ngày đầu của chiến tranh, hát lên buổi sáng trước khi vào lớp. Quốc kỳ này và quốc ca này đã được lựa chọn cùng thời với danh xưng Quốc Gia Việt Nam đã liên tục được duy trì qua các thời Đệ Nhất và Đệ Nhị Cộng Hoà của Miền Nam Việt Nam trong suốt hai mươoi năm tồn tại. Sau này cả hai vẫn được bảo tồn và bảo vệ ở Hải Ngoại coi như tượng hai biểu tương vừa thiêng liêng vừa thân thiết nhất của người Việt ở khắp nơi trên thế giới. Một sinh hoạt bình thuờng đã thực sự hồi sinh. Các cơ cấu từ chính trị, hành chánh, quân sự, văn hóa, giáo dục mang màu sắc nhân bản vừa cổ truyền, vừa tân tiến theo trào lưu mới đã từng bước một thành hình và làm nền tảng cho các sinh hoạt ở Miền Nam trước khi bị những người Cộng Sản phá bỏ để thay thế bằng những tổ chức riêng của họ. Nên nhớ là với Thỏa Ước Sơ Bộ ngày 6 tháng 3 năm 1946 Hồ Chí Minh ký với đại diện Cao Ủy Pháp ở Đông Dương Jean Sainteny và Tạm Ước 14 tháng 9 ký với Bộ Trướng Pháp Quốc Hải Ngoại Marius Moutet vấn đề thống nhất xứ Nam Kỳ chưa được giải quyết. Nói cách khác Nam kỳ cho tới ngày 14 tháng 6, trước khi được Bảo Đại thu hồi vẫn thuộc quyền cai quản của người Pháp theo các Hòa Ước 1862 và 1874. Sau ngày 14 tháng 6 năm 1954, xứ này mới thực sự trở về với lãnh thổ của Quốc Gia Việt Nam, sau này là Việt Nam Cộng Hòa và luôn luôn nằm ngoài lãnh thổ của nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà cho mãi đến sau ngày 30 tháng 4 năm 1975.

Đối với những người thuộc thế hệ sinh từ cuối thập niên 1920 và hai thập niên 1930, 1940, sự hình thành của Quốc Gia Việt Nam đã đem lại cho họ một nền giáo dục nhân bản và tiến bộ, vừa mang những đặc tính của thời xưa, vừa cởi mở, khai phóng để đón nhận những tinh hoa của thời đại thay vì lang thang không được đi học trong nhiều năm trong vùng “kháng chiến”. Nền giáo dục này đã cung cấp cho họ những điều kiện cơ bản để tiến xa hơn về sau này. Cũng vậy với sự thành lập Quân Đội Quốc Gia Việt từ đầu thập niên 1950 mà người ta hầu như đã quên.

Đối với những người làm văn chương, âm nhạc và nghệ thuật sự thành lập Quốc Gia Việt Nam là thời kỳ mở dầu cho một giai đoạn phát triển mới vừa tiếp nối giai đoạn canh tân, trẻ trung, đầy sinh lực và lãng mạn của thời cuối thập niên 1930, đầu thập niên 1940 vừa tràn ngập hân hoan, hào hứng và tin tưởng vào cuộc đấu tranh giành độc lập, thống nhất lãnh thổ và phát triển quốc gia dưới một chính quyền mới không Cộng Sản. Rõ rệt nhất trong hiện tượng này là trường hợp của các nhạc sĩ trong đó có Phạm Duy, Thẩm Oánh, Hùng Lân, Phạm Định Chương…, chỉ kể một vài tên tuổi quen thuộc.

Nói về Hiệp Định Élysée và những thỏa thuận giữa Bảo Đại và người Pháp trước đó, nhiều người cho rằng Cựu Hoàng đã vội vã và không đòi hỏi đúng mức những gì co thể đòi hỏi được. Các vị này chủ trương là phải đòi độc lập hoàn toàn. Điều này đúng nhưng không thực tế. Thời điểm của những năm 1948, 1949 với sự thắng thế mỗi ngày một rõ của Hồng Quân Trung Hoa ở Trung Quốc, cả hai phía người Pháp và Bảo Đại phải cấp tốc giải quyết vấn đề. Không những thế, đuổi Pháp đi thì ngay lập tức lấy gì để chống Việt Minh và ngay lập tức điều hành toàn thể mọi sinh hoạt của đất nước? Vấn dề không đơn giản. Người ta không thể điều đình mà không tương nhượng và dự trù cho những sự hợp tác tương lai.

Đóng góp cuối cùng: Hiệp Ước Paris 04 tháng 06 năm 1954 - một nền Độc Lập hoàn Toàn cho Quốc Gia Việt Nam



Tem HĐ Bảo Đại, Xứ Trung Kỳ Bảo hộ (Annam)
Nguồn ảnh: LIFE


Hiệp Định Élysée chỉ là khởi đầu. Nền độc lập do hiệp ước này mang lại chưa thực sự hoàn toàn. Nhiều bước tiến khác còn phải được thực hiện. Bảo Đại đã tiếp tục và đã hoàn tất được công tác này với sự trợ giúp của những trí thức hiểu rõ nước Pháp và người Pháp, giỏi về chính trị và luật pháp có mặt ngay trên đất Pháp và giảng dạy ngay tại các đại học Pháp, những người có đầy đủ học vị, thực học và kinh nghiệm. Đích thân ông, ông đã phải sang Pháp, ở tại chỗ nhằm tự mình theo dõi và đôn đốc. Sau một tiến trình đàm phán gay go và lâu dài, hai hiệp ước đã thành hình. Với hiệp ước thứ nhất, Pháp công nhận hoàn toàn nền độc lập và chủ quyền toàn vẹn của Quốc Gia Việt Nam và qua hiệp ước thứ hai, Việt Nam thỏa thuận gia nhập Liên Hiệp Pháp. Đại Diện cho nước Pháp là Thủ Tướng Joseph Laniel và đại diện cho Việt Nam là Thủ Tướng Bửu Lộc. Ngày được ghi là 04 tháng 6 năm 1954 và địa điểm là Paris, thủ đô của nước Pháp. Bảo Đại đã không có được niềm hạnh phúc mà cả đời ông ấp ủ là được chứng kiến lễ ký kết những hiệp ước này. Ngày 7 tháng 5, Điện Biên Phủ thất thủ, Hiệp Định Genève đang thành hình và cả hai văn bản đã bị vĩnh viễn xếp lại. Một lần nữa thành công của vị Hoàng Đế cuối cùng của Triều Nguyễn đã không trọn vẹn. Điều ta nên nhớ là trong nỗ lực cuối cùng này, ông đã phải rời bỏ quê hương của ông sang Pháp để đích thân gặp các nhân vật lãnh đạo Pháp, kể cả Tổng Thống Auriol, theo dõi và đôn đốc các đại diện của mình, bị báo chí Pháp công kích vì đã đòi hỏi quá nhiều, sau này lại còn bị mang tiếng là ham sống ở nước ngoài không chịu về nước. Dù sao với hai hiệp ước(10) đề ngày 04 tháng 6 này, ông đã đem lại được những gì ông mong ước cho đất nước và cho thần dân Việt Nam của ông. Thiên Mạng của ông sau đó không còn nữa. Điều đáng tiếc là ông đã không còn trở về quê hương của ông để làm công dân một nước độc lập như ông mong muốn được nữa. Người đời đã quên ông và thần dân của ông dã quên ông hay nếu nhớ tới ông chỉ là nhớ để trách cứ. Mà trách cứ thì luôn luôn dễ hơn là ghi nhận và nhất là ghi ơn.

Người ta đã đòi hỏi ở ông quá nhiều mà quên mất một điều là dù là vua, là thiên tử, ông vẫn chỉ là con người, con người với tât cả mọi nhược điểm của con người, nhiều khi không phải do bản chất của người ấy mà do hoàn cảnh gây ra. Bảo Đại đã lên ngôi vào lúc chế độ quân chủ ở Việt Nam đang ở tình trạng suy đồi và bị tấn công từ nhiều phía trong lúc chủ trương dân chủ mỗi ngày mỗi thêm thắng thế. Người ta không biết có bao nhiêu giọt nước mắt đã nhỏ xuống cho ông khi ông qua đời như chúng đã được nhỏ xuống khi ông đọc chiếu thoái vị trước cửa Ngọ Môn hồi năm 1945. Phải chăng sau hơn nửa thế kỷ, hơn 52 năm sau, tất cả đều đã thay đổi? Có điều đất nước Việt Nam vẫn không hề tiến bộ hơn, lãnh thổ quốc gia mà Bảo Đại đã thâu hồi hay xác nhận chủ quyền và để lại cho những người kế vị ông đã bị hao mòn không ít, và người dân Việt Nam bình thường vẫn chưa tìm lại được cuộc sống thanh bình, no ấm mà bất cứ một vị vua nào trong lịch sử nước nhà đều mong mỏi với một xã hội trong đó “Triệu tính âu ca lạc thịnh thì” như Trần Nguyên Đán đã miêu tả xã hội Đại Việt cuối thời Nhà Trần.

Huntington Beach, CA ngày 03 tháng 02 năm 2013
(Trích “Lịch Sử Nào Cho Tuổi Trẻ Việt Nam?”)


Bài do tác giả gởi. DCVOnline chú thích, minh hoạ và đề tựa.

(4) 11 tháng Ba năm 1945: “Cứ tình hình chung trong thiên hạ, tình thế riêng cõi Đông Á, chính phủ Việt Nam tuyên bố từ ngày này điều ước bảo hộ với nước Pháp bãi bỏ và nước Nam khôi phục quyền độc lập.

Nước Việt Nam sẽ gắng sức tự tiến triển cho xứng đáng một quốc gia độc lập và theo như lời tuyên ngôn chung của Đại Đông Á, đem tài lực giúp cho cuộc thịnh vượng chung. Vậy Chính Phủ Việt Nam một lòng tin cậy lòng thành ở Nhật Bản đế quốc, quyết chí hợp tác với nước Nhật, đem hết tài sản trong nước để đạt được mục đích như trên.” [Nguồn: Phạm Cao Dương, “Hai bản tuyên ngôn độc lập cho Việt Nam” trích lại từ Dương Trung Quốc, Việt Nam: Những Sự Kiện Lịch Sử (1919-1945). HàNội: Nhà Xuất Bản Giáo Dục, tr. 388; Nguyễn Vỹ, Tuấn, Chàng Trai Nước Việt (Chứng Tích Thời Đại Từ 1900 đến 1970, Quyển II. Saigon, ? , 1970. Fort Smith, AR tái bản ở Hoa Kỳ, ?. tr. 512.; S.M. Bao Dai. Le Dragon d'Annam. Paris, Plon. 1990. Cameron, Allan W., Viet-Nam Crisis, A Documentary History, Volume I: 1940-1956. Ithaca, N.Y. Cornell University Press, 1971.. tr. 31-32.]

(5) Nội các Trần Trọng Kim (17/4/1945) còn có những nhân vật khác như luật sư Trịnh Đình Thảo (sau là Phó Chủ tịch Hội đồng Cố vấn Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hoà Miền Nam Việt Nam, uỷ viên Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam), luật sư Phan Anh (sau là Bộ trưởng Bộ Ngoại thương, Phó chủ tịch Quốc hội Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam), Phan Kế Toại (sau là Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Nội vụ Việt Nam Dân chủ cộng hòa), Đặng Văn Hướng (sau là Quốc vụ khanh đặc trách công tác ở 3 tỉnh Thanh- Nghệ - Tĩnh của Việt Nam Dân chủ cộng hòa), Kha Vạng Cân (sau là Bộ trưởng Bộ Công nghiệp nhẹ Việt nam Dân chủ cộng hòa).

(6) Chiến dịch Đông Dương (1945) hay việc Nhật xóa bỏ sự cai trị của Chính phủ Vichy Pháp tại Đông Dương, thành lập Đế quốc Việt Nam thống nhất ba xứ Bắc Kỳ, Trung Kỳ vốn nằm dưới sự bảo hộ của Pháp và Nam Kỳ, thuộc địa của Pháp; Bảo Đại là Hoàng đế và Trần Trọng Kim là Thủ tướng của Đế quốc Việt Nam kéo dài 5 tháng (từ 17 tháng 4, 1945 - 23 tháng 8, 1945). Đại Đông Á hay Khối thịnh vượng chung Đại Đông Á là khái niệm địa chính trị có từ thời Chiêu Hòa của Nhật được chính phủ Fumimaro Konoe dùng như một chiêu bài bình phong cho chủ nghĩa đế quốc, xâm lược, bành trướng tại Đông Á phục vụ quyền lợi của đế quốc Nhật.

(7) Tuyên ngôn Thoái vị của Vua Bảo Đại ngày 25/8/1945




Vì hạnh phúc của dân tộc Việt Nam,

Vì nền độc lập của Việt Nam,

Để đạt hai mục đích ấy, Trẫm tuyên bố sẵn sàng hy sinh tất cả, và ước mong rằng sự hy sinh của Trẫm đem lại lợi ích cho Tổ quốc.

Nhận định rằng sự đoàn kết của toàn thể đồng bào chúng ta vào giờ phút này là một sự cần thiết cho Tổ quốc chúng ta, ngày 23 tháng 8, Trẫm đã nhắc lại cho toàn thể nhân dân ta là: “Ở giờ phút quyết định này của Lịch sử, đoàn kết có nghĩa là sống, mà chia rẽ là chết.”

Chiếu đà tiến dân chủ đang đẩy mạnh ở miền Bắc nước ta, Trẫm e ngại rằng một sự tranh chấp giữa miền Bắc với miền Nam khó tránh được, nếu Trẫm đợi sau cuộc trưng cầu dân ý, để quyết định thoái vị. Trẫm hiểu rằng, nếu có cuộc tranh chấp đó, đưa cả nước vào sau hỗn loạn đau thương, thì chỉ có lợi cho kẻ xâm lăng.

Trẫm không thể không ngậm ngùi khi nghĩ đến các tiên đế đã chiến đấu trên bốn trăm năm để mở mang bờ cõi từ Thuận Hóa đến Hà Tiên. Trẫm không khỏi tiếc hận là trong hai mươi năm ở ngôi, Trẫm không thể làm gì đem lại lợi ích đáng kể cho đất nước.

Mặc dù vậy, và vững mạnh trong sự tin tưởng của mình, Trẫm đã quyết định thoái vị, và Trẫm trao quyền cho Chính phủ Dân chủ Cộng hòa.

Trước khi từ giã ngai vàng, Trẫm chỉ có ba điều muốn nói:

- Thứ nhứt: Trẫm yêu cầu tân chính phủ phải giữ gìn lăng tẩm và miếu mạo của hoàng gia.

- Thứ hai: Trẫm yêu cầu tân chính phủ lấy tình huynh đệ đối xử với các đảng phái, các phe nhóm, các đoàn thể đã chiến đấu cho nền độc lập của đất nước, mặc dù không theo cùng đường hướng dân chủ của mặt trận, như vậy có thể giúp cho họ được tham gia vào sự kiến thiết đất nước, và chứng tỏ rằng tân chế độ đã được xây dựng trên tình đoàn kết dứt khoát của toàn thể nhân dân.

- Thứ ba: Trẫm yêu cầu tất cả các đảng phái, các phe nhóm, tất cả các tầng lớp xã hội cũng như toàn thể hoàng gia phải đoàn kết chặt chẽ để hậu thuẫn vô điều kiện cho Chính phủ Dân chủ Cộng hòa, hầu củng cố nền độc lập quốc gia.

Riêng về phần Trẫm, trong hai mươi năm ở ngôi, Trẫm đã trải qua bao nhiêu cay đắng. Trẫm muốn được làm Dân một nước tự do, hơn làm Vua một nước bị trị. Từ nay Trẫm lấy làm sung sướng được là dân tự do, trong một nước độc lập. Trẫm không để cho bất cứ ai được lợi dụng danh nghĩa Trẫm, hay danh nghĩa hoàng gia để gieo rắc sự chia rẽ trong đồng bào của chúng ta.

Việt Nam độc lập muôn năm,

Việt Nam Dân chủ Cộng hòa muôn năm,

Huế, điện Kiến Trung ngày 25 tháng 8 năm 1945.

Source: Bảo Đại, Con Rồng Việt Nam, Nguyễn Phước Tộc Xuất Bản, 1990, trang 186-188

The happiness of the people of Vietnam!

The Independence of Vietnam!

To achieve these ends, we have declared ourself ready for any sacrifice and we desire that our sacrifice be useful to the people.

Considering that the unity of all our compatriots is at this time our country's need, we recalled to our people on August 22: “In this decisive hour of our national history, union means life and division means death.”

In view of the powerful democratic spirit growing in the north of our kingdom, we feared that conflict between north and south could be inevitable if we were to wait for a National Congress to decide us, and we know that this conflict, if it occurred, would plunge our people into suffering and would play the game of the invaders.

We cannot but have a certain feeling of melancholy upon thinking of our glorious ancestors who fought without respite for 400 years to aggrandise our country from Thuan Hoa to Hatien.

Despite this, and strong in our convictions, we have decided to abdicate and we transfer power to the democratic Republican Government.

Upon leaving our throne, we have only three wishes to express:

l. We request that the new Government take care of the dynastic temples and royal tombs.

2. We request the new Government to deal fraternally with all the parties and groups which have fought for the independence of our country even though they have not closely followed the popular movement; to do this in order to give them the opportunity to participate in the reconstruction of the country and to demonstrate that the new regime is built upon the absolute union of the entire population.

3. We invite all parties and groups, all classes of society, as well as the royal family, to solidarize in unreserved support of the democratic Government with a view to consolidating the national independence.

As for us, during twenty years' reign, we have known much bitterness. Henceforth, we shall be happy to be a free citizen in an independent country. We shall allow no one to abuse our name or the name of the royal family in order to sow dissent among our compatriots.

Long live the independence of Vietnam!

Long live our Democratic Republic!

Source: La Republique [Hanoi], Issue no.1 (October 1, 1945), translated in Harold R. Isaacs (ed.), New Cycle in Asia (1947), pp. 161-162.










(8) Ký ngày 8/3/1949 giữa Vua Bảo Đại và Tổng thống Pháp Vincent Auriol được quốc hội Pháp thông qua vào tháng Giêng 1950. Theo Hiệp đinh Elysee, Pháp hứa sẽ hội nhập Cộng hòa Nam kỳ quốc (Republic of Cochin China) vào Quốc gia Viêt Nam (State of Vietnam) và Quốc gia Việt Nam là một quốc gia thuộc Liên hiệp Pháp. Thực tế, theo cấu trúc hiến định của Liên hiệp Pháp, Quốc gia Việt Nam không thể có độc lập hoàn toàn tuy được cho phép tự trị. Pháp cho phép Việt Nam có quan hệ ngoại giao với vài quốc gia như Trung Hoa, Thái Lan và Vatican. Nhưng vì cộng sản chiếm Hoa lục, sau đó Ấn Độ Độ là quốc gia được Pháp thay vào chỗ của Trung (Hoa) Cộng (sản); tuy nhiên Ấn Độ không công nhận chính phủ Bảo Đại. Quốc gia Việt Nam công nhận quyền kiểm soát của Pháp tại Việt Nam về mặt quân đội và ngoại giao cũng như sự thống trị của Pháp về mặt kinh tế - dùng đồng piastre, bản tệ chung cho Việt Nam, Lào, và Cambodia, của Ngân hàng Đông ương . Cũng theo Hiệp đinh Elysee, Quốc gia Việt Nam đồng ý gởi đại biểu vào Quốc hội (Asembly) Pháp cũng như Thượng Hội đồng (High Council) của Liên hiệp Pháp - hai cơ quan cố vấn mới của Pháp chiếu theo Hiến pháp 1946. Stanley Karnow dẫn lời của Vua Bảo Đại, “Cái mà họ gọi là Giải pháp Bảo Đại hóa ra là Giái pháp Pháp” [Ref: 1/ Spencer C. Tucker (ed.), Elysee Agreement, The Encyclopedia of the Vietnam War: A Political, Social, and Military History, 2nd ed., trang 343; ABC-CLIO , LLC 2011. 2/ Ellen Joy Hammer ,An Associate State, The Struggle for Indochina: 1940-1955, trang 234, 236.]

(9) Hiệp đinh Geneva 1954: sông Bến Hải, vĩ tuyến 17, được dùng làm giới tuyến quân sự tạm thời chia Việt Nam làm hai vùng tập kết quân sự tạm thời. Chính quyền và quân đội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tập trung về miền Bắc Việt Nam; chính quyền và các lực lượng quân sự của Quốc gia Việt Nam, theo quân đội Pháp tập trung về miền Nam Việt Nam. Ông Trần Văn Đỗ, trưởng đoàn đại diện của Quốc gia Việt Nam nhất quyết không ký vào Hiệp định Genève vì không chấp nhận việc chia cắt Việt Nam.

(10) DCVOnline không tìm thấy vawn bản của “hai hiệp ước ký ngày 4 tháng 6 tại Paris” giữa hai Thủ tướng Joseph Lanie bà Bửu Lộc tại các thư viện trực tuyến trừ tiêu đề “Thủ tướng Pháp Joseph Laniel và Thủ tướng Việt Nam Bửu Lộc ký điều ước quốc tế ở Paris cho Việt Nam “độc lập hoàn toàn” (đọc lập hoàn toàn trong ngoặc kép) [French Premier Joseph Laniel and Vietnamese Premier Buu Loc initialed treaties in Paris granting “complete independence” to Vietnam] và một mẩu tin của Reuteur đăng ngày 5 tháng 6, 1954 trên báo The Sigapore Free Press, “VIETNAM IS NOW FREE-PACT IS SIGNED […] treaties granting total independence to Vietnam, and providing for her future association with France in the French Union were initialled by the French and Vietnamese premiers in Paris yesterday Premier Joseph Laniel for France and Prince Buu Loc for Vietnam signed the...”

[nguyendonganh]

Nghi án loạn luân chấn động triều Nguyễn

Nguyễn Phúc Cảnh là con trưởng của vua Gia Long. Sau khi ông mất thì người được vua Gia Long chọn nối ngôi không phải là Mỹ Đường – con trai của hoàng tử Cảnh mà là hoàng tử Đảm – em trai của hoàng tử Cảnh.

Tuy nhiên, 5 năm sau khi Nguyễn Phúc Cảnh mất, vợ cùng con trai ông đã bị kết án thông dâm với nhau và bị xử dìm chết…

Cuộc đời đầy vất vả của hoàng tử Cảnh

Hoàng tử Cảnh tên đầy đủ là Nguyễn Phúc Cảnh sinh năm Canh Tý (1780) ở Gia Định. Mẹ của hoàng tử Cảnh là Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu - con quan Chưởng Doanh Tống Phúc Khuông.

Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu sinh được 2 con trai: hoàng tử Chiêu và hoàng tử Cảnh. Không may là hoàng tử Chiêu mất từ khi còn nhỏ tuổi. Vào tháng 11 năm Giáp Thìn (1784), hoàng tử Cảnh lên 4 tuổi, vâng lệnh cha, theo cha Bá Đa Lộc sang Pháp cầu viện.

Hành trình sang phương Tây của vị hoàng tử trẻ tuổi khi đó đã được ghi lại trong sử sách. Đó là vào tháng 2 xuân Ất Tỵ (1785), hoàng tử Cảnh đến 1 vùng thuộc địa của Pháp ở Ấn độ nhưng phải tạm dừng chờ ở đây vì ở Pháp lúc đó đang có biến.

Đến tháng 6 năm Bính Ngọ (1786) thì bắt đầu sang Pháp bằng thuyền và tháng 2 năm Đinh Mùi (1787) đến Paris. Do hoàng tử Cảnh không thạo tiếng Pháp nên được xếp cho ở cùng với Bá Đa Lộc ở Hội Truyền giáo nước ngoài.

Vào ngày 5/5/1787, hoàng tử Cảnh vào triều kiến ở Versailles. Chuyện kể rằng hoàng tử Cảnh rất khôi ngô, tuấn tú nên được triều đình Pháp chú ý.

Giám mục đã thuê Léonard (người hầu chải đầu cho Hoàng Hậu Marie Antoinette) sửa tóc cho hoàng tử, bỏ khăn nhiễu thay bằng khăn lĩnh đỏ thắt múi.

Rồi triều đình Pháp lại may cho hoàng tử 1 bộ y phục kiểu Pháp pha Á đông, bỏ áo dài, quần lụa và thuê họa sĩ Maupérin vẽ chân dung Hoàng tử Cảnh trong trang phục đó.


Bá Đa Lộc.
Bức tranh này được trưng bầy ở Hàn lâm viện Hội họa và Điêu khắc năm 1791, sau do Hội Truyền giáo nước ngoài ở Paris giữ. Trong thời gian hoàng tử Cảnh ở Pháp, còn có 1 bài thơ được làm để chào đón hoàng tử Cảnh và được đọc trong bữa tiệc ở Versailles:

“Ta hãy bắt đầu bằng hài đồng nổi tiếng
Mà số phận đáng cho ta lưu ý
Sinh ra để đội mũ miện
Nay lại ngồi chung với chúng ta.
Hoàng tử bé bỏng ơi, hãy vui lên
Một ngày kia Hoàng tử sẽ lên ngôi”

Ngày 28/11/1787, cha Bá Đa Lộc và bá tước de Montmorin, ngoại trưởng Pháp, đã ký Hiệp ước Versailles với nội dung: Pháp sẽ ủng hộ quân sự cho vua Gia Long chống Tây Sơn với điều kiện Nguyễn Ánh nhường cho Pháp một số vùng đất và cho Pháp giữ độc quyền thương mại.

Đến tháng 12 năm 1787, hoàng tử Cảnh của Bá Đa Lộc lên đường về Việt Nam. Đến ngày 24/6/1789 thì cả 2 người về tới Nam kỳ.

Sau khi cùng Bá Đa Lộc về nước, tháng 3 năm Giáp Dần (1794), hoàng tử Cảnh lên 14 tuổi, được lập làm Đông Cung Thái Tử, phong chức Nguyên Súy Quận Công.

Hoàng tử Cảnh được ban Đông Cung Chi Ấn, dựng phủ Nguyên Súy, đặt văn võ đại thần, việc nhỏ do các đại thần phân xử, việc lớn bẩm súy phủ quyết định.

Theo sử sách chép lại rằng, hoàng tử Cảnh thiên tư sáng suốt, hiếu học và ưa lời nói thẳng. Vậy nên vua Gia Long cũng rất chăm lo đến việc giáo dục Ðông Cung.

Ngoài sư phó Bá Đa Lộc, ngay sau khi hoàng tử Cảnh chính vị Đông Cung, vua đã cho dựng nhà Thái học, đặt Ngô Tòng Chu vào chức phụ đạo, lại có 2 thị giảng, 8 hàn lâm viện thị học.

Trong số này có Trịnh Hoài Đức và Lê Quang Định là những người nổi tiếng giỏi giang. Cả hai cùng với 6 Quốc tử giám thị học, ngày 2 buổi giảng bàn kinh sử với hoàng tử Cảnh.

Hoàng tử Cảnh nói gì, làm gì, thị học đều phải ghi chép, mỗi tháng một lần dâng lên vua xem. Tháng 10 năm Ất Mão (1795), vua Gia Long lại sai Phó tướng Tả quân Phạm văn Nhân làm Phụ đạo.

Tháng 4 năm Mậu Ngọ (1798), vua Gia Long tiếp tục sai Ngô Tòng Chu cùng Lễ bộ kiêm Đốc học Nguyễn Thái Nguyên Phụ đạo Đông Cung. Đến tháng 4 năm Canh Thân (1800), lấy hàng thần là Nguyễn Gia Cát, Tiến sĩ nhà Lê, làm Đốc học hầu Đông Cung.

Tuy nhiên, do từ nhỏ, hoàng tử Cảnh theo Bá Đa Lộc sang Pháp. Rồi hoàng tử ăn ở chung sống với Bá Đa Lộc, được dạy dỗ theo đạo Thiên Chúa nên tỏ ra rất quyến luyến Bá Đa Lộc và rất mộ đạo.

Khi vua Gia Long nghe các quan can gián về việc không nên để hoàng tử Cảnh quá gần gũi với Bá Đa Lộc đã quyết định cho Hoàng tử ra ở riêng ở Đông Cung thì Bá Đa Lộc vẫn kín đáo đến thăm.

Không những thế, Bá Đa Lộc cũng thường chọn ngày quân hầu là người có đạo để dễ xem lễ. Bản thân hoàng tử Cảnh cũng rất mộ đạo.

Hoàng tử thường tỏ ra phiền muộn vì chưa được chịu phép rửa tội, xin Bá Đa Lộc dậy phép rửa tội, phòng khi bệnh nặng mà bên mình không ai có đạo thì chỉ cách để người ta rửa tội cho mình.

Sách sử còn chép rằng khi ở Pháp về, Hoàng tử Cảnh không chịu bái yết Tôn Miếu, nhờ Cao Hoàng Hậu khéo dậy, sau mới đổi tính. Hay như trong cuốn “Đại Nam Việt Quấc triều Sử ký” có viết: “Sau khi Đức Thầy (Bá Đa Lộc) qua đời thì tính nết ông Đông Cung khác lắm.

Vì ông ấy buông mình theo tính xác thịt, đắm mê tửu sắc, chẳng còn tưởng nhớ gì đến sự đạo nữa. Song khi thấy mình đau nặng gần chết thì mới nhớ đến Ðức Chúa Trời, cùng ra sức giục lòng ăn năn tội, và xin quan nhỏ kia có đạo làm phép rửa tội cho mình kín đáo không ai biết”.

Hoàng tử Cảnh thể hiện mình là 1 người rất tôn trọng đạo đức, đôi khi hơi câu chấp. Khi thầy học Ngô Tòng Chu giảng một thiên Nhạc ký, hoàng tử Cảnh bình rằng: “Người đời xưa làm nhạc để cảm động đến Trời Đất, quỷ thần. Nay cúng tế ở Miếu, theo tục dùng bọn nữ nhạc, chèo hát, rất là vô vị”.

Tính cách của hoàng tử Cảnh được nhận xét là biết phải trái, chỉ vì còn trẻ nên đôi khi hơi câu nệ. Một phần nữa cũng là vì hoàng tử Cảnh còn thiếu kinh nghiệm sống nên thường đặt hết lòng tin vào các sư phó, phụ đạo của mình.

Nên khi các sư phó và phụ đạo sai thì hoàng tử cũng sai theo. Chuyện kể lại rằng khi đó ở đất Gia Định, rất nhiều người dân theo đạo Phật. Vì vậy, có nhiều người muốn trốn sai dịch bèn tìm cách vào chùa để ở.

Trong khi đó, có một nhà sư tên Cao phạm tội và vua Gia Long muốn xử chết. Vua Gia Long đã truyền lệnh các sư tăng dưới 50 tuổi vẫn phải chịu sai dịch như người thường.

Nghe lệnh của nhà vua, nhiều quan lại trong triều đình có ý muốn ngăn cản nên vua Gia Long cũng đang chần chừ chưa quyết định. Lúc bấy giờ Ngô Tòng Chu, thầy học của hoàng tử Cảnh vì trọng đạo Nho nên đã nói với hoàng tử Cảnh rằng việc vua Gia Long bài trừ đạo Phật như thế là rất tốt.

Hoàng tử Cảnh nghe theo, dâng sớ chỉ trích những điều không tốt của nhà sư. Cũng từ bản sớ này của hoàng tử Cảnh mà vua Gia Long đã quyết tâm đưa ra mệnh lệnh những nhà sư dưới 50 tuổi vẫn phải đi sai dịch. Đây được xem là một hành xử thiếu hiểu biết thực tế của hoàng tử Cảnh.

Và nghi án thông dâm giữa vợ và con hoàng tử Cảnh

Hoàng tử Cảnh kết duyên với Tống thị Quyên, sinh được 2 con trai là Mỹ Đường (còn có tên khác là Đán) và Mỹ Thùy (còn tên khác là Cảnh). Mùa Xuân năm Tân Dậu (1801), hoàng tử Cảnh bị bệnh đậu mùa.

Ông mất vào ngày 7 tháng 2 năm Tân Dậu (tức 20 tháng 3 năm 1801) hưởng dương 21 tuổi. Ngày Hoàng tử Cảnh mất, chúa Nguyễn Phúc Ánh đang ở ngoài mặt trận nên không thể dự đám tang của con được. Nguyễn Phúc Cảnh được an táng tại Bình Dương, Gia Định.


Tranh của Hoàng tử Cảnh.
Năm Ất Sửu (1805), hoàng tử Cảnh được truy phong là “Anh Duệ Hoàng thái tử”. Một nhà nghiên cứu lịch sử đã nhận định về cuộc đời của hoàng tử Cảnh rằng: “Mới 3 tuổi đầu đã phải bị đưa làm con tin, lênh đênh khắp chân trời góc biển, đó là một bạc phước.

Ở ngôi Đông cung chưa được bao lâu, tuổi thanh xuân đang bừng sức sống mà bỗng dưng mắc bệnh đậu mùa rồi mất, đó là 2 lần bạc phước.

Hành trạng của Hoàng tử Cảnh đúng sai thế nào, hậu thế sẽ bàn sau, nhưng xét phận riêng đắng cay chìm nổi như thế, kể cũng là đáng thương lắm thay”.

Sau khi hoàng tử Cảnh mất, hoàng tử Đảm được chọn để nối ngôi và trở thành vua Minh Mạng sau này.

Về việc vua Gia Long chọn hoàng tử Đảm nối ngôi chứ không chọn hoàng tôn Đán được “Đại Nam chính biên liệt truyện” viết: Trước đây, thấy vua (Gia Long) ở ngôi mà tuổi đã cao, các quan liền xin lập ngôi trừ vị trong số đó, có người đề nghị thẳng là nên lập Hoàng tôn Đán nhưng vua không nghe.

Sau, Gia Long lập Nguyễn Phúc Đảm (tức vua Minh Mạng), em cùng cha khác mẹ với Hoàng tử Cảnh, làm người nối ngôi”.

Thái độ cương quyết của vua Gia Long trong việc chọn hoàng tử Đảm còn được thể hiện qua lời nói của ông: “Khi người ta chết đi mà còn để lại món nợ trên đời, thì chủ nợ chỉ tìm con, chứ đâu đòi cháu. Việc này ý ta đã quyết, các ngươi chẳng nên bàn tính thêm”.

Lí giải về việc vua Gia Long quyết chọn hoàng tử Đảm thay vì hoàng tôn Đán, một số nhà sử gia cho rằng, do thái tử Cảnh và hoàng tôn Đán chịu nhiều ảnh hưởng của đạo Gia Tô từ Pháp nên sau khi hoàng tử Cảnh qua đời, vua Gia Long không chọn cháu đích tôn của mình làm người người kế vì sợ những ảnh hưởng của Pháp tới triều đình.

Hoàng tử Đảm vốn là người hay bài xích đạo Gia Tô và không có cảm tình với người Pháp, tư tưởng này giống với Gia Long. Ngoài ra, hoàng tử Đảm cũng nổi tiếng là người thông minh, cương nghị, hội tụ đầy đủ những tố chất để có thể đảm đương việc nước.

Vậy nên, từ năm 1815, hoàng tử Đảm được phong Hoàng thái tử và từ đó sống ở điện Thanh Hoà để quen với việc trị nước. Sau khi vua Gia Long mất, hoàng tử Đảm nối ngôi, lấy hiệu là Minh Mạng.

Đến năm Minh Mạng thứ 5 (1824) có người bí mật tố cáo rằng Mỹ Đường thông dâm với mẹ là Tống Thị Quyên.

Vua Minh Mạng đã rất giận dữ, lệnh: “Hành vi của chúng còn hơn chó lợn. Mụ đàn bà lăng loàn ấy, đáng phải bị dìm chết. Ngươi hãy thi hành ngay lệnh của ta. Còn Mỹ Đường, ta nể tình anh trai mà tha cho nó, nhưng từ nay, ta không muốn nhìn thấy nó nữa”.

Theo một số tài liệu khác thì để thực thi lệnh của nhà vua, Hoàng thái phi Tống Thị Quyên bị mấy tên lính canh áp giải dẫn đi trong bộ dạng tóc tai rũ rượi.

Bà bị giam trong 1 phòng riêng, không bị xiềng xích, được ăn uống đầy đủ, có giường nệm tử tế, có nước tắm rửa và bô để đi đại tiểu tiện. Thế nhưng, bà hết sức đau khổ vì bị buộc tội thông dâm với con ruột.

Bà không được bày tỏ kêu oan, mà chỉ có mỗi một việc phải thừa nhận tội lỗi của mình, để rồi sau đó, bị “xử” dìm nước cho chết.

Sau khi bị kết tội thông dâm với mẹ đẻ, Mỹ Đường bị gạch tên trong sổ hoàng tộc, bị giáng làm thứ dân, con cháu chỉ được ghi chép phụ phía sau sổ tôn thất.

Một năm sau, Mỹ Đường đi thăm con, lại bị vu là bỏ trốn và tâu vua, ông lại bị bắt và canh giữ, sau mới được tha. Sau khi Mỹ Đường bị tội, dòng hoàng tử Cảnh chỉ còn người con thứ là Mỹ Thùy được giữ tước hiệu hoàng tộc để hương khói cho cha.

Được 2 năm, Mỹ Thùy qua đời mà không có con nên con trai của Mỹ Đường là Nguyễn Phúc Lệ Chung được phục hồi hoàng tịch để thờ cúng hoàng tử Cảnh.

Thế nhưng 10 năm sau, vào năm 1836, dường như lo sợ dòng trưởng (tức chi tộc hoàng tử Cảnh) sẽ phát triển qua Lệ Chung nên Minh Mạng lại giáng tất cả con trai, con gái của ông ta xuống làm thứ dân.

Trừ 1 người lo hương khói là Lệ Chung, còn toàn bộ con cháu của hoàng tử Cảnh đều phải an phận dân thường.

Đến năm 1847, Tự Đức, cháu nội của Minh Mạng, lên ngôi thì bố vợ của vua Tự Đức là Đông Các đại học sĩ Vũ Xuân Cẩn dâng sớ kể công lao của hoàng tử Cảnh xin cho phép ghi tên con cháu Mỹ Đường vào tôn phả và trợ cấp cho Mỹ Đường.

Tuy nhiên, yêu cầu này của Vũ Xuân Cẩn bị vua Tự Đức hẹn xét lại sau. Đến năm 1848, khi án này chưa được xét lại thì Mỹ Đường đã bị chết trong nghèo khó.

Cùng trong năm đó kinh thành có dịch bệnh, Tự Đức nghĩ có oan khuất gì đó nên trời mới giáng họa. Cũng nhân cơ hội này, một nhóm quan lại 30 người cùng dâng sớ nhắc lại việc cho phép con cháu Mỹ Đường trở lại hoàng tộc.

Vua Tự Đức chấp nhận, do vậy hậu duệ của hoàng tử Cảnh mới được trở lại dòng dõi hoàng tộc. Trong số hậu duệ của hoàng tử Cảnh có 1 nhân vật khá nổi tiếng, đó là Kỳ Ngoại hầu Cường Để, là cháu 6 đời của vua Gia Long, người từng tham gia phong trào Đông du với Phan Bội Châu.

Về nghi án thông dâm đầy kì lạ, có một không hai trong lịch sử triều Nguyễn này, "Đại Nam chính biên liệt truyện" đã ghi lại rằng: “Năm Minh Mạng thứ năm (1824), có người bí mật tố cáo rằng Mỹ Đường thông dâm với mẹ ruột là Tống thị.

Tống thị vì thế bị Lê Văn Duyệt dìm nước cho chết, còn Mỹ Đường thì phải giao trả hết ấn tín và dây thao, đồng thời bị giáng xuống làm thứ dân, con trai con gái chỉ được biên chép phụ ở phía sau sổ tôn thất.

Năm Minh Mạng thứ bảy (1826), Mỹ Thùy lại bị quân lính ở đạo Dực Chẩn kiện, sắp bị đưa cho đình thần nghị tội thì Mỹ Thùy bị bệnh mà mất, lúc ấy chưa có con cái gì .


Vua Minh Mạng.
Vua cho lấy con trưởng của Mỹ Đường là Lệ Chung, tập phong làm Ứng Hòa Hầu để lo việc phụng thờ Anh Duệ Hoàng thái tử (tức Hoàng tử Cảnh)...

Đến năm thứ tám (1827), đổi phong (Lệ Chung) làm Thái Bình Hầu... Năm Minh Mạng thứ mười bảy (1836), vì sợ con cái của Lệ Chung nhờ cha mà hưởng phúc ấm, nên triều thần lại tiếp tục nghị tội, buộc con trai con gái của Lệ Chung là Lệ Ngân, Thị Văn, Thị Dao đều phải giáng làm thứ nhân.

Mãi đến năm Tự Đức thứ hai (1848), khi Mỹ Đường bị bệnh mất, dòng dõi của Hoàng tử Cảnh mới tạm yên ở phận dân thường”.

Có một câu chuyện dân gian lưu truyền rằng, vợ của hoàng tử Cảnh là Tống Thị Quyên – người bị mắc vào cái án thông dâm với con ruột đã từng mộng trước được điều này.

Chuyện kể là sau khi sinh Mỹ Đường được không lâu thì Tống Thị Quyên mơ một giấc mộng khủng khiếp. Trong giấc mơ, người vợ yêu của thái tử Nguyễn Phúc Cảnh thấy rằng mình đang bị nhấn chìm trong một biển nước đục ngầu.

Khi càng cố vùng vẫy thì biển càng như rộng ra và Tống Thị Quyên thấy mình bị cuốn đi trong dòng nước xoáy đó. Tỉnh dậy, Tống Thị Quyên hết sức lo lắng.

Tống Thị Quyên đã kể lại cho Hoàng tử Cảnh nghe. Nghe xong giấc mộng của người vợ, thái tử Cảnh chấn an rằng: “Ái phi chớ quá lo lắng mà có hại cho sức khỏe. Ta sẽ luôn ở bên cạnh nàng”. Thế nhưng, lời hứa đó của thái tử Cảnh đã không giữ được khi hoàng tử Cảnh bị mất sớm vì bệnh đậu mùa.

Tranh cãi quanh vụ án thông dâm kỳ lạ

Trong sách “Việt sử giai thoại” nhận định: “Thời ấy, có 2 tội thuộc hàng đại ác không thể tha, ấy là bất trung và thất đức.

Bất trung thì con trai trưởng của Hoàng tử Cảnh chẳng có biểu hiện gì, vậy thì Minh Mạng muốn được yên vị trên ngai, ắt phải khép Mỹ Đường vào tột thất đức là thông dâm với mẹ. Ôi, giá mà Mỹ Đường chẳng phải cháu đích tôn của Gia Long thì đời ông sẽ yêm thấm biết ngần nào...”.

Trong ý kiến này, một số nhà nghiên cứu phân tích rằng việc hoàng tử Đảm (vua Minh Mạng) lên ngôi là do sự quyết định của vua Gia Long chứ không phải do mưu mô, giành giật mà chiếm được ngai vàng.

Tuy nhiên, đối với những phản ứng bất lợi của một số triều thần mà sau 5 năm trị vì nhà vua vẫn không dẹp nổi, có thể vua Minh Mạng đã ra tay “trừ hậu hoạn”.

Bởi nếu các con Đông Cung chết, hoặc không còn hi vọng lên nối ngôi thì bọn phản thần, bọn làm giặc ... sẽ như rắn không đầu, còn dựa vào đâu mà mưu mô mà chống đối.

Và cũng có thể vì vụ này mà lệ “Tứ bất lập” (không lập Chánh Cung, không lập Đông Cung, không lập Tể tướng, không lấy ai đỗ Trạng Nguyên) của nhà Nguyễn ra đời.

Ngoài ra, có một sự thật là vào năm 1833, Lê Văn Khôi đã dùng chiêu bài tôn phò hoàng tôn Mỹ Đường để nổi loạn. Vậy nên, đây cũng có thể là một cuộc thanh trừ chính trị của vua Minh Mạng.

Tuy nhiên, đâu là sự thật thì cho đến nay vẫn chưa có câu trả lời. Và vụ án thông dâm giữa vợ và con hoàng tử Cảnh vẫn là một trong những nghi án bí ẩn bậc nhất triều Nguyễn.

[Cửu Long Giang]

GIỞ CHỒNG BÁO CŨ
Le Monde Illustré

23 Fév. 1889

Nguyễn Duy Chính dịch

Đây là một bài báo cũ trích từ tuần báo Le Monde Illustré [số 1665 ra ngày 23 tháng 2 năm 1889 tại Paris] nhan đề “Le Roi d’Annam” từ trang 118-120 do ký giả Jean Locquart tường thuật về việc người Pháp bắt giữ vua Hàm Nghi và đưa ông sang an trí ở Alger. Tài liệu tuy đơn giản nhưng có đính kèm một số hình ảnh hiếm quí, được vẽ lại và khắc bản vì thời đó sách báo chưa làm được bản kẽm theo lối hiện thời.

Tư liệu sưu tầm của người dịch





VUA AN NAM

Ông bộ trưởng bộ Hải Quân vừa nhận được tin mới nhất thông báo vua Đồng Khánh nước An Nam đã từ trần ở Huế ngày 27 tháng 1 [năm 1889] sau một cơn bạo bệnh.

Vua Đồng Khánh thọ 25 tuổi, lên kế vị em ông là vua Hàm Nghi ngày 19 tháng 9 năm 1885, người đã được quan phụ chính Thuyết [Tôn Thất] đưa đi khỏi kinh thành sau vụ tấn kích ở Huế ngày mồng 5 tháng 7 năm 1885. Vua Hàm Nghi sau đó bị truất vị đã phải sống một thời gian khó khăn và không chấp nhận những đề nghị thoả hiệp cho đến khi ông bị biệt đội của đại uý Boulangier bắt được. Cũng có tin là ông đã đến Alger và trú ngụ tại một biệt thự ở Mustapha, nơi ông nghe tin về cái chết đột ngột của người kế vị mình.



Tân vương [tức vua Đồng Khánh] được coi là rất thân với người Pháp và để lại một đứa con trai mới lên ba.

Bức điện tín báo tin vua An Nam băng hà cũng cho hay thái hậu mẹ cựu hoàng Hàm Nghi cũng đã chết tại Huế. Việc bắt giữ vua Hàm Nghi cũng đã dập tắt mọi vụ nổi dậy còn tồn tại ở Bắc Kỳ. Người ta nói rằng sau vụ binh biến tháng 7 năm 1885 chống lại thống tướng de Courcy, vua Hàm Nghi đã nhiều lần kêu gọi dân chúng tấn công nhiều lần khác nhau các địa điểm ở Huế và vùng phụ cận.

Nhờ mật báo và tài điều quân của đại uý Boulangier đột kích bắt giữ vua Hàm Nghi nên khu vực này ngày nay mới được trị an. Một buổi chiều binh đội của đại uý được tin là sau khi bị đội lính dõng thiện chiến truy kích liên tục, cựu hoàng lẩn trốn cùng với người tuỳ viên là Than-Tat-Thiep [Tôn Thất Thiệp], con trai cựu phụ chính Thuyết tại một làng hẻo lánh và kín đáo trong rừng núi cao nguyên Giai [?].

Binh đoàn của Boulangier liền bao vây nơi nhà vua ở và khi cửa chính bị đạp tung ra thì thấy Thiệp thì đã thức giấc vì tiếng động của vụ tấn công còn vua Hàm Nghi đang ngủ say ở bên cạnh. Cả hai người đều để gươm trần ở bên cạnh và trong tay có khí giới nhưng không chống trả được gì.

Thấy chủ soái thất thế, và để tránh cảnh tủi nhục khi bị bắt đem đi, Thiệp toan đâm chết ông [vua Hàm Nghi], nhưng vì quân Pháp dự tính bắt sống nên lập tức nổ súng hạ gục Thiệp. Sau đó họ chặt đầu Thiệp và đem bêu trên cọc tre ở ngoài chợ Dang-Kha là một nơi sầm uất và còn đang xao động.

Hàm Nghi, từ đó không chống cự gì nữa và theo đoàn quân đến một nơi chính quyền đã định chờ ngày đưa ông đi an trí. Việc này thể theo ý nguyện của vua Đồng Khánh mới qua đời là cựu hoàng phải ra khỏi nước, và Algérie là quốc gia có phong tục và khí hậu thích hợp nhất để tiếp nhận kẻ mới bị bắt.



Vua Hàm Nghi được đưa lên chiến hạm Biên Hoà, do thuyền trưởng Caillard chỉ huy, rời Hải Phòng ngày mồng 7 tháng 12 vừa qua và vào cảng Alger khoảng 3 giờ chiều ngày chủ nhật 13 tháng 1 [1889].

Cựu hoàng đòi cho người nhà của ông được đi theo bao gồm một thông ngôn, một quản gia và người đầu bếp. Hàm Nghi nay đã 19 tuổi có nước da vàng giống như những người đồng chủng khác với đôi mắt tuy hơi nhỏ nhưng sáng và lanh lợi đầy vẻ thông minh.

Lưỡng quyền ông hơi cao tương ứng với khuôn mặt trái soan khá thanh tú. Dáng người nhỏ nhắn còn non nớt và không có râu. Chúng tôi tặng ông một bức chân dung mà bức ảnh này đã rất khó khăn mới có được vì vua Hàm Nghi không chịu chụp hình theo lệnh của viên thống đốc.

Nhà vua mặc quần dài bằng vải trắng rộng quá khổ trông thấu đôi vớ bằng lụa màu. Ông đi dép bằng da và nhung, trang trí chữ vàng và thêu thùa tỉ mỉ. Khi ở nhà vua Hàm Nghi chỉ mặc áo cánh hay áo dài màu xanh dương, trông tương tự như y phục đàn bà.

Vua Hàm Nghi nay không còn ở khách sạn la Régence là nơi ông tạm trú khi vừa tới Algérie mà được đưa về ngôi biệt thự tráng lệ Pins tại Mustapha gần Alger. Biệt thự này sẽ là cư sở của ông cho đến mãn đời.



Trong nhà ông ở Giai người ta tìm thấy đủ loại giấy tờ trong đó có nhiều ghi chú quan trọng chỉ nơi chôn những của cải của ông trong kinh thành Huế.

Ông vua bị bắt không tiếp khách đến thăm và những gì chúng tôi biết được đều qua lòng hảo tâm của viên thông ngôn và vị quản gia. Chúng tôi kèm theo đây một bức hình trung thực của nhà vua và hình toà biệt thự Pins, nơi cư trú của vị hoàng đế nổi loạn bị lưu đày.

Jean Locquart

www.vietthuc.org






Le Monde Illustré
23 Fév. 1889

[Vĩnh Long]

Gia Long, Gia Khánh, Càn Long, Gia Định và Thăng Long


Le Minh Khai (Vũ Đức Liêm dịch)

Một điều khác mà chúng ta biết chắc đó là danh hiệu “Gia Long” (ít nhất là ban đầu) không hề có sự liên hệ nào với việc Nguyễn Phúc Ánh thống nhất khu vực từ “Gia” Định đến Thăng “Long”.

Vua Gia Long (1762-1820). Nguồn: OntheNet
Vào ngày 31 tháng 05 năm 1802, Nguyễn Phúc Ánh, vua đầu tiên của triều Nguyễn tuyên bố rằng Gia Long 嘉隆 sẽ là danh hiệu cho thời kỳ trị vì của ông ta (Đại Nam thực lục, 17/1a-2a). Nhiều công trình bằng tiếng Anh lập luận rằng Nguyễn Ánh chọn tên này để biểu thị rằng chính ông thống nhất toàn bộ khu vực từ “Gia” Định, hay Sài Gòn, đến Thăng “Long”, hay Hà Nội (ví dụ, xem Thomas Hodgkin, Vietnam: The Revolutionary Path [New York: St. Martin’s Press, 1981], 100).

Tuy nhiên, có vấn đề với sự giải thích này. Tôi sẽ trình bày vài điều về chủ đề này ở đây, điều mà tôi đã nghiên cứu và viết cách đây 14 năm. Bây giờ nhìn nhận chủ đề này, và dựa trên thông tin mà tôi có, tôi nhận thấy có một vấn đề nảy sinh, và tôi sẽ thảo luận nó ở phần cuối.

Khoảng thời gian Nguyễn Ánh quyết đinh chọn vương hiệu, một phái đoàn được gửi đến Bắc Kinh để xin cầu phong từ hoàng đế nhà Thanh cho tên gọi này cũng như cho tên gọi mới mà ông ta muốn sử dụng cho vương quốc, Nam Việt, mà tôi đã có dịp thảo luận ở post trước.

Tên Gia Long gồm hai ký tự, chữ Gia 嘉, cũng là trùng với tên hiệu của vị hoàng đế nhà Thanh lúc đó là Gia Khánh 嘉慶, trong khi chữ thứ hai, Long 隆, trùng với tên hiệu của vị hoàng đế nhà Thanh trước đó là Càn Long 乾隆. Các viên chức nhà Thanh ở triều đình Bắc Kinh đã quan ngại về điều này và hỏi một trong số thành viên của phái đoàn, Nguyễn Gia Cát 阮嘉吉, tại sao nhà vua của ông ta lại chọn tên này?

Nguyễn Gia Cát đáp lại bằng cách lưu ý rằng, “nước tôi từ thời Trần Lê về trước, bắc nam chia ra cai trị. Quốc vương của chúng tôi hiện nay khởi nghiệp ở Gia Định, hoàn thành sự nghiệp ở Thăng Long, nên lấy hiệu Gia Long, không dám có điều dối trá”. (我國陳黎以前，南北分治。今我國王起於嘉定，成於昇隆，故號嘉隆，徒敢謾也。Anonymous, Bắc Ninh toàn tỉnh địa dư chí 北寧全省地輿誌 [Geographic Gazetteer of Bắc Ninh Province], (1891), A. 2889, 1/24a.)

Nguyễn Gia Cát vì thế lập luận rằng vương hiệu Gia Long gồm chữ Gia 嘉, từ Gia Định 嘉定 (hay Sài Gòn) và chữ Long 隆 từ Thăng Long 昇隆 (hay Hà Nội). Tuy nhiên, vào lúc Nguyễn Gia Cát đưa ra lập luận này, chữ Long trong Thăng Long là 龍, nghĩa là rồng, chứ không phải chữ Long 隆 mang nghĩa “thịnh vượng” như chúng ta thấy trong danh hiệu của Gia Long.

Sau đó, năm 1805, Gia Long thực tế đã đổi chữ thứ hai trong tên Thăng Long từ chữ có nghĩa là “rồng” 龍 sang chữ có nghĩa là “thịnh vượng” 隆 để thể hiện ý nghĩa “hòa bình và thịnh vượng” (chữ “thăng” 昇 nghĩa là “thanh bình”) mà ông cảm nhận được từ toàn bộ lãnh thổ của mình (Đại Nam thực lục, 27/7b).
Đến đây tôi nhận ra thông tin về cuộc đối đáp của Nguyễn Gia Cát xuất hiện trong một công trình năm 1891, Bắc Ninh Toàn Tỉnh địa dư chí. Nó ra đời gần 100 năm sau sự kiện đó. Vậy câu chuyện này đến từ đâu? Liệu nó có được ghi chép trong minh Thực Lục? Tôi không chắc.

Điều chúng ta biết chắc chắn đó là dựa vào Đại Nam Thực Lục, danh hiệu Gia Long được tuyên bố năm 1802 và chữ “Long” trong Thăng Long được đổi vào năm 1805, bằng điều đó, đã đổi chữ “Long” trong “Thăng Long” trùng với chữ “Long” trong Gia Long.

Một điều khác mà chúng ta biết chắc đó là danh hiệu “Gia Long” (ít nhất là ban đầu) không hề có sự liên hệ nào với việc Nguyễn Phúc Ánh thống nhất khu vực từ “Gia” Định đến Thăng “Long”. Nhưng câu chuyện này đến từ đâu, tôi vẫn không chắc.

Nếu ai đó có lời giải thích, hãy cho tôi biết.

[Vĩnh Long]

MỘT QUAN ĐIỂM ĐÁNH GIÁ
VỀ NGUYỄN ÁNH VÀ TRIỀU NGUYỄN
Trần Văn Chánh

www.viet-studies.info/TranVanChanh_NguyenAnhVaTrieuNguyen.htm

Trong lịch sử cận đại Việt Nam, Nguyễn Ánh tức vua Gia Long là một trong những nhân vật phức tạp, cũng giống như triều đại Nguyễn (1802-1945) do ông dựng nên, đã từng nhận nhiều sự đánh giá khác nhau của lớp hậu sinh, và trở thành đề tài tranh luận kéo dài hơn nửa thế kỷ nay trong giới sử học, tính từ năm 1954 trở đi. Như thế, không phải bản thân vua Gia Long có gì phức tạp, mà vì sự nhận thức khác nhau làm cho vấn đề trở nên phức tạp, trong khi sự kiện, con người lịch sử trước sau vẫn chỉ bấy nhiêu đó mà thôi. Phức tạp, nhưng nếu trình bày hết ra một cách trung thực dựa trên cơ sở sử liệu khách quan và không để cho quan điểm chính trị nhất thời xen vào chi phối thì cái phức tạp kia cũng tức khắc trở thành đơn giản. Điều này có nghĩa, sự việc thế nào cứ để cho ra thế ấy, không nên để lúc vầy lúc khác tùy thuộc vào cặp kính màu ý thức hệ khiến người ta không còn giữ được thái độ khách quan, khoa học.

Thật vậy, trong khi vua Gia Long (gắn với triều Nguyễn) chỉ có một, và chung của dân tộc Việt Nam, nhưng sử viết ở một bộ phận tác giả miền Bắc trong thời kỳ 1945-1975 lại khác với sử viết trong thời kỳ tương ứng của phía Quốc gia Việt Nam (1949-1954) và Việt Nam Cộng Hòa (1955-1975) đối lập. Điều này cho thấy sự phức tạp rõ ràng khởi đầu từ nhu cầu, mục tiêu vận động chính trị của một bên nào đó chứ không xuất phát từ sự thật lịch sử khách quan. Do vậy, bên nào có thời gian để cho yếu tố chính trị chủ đạo xen vào nhiều hơn vì lý do vận động chính trị cho mục tiêu thắng lợi trước mắt thì bây giờ cần phải xem xét lại vấn đề nhiều hơn, cho những mục tiêu lâu dài. Đây cũng là lý do chính của những cuộc gọi là “hội thảo khoa học” đã được một số cơ quan đơn vị liên quan ngành sử học tổ chức ở nhiều lúc nhiều nơi để đánh giá lại “vấn đề” Gia Long cùng với triều Nguyễn, cũng như không ít nhân vật lịch sử khác có liên quan đến triều đại này như Võ Tánh, Lê Văn Duyệt (1763 - 1832), Phan Thanh Giản (1796 - 1867)…đã có lúc đều bị đánh giá bằng những quan điểm chính trị cực đoan hẹp hòi một chiều. Đó là cách đánh giá đại khái, vì lý do cần đề cao vai trò của lực lượng nông dân trong chiến đấu, trong lịch sử hễ ai xuất thân nông dân áo vải hoặc chiến đấu liều chết tới cùng với quân giặc hay với phe mình cho là phản diện thì đều anh hùng và tốt cả, còn ai là thành phần quan lại triều Nguyễn có xu hướng chính trị chủ hòa, “đề huề”, hoặc theo đạo Công giáo (như Nguyễn Trường Tộ, Trương Vĩnh Ký…) thì nói chung đều xấu tất (như có lúc người ta dẹp bỏ tượng Trương Vĩnh Ký, xóa tên trường trung học Phan Thanh Giản…). Như vậy, đối với những triều đại quá xa, như Lý, Trần, khi chưa có thực dân phương Tây xâm lược và chưa có đảng cộng sản hoạt động (từ 1930) chống lại thì việc đánh giá nhân vật lịch sử lại may mắn chủ yếu được dựa trên sử liệu, truyền thuyết, nhiều hơn là dựa trên những nhu cầu tuyên truyền chính trị nhất thời, nên trong sử chỉ thấy đề cập những nhân vật bị “hạn chế” về mặt ý thức do thời đại quy định chứ chưa có mấy ai thật sự phản động cỡ như một số vua quan triều Nguyễn.

Trở lại nhân vật Nguyễn Ánh sáng lập triều Nguyễn. Vị vua này, trước nay dân chúng các nơi đều có lập miếu thờ phượng, hương khói trang trọng, thì không thể giản đơn gọi là một kẻ phản dân hại nước được, mặc dù có lúc trong tình thế kẹt quá ông phải mượn tay nước ngoài để đánh lại với kẻ thù trong nước của mình. Nhưng từ khá lâu, hay nói đúng hơn từ sau cách mạng tháng Tám 1945, cho đến năm 1975, trong thời kỳ chiến tranh, theo GS Phan Huy Lê (xem Báo cáo đề dẫn Hội thảo Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn tổ chức ngày 18-19.10.2008, in trong Huế triều Nguyễn, NXB Chính Trị Quốc Gia-Sự Thật, Hà Nội, 2014, tr. 84-86), công việc nghiên cứu về Gia Long nói chung có bị hạn chế, và có xu hướng phê phán đặc biệt gay gắt đối với vương triều Nguyễn thế kỷ 19 thể hiện tập trung trong một số luận văn đăng trên các tạp chí Văn Sử Địa, Đại Học Sư Phạm, Nghiên Cứu Lịch Sử và trong những bộ lịch sử dân tộc với những tên tuổi tác giả nổi bật trong giới sử học miền Bắc như Trần Huy Liệu, Trần Văn Giàu, Đào Duy Anh, Nguyễn Khánh Toàn, Phan Huy Lê, Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quýnh… Mỗi tác giả và tác phẩm tuy có mức độ khác nhau, nhưng tựu trung đều chung khuynh hướng chính thống thể hiện cả trong sách giáo khoa từ tiểu học đến đại học là phê phán vương triều Nguyễn mở đầu bằng hành động cầu viện tư bản Pháp, phong kiến Xiêm để tiến hành cuộc chiến tranh chống Tây Sơn và kết thúc bằng sự đầu hàng quân xâm lược Pháp. “Thái độ phê phán gay gắt trên có nguyên nhân sâu xa trong bối cảnh chính trị của đất nước thời bấy giờ và trong cách vận dụng phương pháp luận sử học của các nhà nghiên cứu” (tr. 86).

Phương pháp luận sử học mà GS Phan Huy Lê nêu ra trên đây chính là phương pháp luận sử học mác-xít thịnh hành một thời nhưng “đã phạm những sai lầm của chủ nghĩa giáo điều, công thức, máy móc” (Phan Huy Lê, tlđd., tr. 86) với trung tâm của nó theo sự diễn giải của một số nhà sử học Việt Nam lúc bấy giờ là nguyên tắc bất di bất dịch về tính Đảng, tính khoa học và tính giai cấp.

Cái phương pháp luận sử học mác-xít như đã nói đó, càng về sau tuy chưa ai công khai đứng ra phủ nhận trên những công trình xuất bản chính thức nhưng nó chẳng còn được mạnh dạn nhắc tới nữa như một thứ chân lý chắc nịch do chỉ đáng được tham khảo thôi chứ chẳng còn phù hợp lắm với thực tế nghiên cứu sử học hiện đại, vì nó chủ trương đơn giản rằng, phàm những gì thuộc phe địch hay không thuộc phe ta thì nếu không phản động cũng kém dở sai lầm lạc hậu tất tần tật, phải tìm mọi cách lật mặt nạ, tẩy chay, hoặc ít nhất chỉ ra cho được những khía cạnh còn hạn chế này khác của nó nếu nó có mặt tốt cơ bản nào mà được nhiều người không thuộc chung một hệ lý luận với mình công nhận. Và như có lần chúng tôi đã viết thẳng trên một bài luận văn khác, “Cách triển khai của loại phương pháp luận này là ‘tự viên kỳ thuyết’, tức trong khi giải thích các sự kiện-hiện tượng lịch sử nào đó, tìm cách vo tròn sao cho phù hợp với hệ quy chiếu lý luận đã định sẵn một cách xơ cứng, kết quả là cho ra những bài nghiên cứu của những tác giả khác nhau nhưng có luận điệu, cách diễn đạt và thậm chí cả câu chữ cũng gần gần giống nhau” (xem Trần Văn Chánh, “Tản mạn nhân vật lịch sử Trần Trọng Kim qua những trang hồi ký”, Tạp chí Nghiên Cứu & Phát Triển, số 6-7 (104-105).2013, tr. 141).

Mới đây chúng tôi được đọc một bài viết khá trung thực của cố GS Trần Quốc Vượng bàn về vấn đề vua Gia Long đăng trên Tạp chí Xưa & Nay (số 448 tháng 6.2014 và 450 tháng 8.2014). Đây là bài tác giả đã phát biểu trong cuộc hội thảo về vua Gia Long tổ chức tại Huế năm 1996. Vì nội dung “phức tạp” nên ông phải nói lòng vòng (sợ bị “chụp mũ”?), trong đó có đến bốn lần tác giả tự đính chính trước với người nghe rằng mình “không phải là một chuyên gia về lịch sử”, “không phải là một nhà sử học chính tông”, rồi ông mới đưa ra một số điều cảm nhận, vừa rửa oan vừa biểu dương những điểm tích cực của vị vua khai sáng triều Nguyễn, thay vì “phủ nhận sạch trơn” như nhiều nhà sử học khác. Có lẽ, nếu là “một nhà sử học chính tông”, ông Trần Quốc Vượng không thể bàn luận về Gia Long theo cách tiếp cận “cận nhân tình” được, trái lại buộc phải nói theo quan điểm lập trường giai cấp mà trong thâm tâm và bằng lương thức tự nhiên từ lâu ông đã cảm thấy nghi ngờ. Nói cách khác, nếu vẫn tiếp tục bám theo lập trường giai cấp và quan điểm “chính thống”, ông Trần Quốc Vượng không thể nói lên sự thật lịch sử. Ở đây, không có ý đề cao tính trung thực của riêng ông Vượng, vì thật ra một số nhà sử học quan phương khác với tư cách người trí thức cũng có lương tri, thiện chí như ông, họ chỉ chờ cơ hội thuận tiện để phát biểu, viết lách đúng theo ý mình, mà không cần nói theo các bậc tiền bối “cây đa cây đề” cũng không còn sợ bị cấp trên khiển trách, cho hạ tầng công tác. Chẳng cần đợi như ông Vượng phải nhắc nhở: “Kính xin quý vị sử gia tạm/ gượng gọi là ‘đồng nghiệp’ của tôi bơn bớt việc ‘chửi bới’ nhà Nguyễn… đi cho tôi và dân chúng nhờ. Và thái độ tốt nhất là xếp cả xứ Huế và Việt Nam khi ấy vào Bảo tàng Lịch sử và coi khi đó, không gian đó như một tất yếu tất nhiên của lịch sử Việt Nam!” (Xưa & Nay, số 450, tr. 16).

Vậy thực tế thì đã quá rõ ràng, trong việc những năm gần đây người ta tổ chức nhiều cuộc hội thảo để đánh giá lại nhân vật Gia Long và triều Nguyễn. Thật ra, nói về công lao khai phá và xây dựng miền Nam, để cho đất nước Việt Nam có được hình dạng như ngày nay, không ai có công bằng chúa Nguyễn mà hậu duệ là Gia Long Nguyễn Ánh. Nhưng chỉ sau khi đủ điều kiện chín muồi hơn để vượt qua thời kỳ mông muội của chủ nghĩa giáo điều, vấn đề nhân vật Nguyễn Ánh và triều Nguyễn mới được đánh giá lại một cách khách quan khoa học hơn, chứ không như trước kia, cứ hễ Nguyễn Ánh, triều Nguyễn, quan lại triều Nguyễn thì đều hèn hạ phản dân hại nước tuốt.

Nói đánh giá lại tự nhiên có nghĩa thừa nhận trước đây đã từng đánh giá sai, hoặc thiếu khách quan, xuất phát từ những nhu cầu chính trị nhất thời. Trước khi có những nhu cầu chính trị này, đặc biệt xuất hiện từ khi có cuộc đối đầu Nam-Bắc trong chiến tranh Việt Nam, hình như ai cũng nhìn nhận sự đánh giá của cụ Trần Trọng Kim trong Việt Nam sử lược về cơ bản là tương đối chính xác, hợp tình lý, dễ được mọi người chấp nhận: “Vua Thể tổ là ông vua có tài trí, rất khôn ngoan, trong 25 năm trời, chống nhau với Tây Sơn, trải bao nhiêu lần hoạn nạn, thế mà không bao giờ ngã lòng, cứ một niềm lo sợ khôi phục. Ngài lại có cái đức tính rất tốt của những kẻ lập nghiệp lớn, là cái đức tính biết chọn người mà dùng, khiến cho những kẻ hào kiệt ai cũng nức lòng mà theo giúp. Bởi vậy cho nên không những là ngài khôi phục được nghiệp cũ, mà lại thống nhất được sơn hà, và sửa sang được mọi việc, làm cho nước ta lúc bấy giờ thành một nước cường đại, từ xưa đến nay, chưa bao giờ từng thấy.

“Công nghiệp của ngài thì to thật, tài trí của ngài thì cao thật, nhưng chỉ hiềm có một điều là khi công việc xong rồi, ngài không bảo toàn cho những công thần, mà lại lấy những chuyện nhỏ nhặt đem giết hại những người có công với ngài, khiến cho hậu thế ai xem đến những chuyện ấy, cũng nhớ đến vua Hán Cao, và lại thở dài mà thương tiếc cho những người ham mê hai chữ công danh về đời áp chế ngày xưa”.

Cho đến hiện nay, sau nhiều cuộc tranh luận, hầu hết các nhà sử học hoặc người có quan tâm lịch sử đều công nhận Nguyễn Ánh là vị vua có công khi thống nhất Việt Nam sau gần 300 năm chia cắt và chiến tranh kể từ thời Nam Bắc triều tới hết thời Tây Sơn (1533-1802). Riêng về thành quả khai khẩn mà Nguyễn Ánh đã làm được ở miền Nam Việt Nam, sử gia Trần Trọng Kim cũng từng có nhận định xác đáng: “Cách Nguyễn Vương khai khẩn đất Gia Định thật là khôn khéo, khiến cho đất Nam Việt trước là một chỗ đất bỏ hoang, không có người ở, mà sau thành ra một nơi rất đông người và rất trù phú trong nước Nam ta. Ấy cũng là một cái công lớn của ông Nguyễn Phúc Ánh vậy”.

♦

Riêng vấn đề cầu viện nước ngoài, "cõng rắn cắn gà nhà", qua việc cầu cứu Xiêm, cầu viện Pháp để diệt Tây Sơn, có lẽ là điểm khó biện hộ nhất cho Nguyễn Ánh. Tuy nhiên, nếu chịu nhìn nhận vấn đề trên một quan điểm hoàn toàn thực tế và cận nhân tình, người ta sẽ dễ dàng thấy đây cũng là một lẽ tất nhiên trong lịch sử khi có hai thế lực đối đầu nhau mà một bên trước hết cần thủ thắng, rồi sau đó mới tính chuyện khắc phục hậu quả, không khác mấy với trường hợp miền Bắc Việt Nam có lúc phải nhờ vả Liên Xô, Trung Quốc để đánh Mỹ, mà riêng đối với Trung Quốc thì bây giờ mới ngày càng thấy rõ hơn những mối hệ lụy lịch sử mà dân tộc Việt Nam phải trả giá và cần phải tiếp tục khắc phục.

Với tinh thần cởi mở hơn như vậy, một số nhà nghiên cứu sử/ suy nghiệm lịch sử gần đây trong chiều hướng tiến bộ hơn cũng đã tìm lý lẽ biện hộ cho Gia Long, như ý kiến rất đáng tham khảo sau đây của Tiến sĩ Sử học Nguyễn Quang Trung Tiến: “Từ Nguyễn Ánh đến Gia Long - hai tên gọi của một con người - nhãn quan chính trị của ông đối với người Pháp có sự thay đổi rõ rệt. Trong hoàn cảnh mới của lịch sử, ở con người Gia Long chỉ có thái độ hòa dịu với người Pháp do phải biểu hiện sự hàm ơn một cách miễn cưỡng, chứ hoàn toàn không có sự thỏa hiệp và bán rẻ quyền lợi quốc gia cho ngoại bang. Gia Long còn là người hết sức cảnh giác trước mưu đồ thâm nhập Việt Nam của tư bản Pháp và Tây Âu là người quyết tâm bảo vệ vẹn toàn lợi ích quốc gia - dân tộc trước sức ép của chủ nghĩa tư bản Pháp mà các chính sách của Minh Mạng là bằng chứng biện minh hết sức thuyết phục” (“Triều Nguyễn - cảm nhận đa chiều”, báo Đà Nẵng, dẫn lại theo mục từ “Gia Long” trong Bách khoa toàn thư mở Wikipedia).

Trong cuốn 54 vị Hoàng đế Việt Nam (NXB Quân Đội Nhân Dân, Hà Nội, 2008), hai tác giả Đặng Việt Thủy-Đặng Thành Trung đã có một phân tích khách quan và rõ ràng hơn, khi cho rằng: “Phương án cầu viện đối với nhà vua là con dao hai lưỡi, nhục nhã và vinh quang, Gia Long không phải không biết điều này (...). Nhà vua đã có thái độ khéo léo để giữ độc lập nhưng ý muốn của ông đã bị thực tế phũ phàng xóa bỏ. Tất nhiên nhìn rộng ra, lịch sử thế giới thời kỳ này là những cuộc chiến tranh giành thuộc địa của Tư bản. Một điều tất yếu là những nước yếu sẽ bị thôn tính dầu có ai đó "cõng rắn" về hay không. Nhưng lịch sử đã đi theo con đường riêng của nó và dù vị vua khởi đầu triều Nguyễn có những công lao nhất định trong việc thống nhất quốc gia, xây dựng một chính quyền quân chủ hùng mạnh nhưng ông vẫn không thể xóa mờ vết đen trong sự nghiệp khi cầu viện ngoại bang” (dẫn lại theo mục từ “Gia Long” trong Bách khoa toàn thư mở Wikipedia).

Thật ra, không nên đặt vấn đề quan điểm giai cấp khi đánh giá về Gia Long hay về triều Nguyễn, vì trong khuôn khổ của chế độ phong kiến, dù Nguyễn Ánh quý tộc hay anh em Tây Sơn nông dân áo vải thì ông nào cũng ham muốn tiêu diệt đối thủ để lên ngôi hoàng đế thống trị thiên hạ như nhau. Nếu bảo lực lượng hậu thuẫn của Tây Sơn Nguyễn Huệ là nông dân chính nghĩa thì chả lẽ lực lượng hậu thuẫn của phe Nguyễn Ánh lại là thành phần giai cấp khác phi nghĩa, vì Việt Nam lúc đó chưa có giai cấp công nhân, hay tầng lớp tiểu chủ công thương nghiệp. Do vậy, chúng tôi rất chia sẻ với ý kiến của cố GS Trần Quốc Vượng khi ông trưng dẫn cùng lúc 2 câu ca dao nói lên lòng dân lúc đó, với một bên dân ủng hộ Nguyễn Huệ (Lạy trời cho cả gió lên/ Cho cờ vua Bình Định phất trên kinh thành), còn bên kia cũng là dân nhưng lại ủng hộ Nguyễn Ánh (Lạy trời cho cả gió Nồm/ Cho thuyền chúa Nguyễn thắng buồm thẳng ra), rồi ông khuyến cáo rằng “Đừng nên chỉ suy diễn lòng dân (XVIII-XIX) theo chủ quan ‘bác học’ (XX), mà nhà làm sử rất nên tham khảo Folklore, nhất là Folklore cổ-cận-dân gian” (Xưa & Nay, số 450, tr. 16).

Theo thiển ý của chúng tôi, nói phương pháp luận sử học hay gì gì đó thì cứ nói, bởi nếu không có phương pháp luận thì cũng không làm việc tốt được. Nhưng phương pháp luận đó nhất định phải “cận nhân tình” và không được thoát ly thực tế, theo hướng giáo điều chủ nghĩa, trong lĩnh vực sử học lại càng không được tách khỏi sự thật lịch sử dựa trên những tài liệu xác thực còn lưu giữ được. Còn nhà sử học, do phải lãnh trách nhiệm nặng nề trước cộng đồng, cũng không thể vì bất cứ lý do gì bóp méo sự thật hoặc nói trái lương tâm mình.

Còn nếu cố muốn nói đến phương pháp luận sử học này nọ thì cũng phải nói sao cho ổn, hợp với chính trị nhân tình, và với thực tế con người bằng xương bằng thịt, chứ không thể cứ tính Đảng hay tính nhân dân, lập trường giai cấp mà nói hoài được.

Có một vấn đề cũ mèm được nói nhiều nhất trong các giới nghiên cứu văn, sử, nhưng lại luôn bị áp dụng một cách lúng túng sai lạc do ảnh hưởng nặng nề của tệ giáo điều, đó là chủ nghĩa duy vật lịch sử mà về mặt áp dụng để nghiên cứu văn học-sử học thì quen gọi bằng cụm từ “quan điểm lịch sử cụ thể”. Mác nói rằng không ai được chọn thời để sinh ra cũng như không ai được quyền lựa chọn lực lượng sản xuất cho mình, nói nôm na là khi người ta sinh ra thì nhiều cái đã có trước, không tùy thuộc vào ý muốn chủ quan của bất kỳ ai. Đó cũng là một khía cạnh quan trọng của cái gọi là bối cảnh hay hoàn cảnh lịch sử mà con người hầu như không thể thoát ra được. Ở một chỗ khác ông viết: “Quan điểm của tôi cho rằng sự phát triển của hình thái kinh tế của xã hội có thể coi như quá trình của tự nhiên và lịch sử của tự nhiên. Cho nên so với mọi quan điểm khác, quan điểm của tôi có thể ít quy trách nhiệm cho cá nhân hơn về những quan hệ mà xét theo nghĩa xã hội, cá nhân đó trước sau vẫn là sản vật, dù cho về mặt chủ quan cá nhân đó có thoát khỏi những quan hệ ấy như thế nào chăng nữa” (Về những quy luật kinh tế trong chủ nghĩa xã hội, NXB Sự Thật, Hà Nội, 1975, tr. 12). Mác cũng nhận định thật tài tình: “Lịch sử chẳng qua chỉ là hoạt động của con người theo đuổi mục đích của bản thân mình” (C.Mác và Ph. Ăngghen, Gia đình thần thánh hay là phê phán sự phê phán có tính chất phê phán, NXB Sự Thật, Hà Nội, 1971, tr. 163).

Nếu Quang Trung Nguyễn Huệ và Gia Long Nguyễn Ánh mỗi người đều không “theo đuổi mục đích của bản thân mình” khi tranh nhau ngôi hoàng đế để thống trị thiên hạ thì cũng chẳng có giai đoạn lịch sử thời kỳ cuối Lê đầu Nguyễn như nó đã diễn ra trên thực tế, mà nhiệm vụ đúng đắn của nhà viết sử chỉ là ghi chép, phản ảnh lại sao cho càng đầy đủ và càng đúng càng tốt, để các thế hệ cháu con về sau nhìn vào đó có thể tự phán đoán rút tỉa kinh nghiệm cho những việc làm trong hiện tại. Trong tinh thần đó, nhà viết sử căn cứ vào sử liệu đã được kiểm chứng có thể kể ra hết mọi chuyện làm tốt, xấu của từng nhân vật lịch sử, không cứ họ thuộc phe nào, và nếu cần thì đưa ra nhận định riêng nhưng chỉ có tính gợi ý, tuyệt đối không nên dùng lời lẽ mạt sát thiếu lễ độ đối với nhân vật mình tự gán cho thuộc về phía phản diện, điều đặc biệt cần tránh trong các sách giáo khoa dùng cho môn học lịch sử.

Cho nên cũng phải khách quan nhìn nhận: Trong cuộc đụng đầu lịch sử và ở cái thế một mất một còn, việc đầu tiên và cấp bách Nguyễn Ánh cần làm lúc đó là diệt được quân Tây Sơn trước đã bằng bất kỳ phương tiện nào, bởi mối thù “chỉ non Tây thề chẳng đội trời chung”, chứ hoàn toàn không cố ý muốn cầu thân với Pháp. Diệt được Tây Sơn rồi mọi việc sẽ tính sau, đó là mục tiêu cấp thời mang tính sách lược tình huống của vị vua sáng lập triều Nguyễn. Bằng cớ là sang thời Minh Mạng (từ 1920), Thiệu Trị, các vị vua con vua cháu này do lời dặn của cha, ông, họ chẳng những không hợp tác với Tây mà còn thực hiện chính sách giết đạo tàn khốc để giải quyết cái di sản trớ trêu của lịch sử, và chỉ khoảng thời gian đó các nhà vua mới có thể dám làm như vậy (dù không phải việc đúng, tốt), do mối ân tình giữa vua cha vua ông (Nguyễn Ánh) với Bá Đa Lộc cùng một số tướng tá người Pháp coi như đã sạch nợ giang hồ.

Nếu muốn nói đến quan điểm lịch sử cụ thể trong việc đánh giá nhân vật, sự kiện lịch sử, theo chúng tôi, nên diễn đạt vấn đề đơn giản như vừa trình bày trên đây thì mới sát với thực tế cuộc sống mà không rơi vào chủ nghĩa giáo điều là cái mà mọi xã hội văn minh hiện đại trên toàn thế giới đều muốn thoát ra. Tại Việt Nam, chúng ta đã có khá nhiều tiền lệ chứng tỏ mối nguy hại một thời của lối viết sử dựa trên những quan điểm gọi là chính thống nhưng giáo điều, đầy định kiến, dẫn đến việc đánh giá sai lầm nhiều nhân vật lịch sử mà nay phải đánh giá lại, như giới sử học gần đây đã cố gắng làm và đã làm khá thành công đối với nhân vật Gia Long và triều Nguyễn...

20.11.2014
************************
So sάnh Nguyễn Ánh và Quang Trung
Người ta cὸn truyền khẩu câu chuyện đối đάp, khi nữ tướng Bὺi Thị Xuân bị bắt, Nguyễn Ánh bѐn sai người άp giἀi bà đến trước mặt rồi hὀi với giọng đắc chί: “Ta và Nguyễn Huệ ai hσn?”. Bὺi Thị Xuân trἀ lời:

“Chύa công ta (chỉ Nguyễn Huệ), tay kiếm tay cờ mà làm nên sự nghiệp. Trong khi nhà ngưσi thὶ đi cầu viện ngoᾳi bang, hết quân Xiêm đến quân Tàu làm tan nάt cἀ sσn hà, cῦng đều bị chύa công ta đάnh cho không cὸn manh giάp. Đem so với chύa công ta, nhà ngưσi chẳng qua chỉ là nước vῦng so với ao trời. Cὸn nόi về đức độ, thὶ Tiên đế ta lấy nhân nghῖa mà đối xử với kẻ trung thần thất thế, như đᾶ đối với Nguyễn Huỳnh Đức, bề tôi cὐa nhà ngưσi. Cὸn ngưσi lᾳi dὺng tâm cὐa kẻ Tiểu nhân mà đối với bậc nghῖa liệt, đᾶ hết lὸng vὶ chύa, chẳng nghῖ rằng ai cό chύa nấy, άi tίch kẻ tôi trung cὐa người thὶ cῦng là khuyến khίch tôi trung cὐa mὶnh. Chỗ hσn kе́m thấy rō ràng như ban ngày và đêm tối. Nếu Tiên đế ta đừng thừa long (qua đời) quά sớm, thὶ dễ gὶ nhà ngưσi trở lᾳi đất nước này.

Chύa Nguyễn gằn giọng:

Người cό tài sao không giữ nổi ngai vàng cho Cἀnh Thịnh?

Bà đάp: Nếu cό một nữ tướng như ta nữa thὶ cửa Nhật Lệ không để lᾳnh. Nhà ngưσi khό mà đặt chân được tới đất Bắc Hà.

[Can Tho]

Buổi đầu dựng nghiệp
của chúa Nguyễn Hoàng
Đỗ Kim Trường

Trong lịch sử dân tộc Việt Nam, công cuộc mở đất về phương Nam có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Qua đó, lãnh thổ được mở rộng, đất nước có điều kiện phát triển kinh tế, đồng thời văn hoá dân tộc có cơ hội giao thoa với văn hoá các tộc người ở vùng đất mới, tạo nên sự phong phú và đa dạng trong thống nhất của văn hoá dân tộc Việt Nam ngày nay. Để có được những chuyển biến tích cực đó, không thể không kể đến công lao của người khởi nghiệp - chúa Nguyễn Hoàng. Năm nay, vừa đúng 457 năm Chúa Tiên vào trấn thủ Thuận Hoá (1558 - 2015) và 402 năm ngày mất của ngài (1613 - 2015), chúng ta cùng nhìn lại buổi đầu dựng nghiệp của chúa Nguyễn Hoàng.
1. Sơ lược về chúa Nguyễn Hoàng

Nguyễn Hoàng là con thứ hai của Nguyễn Kim, thân mẫu họ Nguyễn (con gái của quan Đặc Tiến Phụ quốc thượng tướng quân, thự vệ sự triều Lê), ông sinh ngày 28 tháng 8 năm 1525, tại Gia Miêu ngoại trang, Tống Sơn, Hà Trung, Thanh Hoá.

Năm 1527, khi Mạc Đăng Dung cướp ngôi vua Lê Cung Hoàng, Nguyễn Kim đưa con em sang Ai Lao (Lan Xang, nay là Lào), lập Lê Duy Ninh làm vua (tức Lê Trang Tông), giúp nhà Lê trung hưng. Khi đó, Nguyễn Hoàng mới 2 tuổi, được cậu ruột là Thái phó Nguyễn Ư Dĩ đem về nuôi dạy.

Năm 1540, Nguyễn Kim đem quân từ Ai Lao về Nghệ An, sau đó chiếm lại Thanh Hoá giúp vua Lê Trang Tông lập Nam triều chống lại Bắc triều nhà Mạc ở Thăng Long.

Năm 1545, Nguyễn Kim bị tướng nhà Mạc là Dương Chấp Nhất đầu độc chết, Nguyễn Hoàng được tập phong Hạ Khê hầu. Năm 1458, nhờ lập công lớn trong việc đánh Mạc Phúc Hải, ông được vua Lê phong Đoan quận công. Lúc này, quyền hành trong triều Lê chuyển sang Trịnh Kiểm (con rể Nguyễn Kim). Sau khi có ý đồ thoán đoạt ngôi vua của nhà Lê không thành, Trịnh Kiểm sợ hai người em vợ tranh mất quyền hành nên giết chết con trai trưởng của Nguyễn Kim là Nguyễn Uông (còn tên khác là Mông) và mưu đồ sẽ tiếp tục giết Nguyễn Hoàng. Trước tình thế đó, năm 1558, Nguyễn Hoàng nhờ chị ruột là Ngọc Bảo (vợ Trịnh Kiểm) xin cho vào trấn thủ vùng Thuận Hoá.

Năm 1570, quân Mạc tấn công mạnh vùng Thanh, Nghệ, để tăng cường phòng thủ Tây Đô, chúa Trịnh Kiểm triệu hồi Trấn thủ Quảng Nam là Nguyễn Bá Quýnh về bảo vệ Nghệ An và giao Nguyễn Hoàng kiêm quản Trấn thủ Quảng Nam.

Năm 1572, tướng Mạc là Lập Bạo đem quân theo đường biển vào đánh Thuận Quảng, Nguyễn Hoàng dùng kế giết được Lập Bạo, vua Lê sắc phong ông chức Thái phó (1573).

Năm 1593, sau khi Trịnh Tùng (con Trịnh Kiểm) lấy lại thành Thăng Long, ông đem quân ra Bắc giúp Lê-Trịnh tiểu trừ dư đảng họ Mạc, được phong Trung quân Đô đốc phủ đô đốc, chưởng phủ sự, Thái uý Đoan Quốc công. Sau đó, Trịnh Tùng có ý nghi ngờ nên giữ ông ở lại đất Bắc 7 năm (1593-1600) để kiềm chế và tìm cách thu hồi Thuận-Quảng.

Năm 1600, mượn cớ nhóm Phan Ngạn, Ngô Đình Nga, Bùi Văn Khuê nổi loạn chống triều đình, để thoát khỏi sự kiềm chế của Trịnh Tùng, sau khi để con thứ 5 là Hải và cháu là Hắc ở lại làm con tin, đồng thời gả con gái là Ngọc Tú cho Trịnh Tráng (con trai Trịnh Tùng), ông bí mật rút quân vào Thuận Quảng và cho tăng cường đồn luỹ, tổ chức hành chính, mộ dân khai hoang, phát triển ngoại thương, xây dựng các công trình kiến trúc tôn giáo, mở mang bờ cõi, mưu sự lâu dài.

Năm 1613, Nguyễn Hoàng mất, thọ 89 tuổi. Sau được truy tôn là Thái tổ Gia Dụ hoàng đế. (1)

2. Xu hướng Nam tiến và vùng đất phương Nam

Về vị trí địa lý, ở thế kỷ XVI-XVII, nước ta Bắc giáp Trung Quốc; Tây giáp Ai Lao (Lan Xang) có dãy Trường Sơn là biên giới tự nhiên; Đông giáp Biển Đông; Nam giáp Champa (Chiêm Thành). Trong các hướng đó, đâu là nơi có thể mở mang bờ cõi?

Với bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ, "Bắc tiến" là điều không thể. Bởi lẽ, về thế giới quan của các triều đại phong kiến Đại Việt, mỗi vương triều sau khi thành lập đều phải được sự thừa nhận của "Thiên triều" mới là "chính thống"(!). Ý thức hệ phong kiến chi phối nặng nề, hơn nữa việc đương đầu với thế lực có nhiều tham vọng phương Bắc để mở rộng lãnh thổ là điều mà rất ít các vua chúa Việt Nam "dám" nghĩ đến (trừ Lý Thường Kiệt và Quang Trung-Nguyễn Huệ).

Dãy Trường Sơn hùng vĩ như bức bình phong, vừa là biên giới tự nhiên giữa Đại Việt với Ai Lao, vừa là điểm tựa để vươn ra biển. Biên kia biên giới là lãnh thổ của các bộ tộc Lào, cũng là một chư hầu của "Thiên triều" và là nơi tranh chấp của các thế lực phong kiến Xiêm-Miến, Xiêm-Chân Lạp, vì vậy "Tây tiến" cũng không khả thi.

Biển Đông đã là "sân nhà" với ngư trường rộng lớn bao đời cung cấp thuỷ, hải sản cho ngư dân Việt. Qua Biển Đông, chủ quyền Đại Việt được xác lập đến các quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Vì vậy, từ thế kỷ XVII, các hải đội Hoàng Sa kiêm quản Trường Sa theo lệnh chúa Nguyễn hằng năm "Đông tiến" để khai thác sản vật và liên tục xác lập chủ quyền trên hai quần đảo này.

Phía Nam là vùng Thuận Quảng, biên giới giữa Đại Việt với Champa. "Cho đến thế kỉ XVI, trình độ kinh tế vùng Thuận Quảng còn thấp kém, lạc hậu, đương thời coi là vùng "Ô châu ác địa", là đất "biên viễn xa xôi", là nơi đày ải tội nhân và chiến tù. Phú thuế nhà Lê, nhà Mạc thu được ở vùng này chỉ là các loại lâm thổ sản như ngà voi, sừng tê, hương liệu, ... Kinh tế Thuận Quảng thấp kém, nhưng đất đai rộng, khả năng khai thác còn nhiều." (2).

Việc tổ chức chính quyền trên vùng đất tiếp giáp Đại Việt của Champa còn rất lỏng lẻo, quá trình xác lập chủ quyền lại không liên tục, phải thường xuyên thay đổi đường biên do cuộc hôn nhân với nhà Trần trước đó, do các tranh chấp trong nội bộ và do các cuộc chiến tranh xâm lấn Đại Việt của một số vua Champa. Những nguyên nhân kể trên khiến cho việc quản trị vùng đất này của Champa hầu như không chặt chẽ và không thường xuyên. Bối cảnh đó cho phép mở ra khả năng "Nam tiến" của dân tộc.

Một hướng nữa không thể không kể đến, đó là "vùng đất tổ". Tuy nhiên, cục diện cuộc chiến tranh Nam-Bắc triều kéo dài hơn bốn mươi năm "... không chỉ gây ra bao cảnh đau thương, chết chóc, đẩy hàng chục vạn trai tráng vào cảnh chém giết lẫn nhau mà còn tàn phá mùa màng, gây nên hàng loạt trận đói 1557, 1559, 1570, 1571, 1572, 1577 v.v..." (3). Do đó, tiếp tục ở lại khai thác vùng đồng bằng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ là không thể.

Như vậy, trong các khả năng để phát triển đất nước với trọng tâm là nền kinh tế nông nghiệp, Nam tiến là xu hướng có tính khả thi và chủ đạo của các lưu dân Việt trong buổi đầu mở cõi.

Xu hướng phát triển đất nước đã xuất hiện, vấn đề còn lại và mang tính quyết định là con người. Vùng "Ô châu ác địa", "biên viễn xa xôi" phương Nam thời bấy giờ liệu người Việt có khả năng chinh phục? Muốn thế, người Việt phải hội tụ được nhiều yếu tố tích cực về tố chất. Trần Trọng Kim đã nêu những đức tính tốt của người Việt: "Đại khái thì trí tuệ minh mẫn, học chóng hiểu, khéo chân tay, nhiều người sáng dạ, nhớ lâu, lại có tính hiếu học, trọng sự học thức, quý sự lễ phép, mến điều đạo đức: lấy sự nhân, nghĩa, lễ, trí, tín làm 5 đạo thường cho sự ăn ở [... ] muốn sự hoà bình, nhưng mà đã đi trận mạc thì cũng có can đảm, biết giữ kỷ luật [...] có lòng nhân, biết thương người và hay nhớ ơn. [...] Từ khi người Việt Nam lập thành nước đến giờ, kể hàng mấy nghìn năm, phải người Tàu cai trị mấy lần, chịu khổ sở biết bao nhiêu phen, thế mà sau lại lập được cái nền tự chủ, và vẫn giữ được cái tính đặc biệt của giống mình, ấy là đủ tỏ ra rằng khí lực của người mình không đến nỗi kém hèn cho lắm. Tuy rằng mình còn có thể hy vọng một ngày kia cũng nên được một nước cường thịnh." (4)

Sự thông minh, khéo chân tay, mến điều đạo đức, muốn sự hoà bình, có lòng can đảm, có tính kỷ luật, những đức tính tốt đẹp đó của dân tộc là minh chứng cho khả năng chinh phục vùng đất mới của các lưu dân Việt. Sự tiếp xúc, cọ xát với cuộc sống và nền văn hoá của các dân tộc vùng đất phương Nam đã giúp người Việt tự đổi mới mình cho thích hợp ở môi trường sống mới. Bản lĩnh của dân tộc cùng với nền văn hoá bản địa vững chắc đã tạo điều kiện cho sức sống dân tộc được nâng cao hơn. "Nam tiến là xu hướng tất yếu trong sự tồn tại và phát triển của dân tộc Việt Nam xét về các điều kiện kinh tế-tự nhiên thuận lợi so với miền đất tổ, cũng là để bảo tồn và tăng cường sức mạnh tự vệ của cộng đồng trước sức ép thường xuyên của cường địch phương Bắc.

Mặt khác, quá trình Nam tiến cũng chính là quá trình đổi mới và nâng cao sức sống của dân tộc." (5)

Với các sử liệu nêu trên cho thấy, vùng đất phương Nam mặc dù có những khó khăn nhưng cũng tiềm tàng nhiều thuận lợi. Điều kiện khách quan như đã nêu trên và cục diện chiến tranh Nam-Bắc triều lúc bấy giờ đã tạo điều kiện chủ quan cho Nguyễn Hoàng tính đến chuyện "Nam tiến", và "...vùng đất phương Nam từ khi khai phá và định hình lãnh thổ mấy thế kỷ nay vẫn là địa bàn sôi động nhất, bắt buộc mọi người đến đây, không kể điểm xuất phát, phải năng động sáng tạo mới có thể vươn lên trong đấu tranh, xây dựng cuộc sống..." (6)

3. Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm với xu hướng Nam tiến

Cục diện chính trị Đại Việt ở thế kỷ XVI-XVII chịu ảnh hưởng một phần không nhỏ bởi Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ông sinh năm 1491, tự Hanh Phủ, người làng Trung Am, huyện Vĩnh Lại (nay thuộc Hải Phòng), trong một gia đình sĩ phu. Ông thi đỗ Trạng nguyên năm 1535 thời nhà Mạc. Sau được bổ làm Thượng thư Bộ Lại, tước Trình quốc công, nhân dân tôn xưng gọi Trạng Trình. Năm 70 tuổi (1561), ông xin nghỉ hưu, về quê dạy học và đã đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước như Phùng Khắc Khoan, Nguyễn Dữ ... Năm 1585, ông mất thọ 94 tuổi. Đương thời, chúa Trịnh và chúa Nguyễn đều cho người đến tham khảo ý kiến ông về những vấn đề hệ trọng của đất nước.

Với chúa Trịnh

Từ năm 1545, sau khi Nguyễn Kim mất, binh quyền trong triều đình nhà Lê đều do một tay Trịnh Kiểm nắm giữ. Vua Lê Trang Tông chỉ là hư vị. Năm 1556, vua Lê Trang Tông mất, không có con nối ngôi, Trịnh Kiểm muốn nhân dịp này tiếm ngôi, nhưng sợ các tướng tá, nho sĩ chưa ủng hộ nên cho người hỏi Trạng Trình. "Ông Nguyễn Bỉnh Khiêm không nói gì cả, chỉ ngoảnh lại bảo đầy tớ rằng: Năm nay mất mùa, thóc giống không tốt, chúng mày nên tìm giống cũ mà gieo mạ. Nói rồi lại sai đầy tớ ra bảo tiểu quét dọn chùa và đốt hương, để ông ra chơi chùa, rồi bảo tiểu rằng: Giữ chùa thờ Phật thì ăn oản."(7) Ngụ ý của ông là Trịnh Kiểm không nên cướp ngôi nhà Lê mà nên tìm con cháu vua tiếp tục tôn lập và giữ phận tôi thần. Biết ý ông như vậy, Trịnh Kiểm thôi không lo chuyện cướp ngôi nữa. Nhờ vậy, nội bộ Nam triều không có sự thay ngôi đổi chủ.

Với chúa Nguyễn

Sau khi nắm giữ binh quyền, "nhưng vì Trịnh Kiểm sợ họ Nguyễn tranh mất quyền mình, bèn kiếm chuyện mà giết Nguyễn Uông đi. Còn Nguyễn Hoàng cũng sợ Trịnh Kiểm có ý ám hại, chưa biết làm thế nào mới cho người ra Hải Dương hỏi ông Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ông ấy bảo rằng: "Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân" nghĩa là một dãy Hoành Sơn kia có thể yên thân được muôn đời."(8). Nạn phe phái trong triều, sự thâu tóm quyền hành của họ Trịnh và lời tiên tri của Trạng Trình đã giúp cho Nguyễn Hoàng đi đến quyết định dứt khoát: "Nam tiến"!

Dựa vào "lời sấm" để dựng lại lịch sử là điều chưa khoa học, dù cho lời tiên tri đó được nhiều bộ sử đáng tin cậy có ghi chép lại, nhưng chúng ta chưa có đủ chứng cứ phản bác thì hãy tạm tin những ý kiến của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là hiện thực và là một phần của lịch sử dân tộc, đồng thời có ý nghĩa sâu sắc đối với tiến trình phát triển của đất nước.

4. Con người chúa Nguyễn Hoàng



Chúa Nguyễn Hoàng (1525 - 1613)

Lịch sử từng chứng minh mỗi giai đoạn đều có các yêu cầu đặt ra và để giải quyết các yêu cầu đó lịch sử đã sản sinh ra những nhân vật xuất chúng mà tên tuổi của họ gắn liền với vận mệnh quốc gia dân tộc. Nguyễn Hoàng là một trong những người như thế. Ở ông, từ buổi đầu, tầm vóc của một nhà lãnh đạo đã được thể hiện qua nhiều biểu hiện.

Sử liệu cho biết, năm 1558, khi vào trấn thủ Thuận Hoá, Nguyễn Hoàng đem theo nhiều anh em, bà con quê ở Tống Sơn (Thanh Hoá) cùng một số quan lại cũ của Nguyễn Kim và một số nghĩa dũng người Thanh, Nghệ. Trong buổi đầu đi trấn nhậm vùng biên viễn, nơi được xem là "ác địa", nhiều thách thức đặt ra. Đồng thời để đối phó lâu dài với họ Trịnh, Nguyễn Hoàng cần phải có chỗ dựa vững chắc nên những người thân thuộc, trung thành là sự lựa chọn đầu tiên của ông trong bước đường "Nam tiến". Lịch sử đã từng chứng minh điều đó là đúng qua trường hợp Lý Công Uẩn tin dùng Đào Cam Mộc hay Trần Thái Tông tín nhiệm Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải và trung thần Trần Bình Trọng "thà làm ma nước Nam còn hơn làm vương đất Bắc" hay Lê Thái Tổ với Lê Lai "cứu chúa" và Nguyễn Trãi. Qua sự việc đó cho thấy Nguyễn Hoàng là một người khôn ngoan.

Để thoát khỏi âm mưu thủ tiêu của anh rể Trịnh Kiểm, Nguyễn Hoàng đã nhờ chị là Ngọc Bảo xin cho vào trấn thủ Thuận Hoá, nghĩa là ông đã dùng tình cảm gia đình để giải quyết tình thế hiểm nghèo. Lựa chọn này của Nguyễn Hoàng là một độc đáo trong tiến trình lịch sử dân tộc Việt Nam. Điều này chứng tỏ, Nguyễn Hoàng là một người khéo léo trong xử lý tình thế.

Năm 1572, nhân Trịnh Kiểm mới mất, nhà Mạc sai tướng Lập Bạo đem quân vào đánh Thanh Hoá, Nguyễn Hoàng dùng kế mỹ nhân, sai Ngô Thị đưa vàng bạc giả cầu hoà. Lập Bạo tưởng thật, không đề phòng bị quân Nguyễn giết và quân Mạc bị đánh tan.

Năm 1593, sau khi Trịnh Tùng chiếm Thăng Long, Nguyễn Hoàng đưa quân ra Bắc giúp chúa Trịnh dẹp trừ dư đảng họ Mạc, lập được nhiều công to. Làm điều này, Nguyễn Hoàng nhằm tránh sự nghi ngờ của Trịnh Tùng. Tuy nhiên với bản tính đa nghi, Bình An vương đã giữ Nguyễn Hoàng ở lại đất Bắc đến 7 năm (1593-1600).

Năm 1600, để thoát khỏi sự kiềm chế của Trịnh Tùng, Nguyễn Hoàng bí mật cho người nổi loạn chống chúa Trịnh. Sau khi để lại con, cháu làm con tin và gả con cho họ Trịnh, Nguyễn Hoàng bí mật rút quân bản bộ vào Thuận Hoá chuẩn bị mưu sự lâu dài. Điều này đã được sử sách xác nhận: "Bây giờ thái uý Đoan quốc công Nguyễn Hoàng ngầm sai (chúng tôi nhấn mạnh) bọn Kế quận công Phan Ngạn, Tráng quận công Ngô Đình Nga, Mỹ quận công Bùi Văn Khuê mưu làm phản. Bình An vương cùng các quan đương bàn việc đánh dẹp. Hoàng muốn cho kế của mình được trôi chảy, giả vờ xin đem quân đi đuổi đánh, rồi đốt hết doanh trại, trốn về Thuận Hoá" (9)

Năm 1613, khi sắp mất, Nguyễn Hoàng đã dặn dò các cận thần: "Ta với các ông cùng nhau kham khổ đã lâu, muốn dựng lên nghiệp lớn. Nay ta để gánh nặng lại cho con ta, các ông nên cùng lòng giúp đỡ, cho thành công nghiệp"(10) và di huấn cho con thứ 6 là Nguyễn Phúc Nguyên: "Đất Thuận, Quảng này bên bắc thì có núi Hoành Sơn, sông Linh Giang, bên nam thì có núi Hải Vân và núi Bi Sơn thật là một nơi trời để cho người anh hùng dụng võ. Vậy ta phải thương yêu nhân dân, luyện tập quân sĩ để mà gây dựng cơ nghiệp về muôn đời." (11).

Dùng kế mỹ nhân trừ giặc, giúp dẹp dư đảng họ Mạc để tránh sự nghi ngờ, mượn cớ dẹp loạn để thoát khỏi sự kềm toả, dặn dò cận thần và di huấn cho con những vấn đề trọng yếu, quyết định sự tồn vong của chính quyền Đàng Trong trước khi mất,các sự kiện trên, chứng minh rằng Nguyễn Hoàng là một người đầy mưu trí và có tầm nhìn chiến lược.

Một vấn đề nữa góp phần thể hiện đầy đủ chân dung chúa Nguyễn Hoàng đó là hết lòng lo cho dân chúng và biết thu phục hào kiệt. Chúa Nguyễn chiêu mộ dân chúng, khuyến khích khẩn hoang, cho phép lập ruộng tư; cấp lương thực, nông cụ cho tù binh, biến họ thành lực lượng khai hoang. Đồng thời dùng chính sách khoan hoà, chinh phục cư dân Champa, Chân Lạp. Đó là những chính sách mà ông đã tạo ra để đẩy mạnh cuộc khẩn hoang, mở rộng lãnh thổ. Mặt khác, để công cuộc "Nam tiến" và xây dựng lực lượng chính quyền Đàng Trong có hiệu quả, còn phải kể đến việc thu hút các hào kiệt của Nguyễn Hoàng. "Bấy giờ ở miền Nam lại có những người tôi giỏi giúp rập như các ông Nguyễn Hữu Dật, Đào Duy Từ, Nguyễn Hữu Tiến [...] Những người ấy giúp chúa Nguyễn, bày mưu định kế, luyện tập quân lính, xây đồn đắp luỹ để chống với quân Trịnh" (12)

Những việc làm trên đã để lại trong lòng người dân Đàng Trong sự kính trọng và biết ơn đối với Nguyễn Hoàng. Danh hiệu Chúa Tiên mà dân chúng dành cho ông và vì sao một bộ phận dân cư vùng đất Nam Bộ ủng hộ Nguyễn Ánh trong cuộc chiến với Tây Sơn là những chứng lý có sức thuyết phục.

Như vây, trong suốt 55 năm cai trị Thuận Quảng, Nguyễn Hoàng vừa là một vị tướng mưu lược, vừa là một vị chúa khôn ngoan lại có lòng nhân đức, biết thu phục hào kiệt, vỗ về dân chúng, lo phát triển kinh tế, biết nhẫn nhịn chờ thời cơ, lập chí lớn, mở mang bờ cõi, gây dựng cơ nghiệp lâu dài để lại cho con cháu mai sau. Tất cả những việc làm ấy chỉ có thể có được ở những nhân vật kiệt xuất, những tên tuổi lớn của lịch sử.

Tuy nhiên, một vấn đề có thể gây băn khoăn đó là việc phải chăng Nguyễn Hoàng chọn con đường "Nam tiến", chấp nhận hy sinh tình cảm cha con, ông cháu tức đã sẵn ý định cát cứ phương Nam, dùng bạo lực chống lại chính quyền Lê-Trịnh, đó là hành động cực đoan, hiếu chiến (?). Xét bối cảnh lịch sử bấy giờ cho thấy, trước viễn cảnh "nồi da xáo thịt", không thể ở lại vùng đất tổ, chúa Tiên phải chọn vào Thuận Hoá là con đường sống duy nhất, phải sử dụng bạo lực để bảo vệ chính quyền mới và mở mang bờ cõi là điều tất yếu. Kết quả công cuộc "Nam tiến" đạt được mà chúng ta thừa hưởng hiện nay đã chứng minh lựa chọn của Nguyễn Hoàng là đúng đắn, đồng thời cũng là câu trả lời "sử dụng bạo lực" trong trường hợp này là chính đáng và có sức thuyết phục nhất, bởi lẽ "Người ta chỉ lên án bạo lực khi nó chưa cần thiết, nhưng trong trường hợp là con đường duy nhất thì ai cũng phải chấp nhận nó". (13)

Bên cạnh những đức tính tốt như đã nêu trên, ở Nguyễn Hoàng còn tồn tại hạn chế mà sử liệu cho biết: Năm 1600, sau khi Nguyễn Hoàng rút quân trở lại Thuận Quảng, Trịnh Tùng sai thiêm đô ngự sử là Gia Lộc tử Lê Nghĩa Trạch đem thư thuyết phục cậu mình nên tiếp tục thần phục chính quyền Lê-Trịnh. "Hoàng nghe tin Nghĩa Trạch đến, lập mưu cướp lấy chiếu thư, làm nhục sứ giả. Đêm sai dũng sĩ đến chỗ trọ cướp lấy hết hòm xiểng đem về, xem không thấy có chiếu thư. Lại sai đến chỗ nhà trọ đốt hết cả. Hoàng cho là giấy tờ đều cháy hết ở trong đám lửa rồi, ngày hôm sau thân đem tướng tá, chỉnh đốn voi ngựa nghi vệ ra đón, trông thấy Nghĩa Trạch hai tay bưng thư đi đến, lấy làm kinh ngạc, bảo với tướng tá rằng: "Trời sinh chủ tướng, triều đình có người giỏi". Từ đấy không có ý ngấp nghé gì nữa". (14)

Tóm lại, con người luôn luôn tồn tại hai mặt đối lập trong một thể thống nhất, đó là tốt và xấu. Nếu ở Nguyễn Hoàng đã thể hiện những đức tính của một thủ lĩnh chính quyền mới như khôn ngoan, khéo léo trong ứng xử, mưu trí và có tầm nhìn chiến lược, hết lòng lo cho dân và biết thu phục hào kiệt thì chúa Tiên với việc mưu cướp chiếu thư, làm nhục sứ giả cho dù được biện minh với lý do không có chiếu thư thì không phải trở ra Bắc phục mệnh với triều đình là hành xử đáng chê trách. Tuy vậy, nhìn chung ông vẫn được hậu thế đánh giá cao về tư cách đạo đức và sự nghiệp mở mang bờ cõi. Ghi nhận công lao của Nguyễn Hoàng, nhà sử học Trần Trọng Kim đã viết: "Còn những công việc họ Nguyễn làm ở phía nam quan trọng cho nước Nam hơn cả, là việc mở mang bờ cõi, khiến cho nước lớn hơn, người nhiều ra, và nhất là chiêu mộ những người nghèo khổ trong nước đưa đi khai hóa những đất đai phì nhiêu bỏ hoang, làm thành ra Nam Việt bây giờ phồn phú hơn cả mọi nơi, ấy là cái công họ Nguyễn với nước Nam thật là to lắm vậy." (15)

5. Công lao của Chúa Nguyễn Hoàng

Năm 1558, sau khi vào trấn thủ Thuấn Hoá, Nguyễn Hoàng tập trung nổ lực vào hai việc chính: ổn định bộ máy chính quyền và mở mang bờ cõi.

Để ổn định chính quyền, việc đầu tiên phải làm là chọn nơi đóng dinh cơ. Buổi đầu ông cho xây dựng trị sở ở Ái Tử (Quảng Trị). Về sau, do đất đai ngày càng mở rộng, yêu cầu an toàn của dinh cơ trong chiến tranh, năm 1570 trị sở dời về Trà Bát (cũng thuộc Quảng Trị). Năm 1602, sau chuyến kinh lý vào Quảng Nam, nhận ra vị trí yết hầu của miền Thuận Quảng, ông liền dựng dinh và cho con là Nguyễn Phúc Nguyên trấn nhậm. Sau khi Nguyễn Hoàng qua đời, các chúa Nguyễn nhiều lần dời thủ phủ vào Phước Yến rồi Kim Long (năm 1626). Cuối cùng, là Phú Xuân (Huế nay) năm 1687. Từ đó, Phú Xuân trở thành kinh đô của Đàng Trong cũng như của nước Việt thời vương triều Nguyễn (1802-1945).

Công cuộc mở mang bờ cõi được thể hiện qua các hoạt động tổ chức khai hoang, xây dựng đền chùa, tiếp biến văn hoá, chinh phạt xâm lấn, ngoại giao hôn nhân, trợ giúp khôi phục ngai vàng.

Nạn chiến tranh liên miên giữa các thế lực phong kiến Nam-Bắc triều buộc nhân dân phải phiêu tán, ách áp bức bóc lột của địa chủ quan lại đã làm nông dân khốn cùng, thiên tai liên tiếp trong nửa cuối thế kỷ XVI ... là những "nhân hoạ" và "thiên tai" cho nhân dân. Để mưu sinh, nhân dân vùng Thanh Nghệ phải chạy vào Thuận Quảng, lúc bấy giờ còn là đất Champa. Vì vậy, có ý kiến so sánh cuộc "Nam tiến" của Nguyễn Hoàng với công cuộc khai thác miền viễn Tây của người Mỹ như sau: "Nếu cuộc Tây Tiến của dân tộc Hoa Kỳ vào thế kỷ XVII đã thành công ngay từ đầu nhờ kỹ thuật tiến bộ, nhờ lòng can đảm và nhất là nhờ địa thế thuận tiện (vùng đất họ đến hoang vu chưa có người khai thác), thì cuộc Nam tiến của các triều chúa Nguyễn vào thế kỷ XVII đã gặp nhiều khó khăn vì những vùng phải di dân tới đều đã nằm dưới quyền kiểm soát của Chiêm Thành và Chân Lạp."(16)

Tuy nhiên, lịch sử cho thấy, bằng tài năng và đức độ của mình, Nguyễn Hoàng đã biết khắc phục những khó khăn và phát huy những thuận lợi trong công cuộc khai hoang.

? vùng Thuận Quảng, động thái tích cực của Nguyễn Hoàng trong chính sách khai hoang như trên đã trình bày, nhờ vậy, "nhanh chóng khai thác đất đai và nhanh chóng xây dựng Thuận Quảng thành những tỉnh phồn vinh và giàu có."(17). Từ đó, Thuận Quảng trở thành hậu phương vững chắc cho chính quyền Đàng Trong. Ở vùng đất phía Nam, chính sách cai trị mềm mỏng của Nguyễn Hoàng đã chinh phục được người dân Champa, Chân Lạp theo về với chính quyền mới.

Cùng với đó là việc tổ chức khai mỏ, giao dịch thương mại với nước ngoài buổi đầu tuy còn đơn giản nhưng hiệu quả, quân đội được phiên chế thành nhiều binh chủng có kỷ luật, trật tự trị an được đảm bảo góp phần tạo hiệu quả của cuộc khẩn hoang.

Trong Phủ Biên tạp lục, nhận xét về chính sách trị nhậm của Nguyễn Hoàng ở xứ Thuận Quảng, Lê Quý Đôn, đã viết: "Đoan Quận Công có uy lược, xét kỹ, nghiêm minh, không ai dám lừa dối. Cai trị hơn 10 năm, chính sự khoan hòa, việc gì cũng thường làm ơn cho dân, dùng phép công bằng, răn giữ bản bộ, cấm đoán kẻ hung dữ. Quan dân hai xứ thân yên tín phục, cảm nhân mến đức, dời đổi phong tục, chợ không bán hai giá, người không ai trộm cướp, cửa ngoài không phải đóng, thuyền buôn ngoại quốc đều đến mua bán, đổi chác phải giá, quân lệnh nghiêm trang, ai cũng cố gắng, trong cõi đều an cư lạc nghiệp. Hàng năm nộp thuế má giúp việc quân, việc nước, triều đình cũng được nhờ..." (18)

Thuận Quảng vốn là đất cũ của người Chǎm chịu ảnh hưởng Hindu giáo, chúa Tiên đã dùng Phật giáo để thuần hoá nhân dân. Ông sửa sang và xây dựng nhiều ngôi chùa mà Thiên Mụ tự là một tiêu biểu. Tương truyền, nǎm 1601 trên gò đất cao hình rồng thuộc xã An Ninh ngày nay, có người nhìn thấy một bà già mặc quần áo xanh đỏ ngồi trên gò nói: "Phải có người tới dựng chùa ở đây mà thu góp khí thiên để giữ vững long mạch". Ông cho xây dựng ngôi chùa và đặt tên Thiên Mụ (19). Đây là công việc to lớn có giá trị nhất đối với lịch sử Phật giáo Đàng Trong. Ngôi chùa lịch sử này đã có quan hệ mật thiết với quá trình phát triển đất Thuận Hoá và triều Nguyễn ở Việt Nam.

"Sau khi Nguyễn Hoàng vào Nam và thiết lập nên nền thống trị nên nền chính trị tập quyền thì họ mang nguyên nền văn hoá của mình đến với người địa phương, bắt buộc người bản xứ mang họ Việt, chuyển thành người Việt bằng cách nói tiếng Việt và quên dần gốc gác" (20) Từ đây, một bộ phận người Việt nói tiếng Việt theo giọng Chăm hình thành. Đó là những người Việt vùng Quảng Nam, Đà Nẵng hiện nay. Đây là biểu hiện của sự tiếp biến văn hoá và cũng là hệ quả của công cuộc Nam tiến của Chúa Tiên Nguyễn Hoàng.

Sự nghiệp mở cõi về phương Nam còn được thể hiện thông qua công cuộc chinh phạt xâm lấn. Năm 1611, vì Champa quấy rối vùng biên giới, Trấn thủ Nguyễn Hoàng sai Chủ sự Văn Phong [không rõ họ] vượt đèo Cù Mông đánh Champa, chiếm đất lập phủ Phú Yên chia làm 2 huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa.

Năm 1653, vua Champa là Bà Thấm đem quân cướp phá Phú Yên, chúa Hiền Nguyễn Phúc Tần đem quân chinh phạt, lấy đất từ núi Thạch Bi đến sông Phan Rang lập phủ Thái Ninh, sau đổi thành phủ Diên Khánh, đặt dinh Thái Khang (tức Khánh Hoà nay).

Năm 1693, vua Champa Bà Tranh bỏ lệ triều cống, chúa Nguyễn Phúc Chu sai Nguyễn Hữu Cảnh đem quân đi đánh, bắt được vua Champa, giải về Phú Xuân và sáp nhập phần đất còn lại của Champa vào Đàng Trong, đặt làm phủ Thuận Thành. Đến năm 1697, Quốc Chúa sáp nhập Phan Lý (Phan Rý nay) và Phan Lang (Phan Rang nay) làm Bình Thuận. Đến đây, nước Champa mất hẳn, lãnh thổ Đàng Trong mở rộng đến Bình Thuận.

Quá trình "Nam tiến" còn được các chúa Nguyễn tiến hành qua ngoại giao hôn nhân, giữa công chúa Ngọc Vạn với vua Chân Lạp Chay Chetta II năm 1620 và công chúa Ngọc Khoa với vua Champa Pôrômê năm 1631 qua trợ giúp khôi phục ngai vàng cho các vua Chân Lạp: Hoàng thân Sô và Ang Tan năm 1658, Hoàng thân Ang Ton và Ang Non [Nặc Ông Nộn] năm 1673. (21) Nguyễn Hoàng và các chúa Nguyễn đã nối tiếp nhà Lý, nhà Trần, nhà Lê mở rộng đất nước một cách hợp pháp về phương Nam.

Tóm lại, 457 năm trước chúa Nguyễn Hoàng tổ chức cuộc "Nam tiến". Bằng đức độ và tài năng, ông đã dựng nghiệp, mở mang bờ cõi, phát triển kinh tế cho đất nước, tạo nên sự phong phú và đa dạng về văn hoá cho dân tộc. Mặc dù cũng có ý kiến trái chiều về một số vấn đề xung quanh cuộc "Nam tiến" (22) nhưng các giá trị mà chúa Tiên và các chúa Nguyễn đã mang lại cho dân tộc là những công lao to lớn của tiền nhân, bổn phận của chúng ta hiện nay là phải nhận thức rõ các giá trị đó, biết trân trọng, bảo tồn cho hôm nay và cả mai sau.


TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]. Ngô Sĩ Liên và các sử thần triều Lê (2011), Đại Việt sử ký toàn thư. Nxb Thời đại.

[2]. Quốc sử quán triều Nguyễn (1960), Đại Nam thực lục tiền biên, Viện Sử học.

[3]. Lê Quý Đôn (1964), Phủ Biên tạp lục , Nxb Khoa học.

[4]. Trần Trọng Kim (2000), Việt Nam sử lược. Quyển 1 và Quyển 2. Nxb TPHCM.

[5]. Nguyễn Phan Quang-Trương Hữu Quýnh-Nguyễn Cảnh Minh (1977), Lịch sử Việt Nam (1427- 1858). Quyển 2 tập 1. Nxb Giáo dục.

[6]. GS. Trương Hữu Quýnh-GS. Đinh Xuân Lâm-PGS. Lê Mậu Hãn (2001), Đại cương lịch sử Việt Nam. Nxb Giáo dục

[7]. Quỳnh Cư-Đỗ Đức Hùng (1995), Các triều đại Việt Nam. Nxb Thanh niên.

[8]. Hà Văn Thư-Trần Hồng Đức (1977), Tóm tắt niên biểu lịch sử Việt Nam. Nxb Văn hoá Thông tin.

[9]. Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quýnh (2006), Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. Nxb Giáo dục.

[10]. Nguyễn Khắc Thuần (2002), Thế thứ các triều vua Việt Nam. Nxb Giáo dục.

[11]. Trường Đại học sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh (2002), Kỷ yếu hội thảo Nam Bộ và Nam Trung Bộ những vấn đề lịch sử thế kỷ XVII - XVIII.

[12]. Lê Đình Cai (1971), 34 năm cầm quyền của chúa Nguyễn Phúc Chu. Đăng Trình xuất bản.

[13]. Trần Mạnh Thường (2005), Việt Nam văn hoá và lịch sử. Nxb Thông tấn.

[14]. Hồ Trung Tú (2011), Có 500 năm như thế. Nxb Thời đại.

[15]. Tạp chí Xưa và Nay số 432, tháng 7-2013.

[16]. Tạp chí Hồn Việt, số 72, tháng 8-2013.


CHÚ THÍCH

(1). Về ngày mất của chúa Nguyễn Hoàng, nhiều tài liệu ghi khác nhau. Đại Việt sử ký toàn thư chép "Tháng 6 [Quý Sửu (1613)], thái uý Đoan Quốc công ở Thuận Quảng chết", (Nxb Thời đại, tr. 919); Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim; Lịch sử Việt Nam (1427-1858), Quyển 2 Tập 1 của các tác giả Nguyễn Phan Quang, Trương Hữu Quýnh, Nguyễn Cảnh Minh; Các triều đại Việt Nam của Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng; Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam của Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quýnh chủ biên đều không ghi ngày mất, chỉ ghi năm Nguyễn Hoàng mất là năm Quý Sửu (1613); Riêng sách Tóm tắt niên biểu Lịch sử Việt Nam của Hà Văn Thư và Trần Hồng Đức ghi "[Nguyễn Hoàng] mất ngày 21-5-1613", (Nxb Văn hoá-Thông tin, Hà Nội-1997, tr. 167); Thế thứ các triều vua Việt Nam của Nguyễn Khắc Thuần ghi "[Nguyễn Hoàng] mất vào tháng 6 năm Quý Sửu (1613)", (Nxb Giáo dục, tr. 99); Tạp chí Xưa và Nay, số 431, tháng 7-2013, ở mục Tin tức hoạt động sử học có ghi: "Theo lịch sử để lại, chúa Nguyễn Hoàng mất vào mùng 3-6 âm lịch năm Quý Sửu (1613), ..."(tr. 42).

(2). Nguyễn Phan Quang-Trương Hữu Quýnh-Nguyễn Cảnh Minh (1977), Lịch sử Việt Nam (1427-1858). Quyển 2 tập 1. Nxb Giáo dục, tr. 70.

(3). GS. Trương Hữu Quýnh-GS. Đinh Xuân Lâm-PGS. Lê Mậu Hãn (2001), Đại cương lịch sử Việt Nam. Nxb Giáo dục, tr. 340.

(4). Trần Trọng Kim (2000), Việt Nam sử lược. Quyển 1. Nxb TPHCM, tr 6-8.

(5). Trần Bạch Đằng, Tính năng động, sáng tạo của người Việt sống trên đất phương Nam. Kỷ yếu hội thảo Nam Bộ và Nam Trung Bộ những vấn đề lịch sử thế kỷ XVII - XVIII, Trường Đại học sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức, tháng 5/2002, tr 4.

(6). Trần Bạch Đằng, sđd, tr. 9.

(7). Trần Trọng Kim (2000), Việt Nam sử lược. Quyển 2. Nxb TPHCM, tr 19.

(8). Trần Trọng Kim, Sđd. Quyển 2, tr 32.

(9. Ngô Sĩ Liên và các sử thần triều Lê (2011), Đại Việt sử ký toàn thư. Nxb Thời đại, tr 913.

(10) và (11). Quốc sử quán triều Nguyễn (1960), Đại Nam thực lục tiền biên, Viện Sử học, tr 44.

(12). Trần Trọng Kim, Sđd. Quyển 2, tr 39-40.

(13). Trần Văn Giàu, Người đánh thức một thế hệ thanh niên còn mê ngủ, Tạp chí Hồn Việt, số 72, tr 47.

(14). Ngô Sĩ Liên và các sử thần triều Lê (2011), Đại Việt sử ký toàn thư. Sđd, tr 915.

(15). Trần Trọng Kim, Sđd. Quyển 2, tr 90.

(16). Lê Đình Cai (1971), 34 năm cầm quyền của chúa Nguyễn Phúc Chu. Đăng Trình xuất bản, tr. 84.

(17). Nguyễn Phan Quang-Trương Hữu Quýnh-Nguyễn Cảnh Minh, Sđd, tr 117.

(18). Lê Quý Đôn (1964), Phủ Biên tạp lục, Nxb Khoa học, tr.42.

(19). Trần Mạnh Thường (2005), Việt Nam Văn hoá và Lịch sử. Nxb Thông tấn, tr 804.

(20). Hồ Trung Tú (2011), Có 500 năm như thế. Nxb Thời đại, tr. 80.

(21). Xem Phan Đăng Thanh, Vài khía cạnh hành chính-pháp lý trong quá trình thu nhận và quản lý bước đầu vùng đất Gia Định. Kỷ yếu Hội thảo khoa học Nam Bộ và Nam Trung Bộ những vấn đề lịch sử thế kỷ XVII-XIX do Trường Đại học sư phạm TPHCM tổ chức, tháng 5 năm 2002, tr 154-157 và Hội khoa học lịch sử Việt Nam (2006), Lược sử vùng đất Nam Bộ. Nxb Thế giới.

(22). Xem Trần Viết Ngạc, Nguyễn Hoàng 400 năm nhìn lại. Tạp chí Xưa và Nay số 432, tr 6-10.

[Can Tho]

Nguyễn Hoàng (1525-1613)
-
Bốn trăm năm nhìn lại (1613-2013)
Trần Viết Ngạc


Nghi án Nguyễn Uông và quan hệ Nguyễn Hoàng - Trịnh Kiểm.
Một tư liệu gốc của Nguyễn Hoàng còn lưu giữ toàn vẹn đến hôm nay : Tờ thị của Tổng trấn Thuận Quảng năm 1597
1. Nguyễn Phúc tộc thế phả chép về Nguyễn Hoàng có đoạn:
"Năm Ất Tỵ (1545) đức Triệu Tổ mất, lúc này ngài 21 tuổi, được tập phong tước Hạ Khê Hầu...
Đời Lê Trang Tông, ngài được tấn phong tước Đoan Quận công, khi Trịnh Kiểm chuyên quyền, ám hại Lãng Quận công Nguyễn Uông (anh của ngài), ngài nghe mưu của cậu là Nguyễn Ư Kỷ, cáo bệnh giữ mình. Hiểu ý câu nói của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm "Hoành Sơn nhất dai , vạn đại chung thân" và theo lời khuyên của cậu, ngài nhờ chị Ngọc Bảo xin với Trịnh Kiểm (chồng của bà Ngọc Bảo) cho vào trấn đất Thuận Hóa" (1)

Đại Nam liệt truyện tiền biên, Đại Việt sử ký toàn thư (trong lời chú của dịch giả) và những tác giả viết về chúa Nguyễn, triều Nguyễn đều viết với nội dung tương tự.

Tuy nhiên, Đại Việt sử ký toàn thư (chính văn), Phủ biên tạp lục, Đại Việt thông sử đều không nói đến sự kiện Trịnh Kiểm ám hại Nguyễn Uông và cả câu chuyện Nguyễn Hoàng nhờ chị Ngọc Bảo xin vào trấn Thuận Hóa theo lời khuyên của Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Nay ta thử tìm hiểu về sự kiện tạm gọi là nghi án Nguyễn Uông trong mối quan hệ Nguyễn Kim, Nguyễn Uông Nguyễn Hoàng với Trịnh Kiểm.

1. Năm 1533, khi Nguyễn Kim đưa Lê Ninh lên làm vua ở núi rừng Thanh Hoa (Trang Tông) cũng chính là lúc tài năng quân sự Trịnh Kiểm về với Nguyễn Kim và được Nguyễn Kim gã con gái là trưởng nữ Ngọc Bảo.

Năm đó, Nguyễn Kim đã 65 tuổi, Trịnh Kiểm ở vào tuổi lập than(ba mươi), chín chắn, sau một thời gian lang bạt, còn Nguyễn Hoàng mới 8 tuổi, anh là Nguyễn Uông chắc cũng chưa đến hai mươi ! (Trưởng nữ Ngọc Bảo, theo Đại Việt Lê triều đế vương trung hưng thật lục, lúc kết hôn với Trịnh Kiểm còn là con gái trẻ (2)).

Các nguồn tài liệu đều cho biết trước khi Nguyễn Kim mất, Nguyễn Uông và Nguyễn Hoàng chưa tham gia chiến trận cùng cha và anh rể, trong khi Trịnh Kiểm đã tích cực giúp Nguyễn Kim đánh đông dẹp bắc, gầy dựng thế lực Nam Triều ngay từ buổi đầu. Năm 1539, Trịnh Kiểm đã được phong tước Quận công.

Hơn Nguyễn Hoàng những 22 tuổi, là anh rể và đã có sự nghiệp, Trịnh Kiểm và Nguyễn Hoàng chẳng phải là đối tượng tranh giành địa vị và quyền binh của nhau. Có chăng là với Nguyễn Uông, trưởng nam của Nguyễn Kim.

Tuy đã lớn tuổi (77 tuổi) Nguyễn Kim chưa kịp chuẩn bị địa vị thừa kế cho con trưởng thì đã chết đột ngột. Có lẽ Nguyễn Uông không bằng lòng với chức tước tập ấm là Lãng Xuyên hầu cùng với em là Hạ Khê hầu trong lúc Trịnh Kiểm được vua Lê phong làm "Tiết chế các xứ thủy bộ chư linh, tước Lương Quốc công, được quyền nắm giữ việc binh và tổng tài chính trị, trị dân, dạy người, tuyên bố uy đức......" (3).

Đại việt sử ký toàn thư ghi:

"Tháng 5 ngày 20 Ất Tỵ, Nguyễn Kim mất ...... vua Lê phong Trịnh Kiểm làm Đô tướng Tiết chế các dinh thủy bộ kiêm Tổng nội ngoại Bình chương quân quốc trọng sự, Thái sư Lượng Quốc công. Mọi binh quyền ngoài khổn, công việc trong nước, trù tính mưu lược, phong tước bổ quan xa gần đều được tùy mình quyết định rồi sau mới tâu vua." (4)

Toàn thư và Đại Việt thông sử không nói gì về sự kiện tranh chấp quyền hành đưa đến cái chết của Nguyễn Uông.

Nguyễn Phúc tộc thế phả cho là "Trịnh Kiểm tranh đoạt quyền hành " nên ám hại ông" (5) viết như thế chẳng hợp lý chút nào! Uông làm gì có quyền hành để Trịnh Kiểm tranh đoạt. Nguyễn Kim chết, Trịnh Kiểm đương nhiên nắm hết quyền và vua Lê chỉ công nhận thực tế ấy mà thôi.

Nguyễn Uông trên danh nghĩa là kẻ thừa kế lý thuyết vì là trưởng nam của Nguyễn Kim, nhưng Nguyễn Kim đang còn lo đánh Mạc cùng Trịnh Kiểm, chưa chuẩn bị gì cho việc thừa kế (nếu có) của Nguyễn Uông.

Có thể nghĩ rằng Nguyễn Uông không bằng lòng vua Lê vì đã không nghĩ đến công lao tôn lập và gầy dựng Nam triều của cha mình. Nỗi bất mãn của Nguyễn Uông có thể đã được một số tùy tướng của Nguyễn Kim chia sẻ.

Lê Quý Đôn, trong Phủ biên tạp lục, hé lộ một số chi tiết:

"Bọn Lãng quận công ngờ vua có mưu gì, toan làm loạn. Thế tổ [Trịnh Kiểm] bấy giờ làm đại tướng quân Dực quận công rước vua đến bản dinh, xin hết sức giúp đỡ. Lại hiểu dụ bọn Lãng quận công bỏ hết hiềm khích" (6)

Sau sự kiện "toan làm loạn này" Nguyễn Uông còn được phong đến T tướng Quận công. Trong khoảng thời gian 1549 đến 1556, Phủ biên tạp lục chỉ đề cập đến Nguyễn Hoàng nhờ lập quân công mà được thăng Đoan quận công mà không nói gì về Nguyễn Uông. Do đó, ta có thể phỏng đoán Uông chết trong khoảng thời gian từ 1546 đến năm 1549. Uông đã chết như thế nào, vào năm nào? Không có tài liệu nào cho biết.

Có một điều khó hiểu là các tài liệu của nhà Nguyễn dù khẳng định là Uông chết một cách không minh bạch, (do ám hại) và quả quyết là do Trịnh Kiểm nhưng không thể nói rõ Uông đã bị "ám hại" như thế nào, vào năm nào. Tiểu sử của Nguyễn Uông trong Nguyễn Phúc tộc thế phả và trong Đại Nam liệt truyện tiền biên rất sơ sài. Cả hai nguồn tư liệu chính thống đó không cho biết năm sinh, năm mất,thân mẫu, vợ và các con của Nguyễn Uông. Chi có một chi tiết hiếm hoi là Nguyễn Uông có một người con là Nguyễn Uyên đã theo Nguyễn Hoàng và Thuận Hoá năm 1558.

Có một sự kiện nào đó dẫn đến cái chết của Nguyễn Uông mà sử chính thống của nhà Nguyễn không muốn nhắc đến chăng ?

Nguyễn Kim chỉ có ba bà vợ và ba nguời con.

- Bà vợ chính Nguyễn Thị Mai (được phong là Tĩnh Hoàng Hậu) chỉ sinh một người con là Nguyễn Hoàng. Bà Mai có một nguời em gái là Nguyễn Ngọc Dương là vợ của Mạc Cảnh Huống.

- Bà vợ thứ (thứ phu nhân) là Đỗ Thị Tín, sinh ra truởng nữ Nguyễn Thị Ngọc Bảo, vợ của Trịnh Kiểm.

- Bà thứ ba, khuyết danh, sinh ra Nguyễn Uông là con truởng của Nguyễn Kim.

Tại sao sự kiện Nguyễn Uơng bị giết quan trọng như thế (đối với họ Nguyễn) lại thiếu minh bạch? Tại sao nhân thân của Nguyễn Uông lại được chính sử nhà Nguyễn ghi nhận một cách sơ sài và thiếu sót như thế? Tất nhiên, sự suy đoán nào cho dù hợp lý thì cũng không thể là sự thực lịch sử! Ta chỉ có ghi nhận một vài điểm:

- Không có tranh chấp giữa Trịnh Kiểm và Nguyễn Hoàng.

- Trịnh Kiểm không tranh đoạt quyền hành với Nguyễn Uông vì quyền hành của Trịnh Kiểm là do Trịnh Kiểm được nắm giữ sau cái chết bất ngờ của Nguyễn Kim. Có chăng là Nguyễn Uông muốn giành quyền với Trịnh Kiểm vì Nguyễn Uông là kẻ thừa kế theo huyết thống mà thôi.

Vì vậy, ta chỉ có thể kết luận là cái chết của Nguyễn Uông và cả nhân thân của Nguyễn Uông là không rõ ràng, thiếu chứng cứ (mà đáng ra phải có) và nên xem sự kiện ấy là một nghi án lịch sử mà thôi.

Nếu Nguyễn Uông không phải do Trịnh Kiểm ra tay án hại thì tại sao Nguyễn Hoàng phải lánh thân vào Thuận Hóa năm 1558?

Câu hỏi này không khó trả lời:

Sau cái chết của Nguyễn Kim, Nguyễn Hoàng lúc đó được 20 tuổi, được tập phong là Hạ Khê hầu và được cầm quân chống Mạc. Lập được chiến công, chỉ ba năm sau, Hoàng được thăng Đoan Quận công (1548). Từ sau khi Nguyễn Uông chết, chúng ta không có chứng cứ gì việc Nguyễn Hoàng ở vào tình thế khó khăn với anh rễ là Trịnh Kiểm. Sự kiện Nguyễn Hoàng cho người hỏi ý kiến Nguyễn Bỉnh Khiêm (nếu có) chỉ có thể xảy ra sau khi Nam triều làm chủ được Thuận Hóa (1554). Ở thời điểm này, sự có mặt của Nguyễn Hoàng ở Thanh Hoa có thể gây ra mối lo cho Trịnh Kiểm. Tại sao?

Vào năm 1554, Trịnh Kiểm đã ngoài 50 tuổi và Nguyễn Hoàng sắp bước vào tuổi mà Trịnh Kiểm theo về với Nguyễn Kim(ba mơi). Trịnh Cối và Trịnh Tùng còn quá nhỏ (Trịnh Tùng sinh năm 1550). Nếu chẳng may Trịnh Kiểm gặp nạn như Nguyễn Kim thì sự nghiệp Nam triều chắc chắn sẽ rơi vào tay Nguyễn Hoàng như trường hợp Trịnh Kiểm thừa hưởng quyền binh của Nguyễn Kim trước đây. Nguyễn Hoàng có mặt ở Nam triều vào giai đoạn này là một mối lo cho Trịnh Kiểm. Nguyễn Ư Kỷ và những người phò tá Nguyễn Kim buổi đầu cũng hiểu như thế. Tranh giành quyền với Trịnh Kiểm là điều không thể, vậy tốt nhất là lánh thân một thời gian để Trịnh Kiểm yên tâm sắp đặt kẻ kế thừa.

Trịnh Kiểm chấp thuận cho Nguyễn Hoàng vào Thuận Hóa như ta đã thấy không phải là với dã tâm như các sử gia nhà Nguyễn suy diễn là đưa em vợ vào chỗ "xa xôi, lam chướng" và mượn tay nhà Mạc để loại trừ một kẻ "đối lập"!

Cũng như sự kiện Nguyễn Uông bị giết, Đại Việt thông sử cũng như Phủ biên tạp lục, Đại Việt sử ký toàn thư không hề có thông tin gì về việc Nguyễn Hoàng "tìm chỗ dung thân", tránh việc Trịnh Kiểm có thể sát hại.

Sự kiện phái Nguyễn Hoàng vào Thuận Hóa theo Đại Việt thông sử là thực hiện một chiến lược của Trịnh Kiểm:

"Xứ Thuận Hóa là một kho tinh binh trong thiên hạ, buổi đầu quốc triều ta bắt đầu gầy dựng cơ nghiệp cũng đã dùng dân xứ ấy để dẹp yên giặc Ngô. Xứ ấy, địa thế hiểm trở, dân khí cương cường, lại có nhiều nguồn lợi trên rừng dưới biển, là vùng trọng yếu không xứ nào hơn.

Gần đây, quan quân kinh lược hàng mấy chục năm trời mới lấy được. Vậy nên hết sức bảo vệ, để làm một bức bình phong vững chắc.

... Hạ thần xét thấy con trai thứ của Chiêu Huân Tĩnh công là Nguyễn Hoàng, là một người trầm tĩnh, cương nghị, lại có mưu lược, đối với quân sĩ có độ lượng khoan dung, giản dị. Vậy xin bổ ông làm trấn thủ, để trị an nơi biên thùy và chống giặc ở miền Bắc kéo vào; và lại cùng Trấn Quận Công [Bùi Tá Hán] ở xứ Quảng Nam, cùng làm thế cứu viện lẫn nhau. Hết thảy các việc to nhỏ ở địa phương ấy, xin đều để ông tùy nghi định đoạt, lại xin ủy cho ông thu các sắc thuế, nộp về triều đình đúng kỳ hạn, để thêm vào sự chi tiêu trong nước.

Như vậy, thì một vùng Ô Châu, khỏi phải để ý lo tới, hạ thần sẽ khỏi phải phân tâm, mà chỉ dốc hết ý chí về việc đông chinh: bắt đầu kinh lý ở xứ Sơn Nam và xứ Sơn Tây rồi thứ đến khôi phục kinh đô cũ, tiểu trừ thoán nghịch. Nghiệp trung hưng sẽ có thể sớm thành công"

Vua Anh Tông thi hành theo ý kiến này, từ đấy Mạc Phúc Nguyên không dám dòm ngó tới hai xứ Thuận Quảng (7).

Nếu mục đích chỉ đẩy ông em vợ đi vào chỗ hiểm nguy, Trịnh Kiểm không nhọc công trình bày với vua là một kế hoạch toàn diện và lâu dài như thế. Kế hoạch đo trên thực tế cho thấy người kế nhiệm Trịnh Kiểm đã thực hiện thành công.

Nêu những đức tính của Nguyễn Hoàng và cho Nguyễn Hoàng được tùy nghi định đoạt mọi việc lớn nhỏ ở Thuận Hóa, Trịnh Kiểm tỏ ra không phải là một người nhỏ nhen, biết xếp đặt công việc để Nam Triều thêm vững chắc và thực hiện công việc chống Mạc thành công.

Tất nhiên việc Nguyễn Hoàng vào Thuận Hóa làm cho Trịnh Kiểm yên tâm, không phải lo "lịch sử năm 1545 lặp lại". Chuyến đi của Nguyễn Hoàng vào Thuận Hóa không phải là chuyến đi của một người cùng đường tìm chỗ dung thân. Trịnh Kiểm đã cho phép cả một đoàn tháp tùng vị tân trấn thủ:

"Hương khúc huyện Tống Sơn và nghĩa dõng Thanh Hoa..., một số quan quân hai trấn Thanh Hoa và Nghệ An cũng tình nguyện theo vào. Các ông Nguyễn Ư Kỷ,... Mạc Cảnh Huống đều đem con em và gia quyến vào Nam với Đoan Quận công" (8)

Tổng số những người vào Thuận Hóa cùng với Nguyễn Hoàng lên đến cả ngàn người. Đây là lực lượng nòng cốt của Nguyễn Hoàng khi vào đến Aùi tử. Chẳng những thế, Tống Phước Trị (Luân Quận Công) đang là trấn thủ Thuận Hóa cùng nhân sự tam ty đều ở lại theo giúp Nguyễn Hoàng.

Việc Nguyễn Hoàng trở ra Tây Đô năm 1569 cùng làm cho ta tin rằng Nguyễn Uông chết không phải là do Trịnh Kiểm trừ khử. Lần này, Nguyễn Hoàng sau khi yết kiến vua Lê ở cung An Trường, đã "đến phủ Thượng tướng lạy mừng, giải bày tình cảm anh em, rất thương yêu quý mến nhau" (9)

Tuy nhiên, lần hội ngộ sau 11 năm anh em xa cách này lại làm cho Trịnh Kiểm lo ngại.

Trịnh Kiểm vào lúc này đã 66 tuổi, trải qua 36 năm xông pha chiến trường trong cuộc xung đột Nam Bắc triều. Trịnh Kiểm biết vận số của mình sắp hết và nếu chẳng may khi buông tay từ bỏ quyền binh mà Nguyễn Hoàng còn hiện diện ở Thanh Hoa thì lịch sử 25 trước sẽ lặp lại: Nguyễn Hoàng sẽ là người thừa kế thực tế và hợp lý. Nguyễn Hoàng 45 tuổi trong khi Trịnh Cối, Trịnh Tùng ở vào trạc tuổi Nguyễn Hoàng lúc Nguyễn Kim mất.

Phải đưa Nguyễn Hoàng mau trở về Thuận Hóa. Muốn vậy, Trịnh Kiểm đã tâu vua Lê cho Nguyễn Hoàng kiêm luôn trấn thủ Quảng Nam (rút Nguyễn Bá Quýnh về trấn thủ Nghệ An) Nguyễn Hoàng được thêm đất lại cởi bỏ được sự kiềm chế ở phía Nam. Vị tổng trấn vui vẻ mà trở về Thuận Quảng và Trịnh Kiểm yên tâm nhắm mắt.

Nguyễn Hoàng ra Thanh Hoa vào tháng 6 năm Kỷ Tỵ (1569), trở về tháng giêng năm Canh Ngọ với chiếc ấn Tổng trấn tướng quân.

Ngày 18 tháng 02 năm Canh Ngọ (1570) Trịnh Kiểm mất.


2. Tờ thị của Tổng Trấn Thuận Quảng năm 1597.
Chính quyết định cho Nguyễn Hoàng kiêm nhiệm chức thấn trủ Quảng Nam của Trịnh Kiểm đã làm cho sự nghiệp của Nguyễn Hoàng thêm rạng rỡ, tạo điều kiện cho Nguyễn Hoàng mở mang thêm vùng biên viễn từ đèo Hải Vân cho đến tận Đèo Cả sau khi đã xây dựng Thuận Hóa thành một vùng đất hứa:
"Cai trị hơn mười năm, chính sự khoan hòa, việc gì cũng thường làm ơn cho dân, dùng phép công bằng, răn giữ bản bộ, cấm đoán kẻ hung dữ. Quân dân hai xứ thân yên tín phục, cảm nhận mến đức, dời đổi phong tục, chợ không hai giá, người không ai trộm cướp, cửa ngoài không phải đóng, thuyền buôn ngoại quốc đền đến mua bán, đổi chác phải giá, quân lệnh nghiêm trang, ai cũng cố gắng, trong cõi đều an cư lạc nghiệp." (10)

Trấn Quảng Nam bấy giờ như tên gọi là vùng đất phía nam sông Thu Bồn trải dài đến tận Đại Lãnh, gồm 3 phủ, 9 huyện.

Phủ Thăng Hoa lãnh ba huyện : Lê Giang, Hà Đông, Hy Giang.

Phủ Tư Nghĩa lãnh ba huyện : Bồng Sơn, Phù Ty, Tuy Viễn.

Huyện Tuy Viễn không phải chỉ là phần lãnh thổ tận cùng phía nam, giới hạn bởi đèo Cù Mông như nhiều nhà nghiên cứu nhận định mà trải dài đến tận đèo Đại Lãnh là phần lãnh thổ mà Lê Thánh Tông trong cuộc nam chinh năm 1471 chiếm được và đặt tên là thừa tuyên Quảng Nam.

"Núi Thạch Bi [núi Đá bia] ở phù Phú Yên là chỗ tiên triều phân định địa giới Chiêm Thành, núi đến rất xa, từ đầu nguồn liên lạc đến bờ biển. Núi này cao hơn các núi khác Thánh Tông đánh được Chiêm Thành [1471], lấy đất đặt xứ Quảng Nam, lập dòng dõi vua Chiêm Thành cũ, phong cho đất tự núi ấy trở về phía tây, tạc đỉnh núi lập bia làm địa giới, xoay lưng về phía bắc, mặt về phía nam..." (11)

Năm 1592, Trịnh Tùng thu phục được Đông Kinh trong tay nhà Mạc. Nguyễn Hoàng lúc bấy giờ lúc bấy giờ đã 68 tuổi vẫn nối chí cha, hết lòng ủng hộ việc khôi phục nhà Lê, đem tướng sĩ, voi ngựa, binh thuyền đến kinh đô mừng vua Lê. Ông này cũng nạp sổ sách binh lương, của cải, vàng bạc, châu báu và kho tàng hai trấn Thuận, Quảng. Vua Lê phủ ủy: "Ông trấn thủ hai xứ, dân nhờ được yên, công ấy lớn lắm", rồi tấn phong làm Trung quân đô đốc phủ đô đốc, chưởng phủ sự, Thái Uûy Đoan Quốc công" (12)

Nguyễn Hoàng đã giúp Trịnh Tùng đánh quân Mạc ở Sơn Nam, Hải Dương, miền Bắc thì đánh Thái Nguyên, miền Tây thì đánh Tuyên Quang, hộ giá rước vua đến Nam Quan ở Lạng Sơn đó giảng hòa với quan tam ty nước Đại Minh đều có công. (13)

Trong thời gian bị Trịnh Tùng lưu lại ở Thăng Long không muốn cho về, lúc nào ông cũng nghĩ đến Thuận Quảng nơi ông đã bỏ công sức gầy dựng. Năm 1597, ông sai Lương Văn Chánh trở lại nhiệm sở cũ là huyện Tuy Viễn, thuộc phủ Tư Nghĩa trấn Quảng Nam để đưa lưu dân vào khai thác phần đất huyện Tuy Viễn bên kia đèo Cù Mông.

Tờ thị ấy hiện nay còn được lưu giữ ở Đền thờ Lương Văn Chánh ở Tuy Hòa, Phú Yên.


Nội dung tờ thị như sau:

Phiên âm:

Thị Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh năng tòng quân nhật cửu hữu công, quyền Tuy Viễn huyện, An Biên trấn, văn:

Liệu suất Bà Thê xã trục hạng nhân số tính khách hộ các thôn phường tòng hành ứng vụ, nhưng suất thủ chiết biệt khách hộ nhân dân tựu Cù Mông, Bà Đài, Bà Diển, Đà Niểu đẳng xứ, thượng chí nguồn đầu, hạ chí hải khẩu, kết lập gia cư địa phận, khai canh hoang điều nhàn thổ để thục nạp thuế như lệ. Nhược chủ sự nhiễu dân, khám đắc xử tội.

Tự thị.

Quang Hưng, nhị thập niên, nhị nguyệt sơ lục nhật
Ấn: TỔNG TRẤN TƯỚNG QUÂN CHI ẤN

Dịch nghĩa:
Dạy Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh đã giữ việc quân lâu ngày, có công trạng, quyền coi huyện Tuy Viễn, trấn an Biên rằng:

Hãy liệu đem số người trục vào dân của làng Ba Thê và các thôn phường khách hộ tòng hành ứng vụ, rồi lấy riêng số dân khách hộ đưa đến các xứ Cù Mông, Bà Đài, Bà Diển, Bà Niểu, trên từ đầu nguồn dưới tới cửa biển, kết lập địa phận gia cư khai canh ruộng đất bỏ hoang tới khi thành thục, nạp thuế như lệ thường. Nếu lo việc mà nhiễu dân, khám ra sẽ bị xử tội.

Nay dạy(2).

Quang Hưng, năm thứ hai mươi, ngày mồng sáu tháng hai [1597]
Ấn: TỔNG TRẤN TƯỚNG QUÂN CHI ẤN


Hình thức và nội dung tờ thị trên cho chúng ta hiểu thêm nhiều điều.

1. Lương Văn Chánh cùng ra Thăng Long với Nguyễn Hoàng năm 1593, lập nhiều công trạng trong việc đánh Mạc nên đã được phong Phụ Quốc Thượng Tướng quân Tham đốc Thần Vũ tứ vệ, tước Phù Nghĩa hầu (14) Trong tờ thị ,Nguyễn Hoàng không dùng chức tước mới của mình và của Lương Văn Chánh. Phải chăng chức tước mới chỉ là chiếc lồng son muốn cầm giữ Nguyễn Hoàng và các bộ tướng nên Nguyễn Hoàng muốn từ khước?

Với chức vụ trước năm 1593, Tổng trấn Thuận Quảng Nguyễn Hoàng đã ra lệnh cho thuộc cấp cũ của mình là Lương Văn Chánh, quyền huyện Tuy Viễn trở lại nhiệm sở cũ để đốc xuất quân vào khai phá ruộng hoang đất nhân ở bên kia đèo Cà Mông đến đèo Đại Lãnh, thiết lập làng mạc.

2. Cũng cần chú ý ấn Tổng Trấn tướng quân được đóng ngay dưới niên hiệu như cách đóng ấn của nhà vua. Nếu cách thức đóng ấn triệu dưới triều Lê cũng tương tự như dưới triều Nguyễn sau này, thì Nguyễn Hoàng đã tự xem mình đứng đầu một cõi như các chúa Nguyễn về sau.(3)

3. Theo lệnh sai phái này Lương Văn Chánh đã trở lại Tuy Viễn vào khoảng mùa xuân năm Quang Hưng thứ 20 (1597). Như vậy việc đưa dân vào khai canh hoang điền nhàn thổ đã bắt đầu vào giữa năm 1597.

4. Tình trạng dân cư trong vùng phía Nam đèo Cù Mông cho đến Thạch Bi Sơn Đại Lãnh như thế nào?

Trước hết lệnh của Nguyễn Hoàng cho Lương Văn Chánh cho thấy vùng đất tỉnh Phú Yên ngày nay, trước năm 1597 là vùng đất của Đại Việt. Chẳng những thế, tình hình rất ổn định. Đại Nam Nhất thống chí cũng cho rằng vùng đất phía Bắc Thạch Bi Sơn đã là lãnh thổ Đại Việt kể từ năm 1471. Tuy nhiên, "...từ Cù Mông về phía Nam còn thuộc về người Man người Lạo"(4). Lương Văn Chánh đưa dân vào canh tác trên phần đất của huyện Tuy Viễn chưa thiết lập làng mạc, dân cư còn thưa thớt nên một số ruộng vườn của người Chăm trước đây còn bỏ hoang. Số ruộng, vườn mà văn bản gọi là hoang điền nhàn thổ chắc chắn không phải là đa phần diện tích của vùng này, được phân bố rải rác khắp nơi từ Cù Mông, Bà Đài, Bà Diển, Đà Niểu ...và từ đầu nguồn xuống đến hải khẩu.

Tờ thị cũng cho thấy số dân huy động vào canh tác không nhiều. Điều đó cho thấy, trước năm 1597, dân cư trên phần đất Tuy Viễn chưa thiết lập làng mạc này cũng khá đông. Họ là người Chăm ở lại và là người Việt di dân vào. Có thể suy đoán là đất rộng người thưa, họ chọn lựa những nơi canh tác thuận lợi về nguồn nước, về giao thông và đất đai tương đối màu mở. Đó là một quá trình quần tụ dân cư, canh tác đất đai, từ cuối thế kỷ 15 đến cuối thế kỷ 16.

Đến những năm cuối thế kỷ 16, tình hình đã chín muồi để di dân tăng thêm nguồn nhân lực canh tác đất đai còn thừa để đi đến việc thiết lập làng mạc. Thời gian di dân, khai thác ruộng đất bỏ hoang chỉ chưa đầy một thế hệ vì đến năm 1611, mười bốn năm sau lệnh cho Lương Văn Chánh, Nguyễn Hoàng đã cho thiết lập phủ Phú Yên với hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa.

5. Lệnh còn nghiêm cấm"không được nhiễu dân, nếu khám ra sẽ bị xử tội". Người dân mới vào được canh tác trên các hoang điền, nhàn thổ và không được xâm phạm đất đai của những người đang canh tác cũng như không được làm xáo trộn đời sống nhân dân đã định cư trước đdó. Chính sách mở mang kinh tế nông nghiệp trên phần đất mới phải phù hợp với châm ngôn mà Nguyễn Hoàng đã đặt ra để "dung thân muôn đời" là thu phục nhân tâm, chiêu hiền đãi sĩ.

Một công việc quan trọng như thế được giao trách nhiệm cho Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh trong một tình thế rất đặc biệt: Vị Tổng trấn đang bị Trịnh Tùng giữ lại ở Thăng Long chưa biết được ngày nào "hổ lại về rừng". Năm 1600 là năm mà Trịnh Tùng bắt đầu xưng vương, cha truyền con nối cũng là năm Nguyễn Hoàng bằng mưu lược đã thoát được về Thuận Hóa.

Tờ thị đã cách chúng ta 416 năm, nhưng chiếc ấn "Tổng trấn tướng quân chi ấn" đóng trên tờ thị cách chúng ta đến 443 năm, gần nửa thiên niên kỷ.

Tháng 06 năm 2013
TRẦN VIẾT NGẠC

(1) - Hội đồng trị sự Nguyễn Phú Tộc, Nguyễn Phúc Tộc thế phả do Vĩnh Cao, Vĩnh Dũng, Tôn Thất Hanh, Vĩnh Khánh Tôn Thất Lộc, Vĩnh Quả, Vĩnh Thần biên soạn, Nhà xuất bản Thuận Hóa, Huế 1955, Trang 105.
(2) - Lê Quý Đôn - Đại Việt thông sử, bản dịch Ngô Thế Long, Nhà xuất bản khoa học xã hội, Hà Nội, 1978, trang 281.

(3) - Lê Quý Đôn - Đại Việt thông sử, bản dịch Ngô Thế Long, Nhà xuất bản khoa học xã hội, Hà Nội, 1978, trang 281.

(4) - Đại Việt sử ký toàn thư, bản dịch của Hoàng Văn Lâu, Ngô Thế Long, tập III, Nhà xuất bản XHXH, Hà nội, 1993, trang 124.

(5) - Nguyễn Phúc Lộc thế phả,Stđ, trang 108.

(6) - Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, Đào Duy Anh hiệu đính, Nhà xuất bản KHXH, Hà nội, 1977, trang 49.

(7) - Đại Việt thông sử, sđd, trang 305 - 306.

(8) - Phan Khoang, Việt sử xứ Đàng Trong, Nhà xuất bản Khai Trí, Sài 1970, trang 135.

(9) - Toàn thư, Sđd, trang 137.

(10) - Phủ biên tạp lục, sđd, trang 50.

(11) - Phủ biên lạp lục, Sđd, trang 121.

(12) - Việt sử xứ Đàng Trong, Sđd, hàng 149-150.

(13) - Phủ biên tạp lục, Sđd, trang 51.

(14) - Sắc phong này còn nguyên vẹn (H.1) hiện lưu giữ tại Đền Thờ Lương Văn Chánh, Tuy Hòa, Phú Yên



1.Ảnh Trịnh Kiểm

2.Tờ thị của Tổng trấn Nguyễn Hoàng cho Lương vă Chánh năm 1597

3.Sắc phong của vua Lê năm 1596 cho Lương văn Chánh

[Can Tho]

MIẾU BÀ Ở CÔN ĐẢO THỜ AI ? 🌺


Ở Côn Đảo (tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu) có một ngôi miếu gọi là miếu Bà, cũng có tài liệu ghi là An Sơn miếu, nhưng phổ biến nhất là tên gọi đền thờ bà Phi Yến. Cũng phải nói ngay rằng miếu Bà là ngôi miếu duy nhất ở Côn Đảo, ngày 18-10 âm lịch hàng năm, có diễn ra lễ hội trang trọng do ngành văn hóa tổ chức. Miếu Bà đã được UBND tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu quyết định xếp hạng di tích cấp tỉnh và là một trong những hạng mục của dự án quy hoạch tổng thể trùng tu, tôn tạo và phát huy tác dụng di tích lịch sử Côn Đảo theo quyết định số 264/2005/QĐ-TTg ngày 25-10-2005 của Thủ tướng Chính phủ về đề án phát triển kinh tế-xã hội huyện Côn Đảo đến năm 2020. Có thể nói miếu Bà là một trong rất ít di sản văn hóa dân gian của Côn Đảo.
Sẽ là không có gì để bàn khi nguồn gốc miếu Bà đã được đăng tải trên mạng, được giới thiệu trong hầu hết các website, ấn phẩm, báo chí quảng bá du lịch từ trung ương đến địa phương (cả tiếng Việt lẫn tiếng Anh) và bất cứ du khách nào ra Côn Đảo, đến miếu Bà đều được nghe truyền thuyết sau đây:
"Miếu Bà được xây lần đầu tiên từ năm 1785 để thờ bà Phi Yến, vợ của Nguyễn Ánh, sau này là vua Gia Long.
Ngôi miếu này rất linh thiêng đối với những người dân trên đảo và nó gắn liền với một câu chuyện bi thương của người phụ nữ tài sắc, giàu lòng yêu nước. Năm 1783, sau khi thua quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh mang theo vợ, con và khoảng 100 gia đình thuộc hạ chạy ra đảo Côn Sơn. Cùng với những người dân chài đang sinh sống ở Côn Sơn, Nguyễn Ánh đã lập nên 3 làng là: An Hải, An Hội và Cỏ Ống. Để đánh lại quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh dự định gửi con cả là hoàng tử Cảnh đi theo cố đạo Bá Ða Lộc sang Pháp cầu viện. Bà Phi Yến tên thật là Lê Thị Răm là vợ thứ của Nguyễn Ánh đã can ngăn chồng, đừng làm việc "cõng rắn cắn gà nhà" để người đời chê trách. Nguyễn Ánh không những không nghe lời khuyên của bà mà còn tức giận, nghi bà thông đồng với quân Tây Sơn, nên định giết bà. Nhờ quân thần can xin, Nguyễn Ánh đã tống giam bà vào một hang đá trên đảo Côn Lôn nhỏ, về sau núi đó được đặt tên là hòn Bà. Khi quân Tây Sơn đánh ra đảo, Nguyễn Ánh bỏ chạy ra biển. Hoàng tử Cải (còn gọi là hoàng tử Hội An), con bà Phi Yến lúc đó mới 4 tuổi đòi mẹ đi cùng. Trong cơn tức giận và nghĩ rằng bụng dạ Cải rồi cũng như mẹ nó nên Nguyễn Ánh đã ném con xuống biển. Xác hoàng tử Cải đã trôi vào bãi biển Cỏ Ống. Dân làng đã chôn cất hoàng tử. Bà Phi Yến, theo truyền thuyết được một con vượn và một con hổ cứu ra khỏi hang và về sống với dân làng Cỏ Ống để trông nom mộ hoàng tử Cải. Một lần, sau khi bị một kẻ xấu xúc phạm bà đã tự tử để thủ tiết với chồng.
Nhân dân trên đảo vô cùng thương tiếc bà và đã lập nên ngôi miếu to, đẹp để thờ bà. Năm 1861, sau khi chiếm đảo, Pháp đã quyết định di dời toàn bộ dân vào đất liền để xây nhà tù. Ngôi miếu bị đổ nát dần. Năm 1958, nhân dân trên đảo đã xây dựng lại ngôi miếu trên nền cũ. Từ truyện tích trên mà Nam Bộ có câu ca "Gió đưa cây Cải về trời / Rau Răm ở lại chịu lời đắng cay" (chữ cải trong lời ca này được người ta viết hoa vì cho rằng đó là tên mà cũng là tượng trưng cho hoàng tử Cải, tương tự chữ răm cũng vậy) [1].
Nội dung câu chuyện trên (di sản văn hóa phi vật thể) gắn với ngôi đền (di sản văn hóa vật thể) là căn cứ để di tích này được xếp hạng. Với tính chất là di sản văn hóa dân gian, miếu Bà rất được chú ý trong quần thể di tích lịch sử cách mạng nhà tù Côn Đảo.
Câu chuyện trên (gắn với miếu Bà) gần như được thừa nhận "hiển nhiên" và không ai đặt lại vấn đề vì cho rằng truyền thuyết đó đã được lưu truyền "rộng rãi từ rất lâu", liên quan nhiều sự kiện lịch sử và quá trình bôn tẩu của Nguyễn Ánh cũng như vài tính cách mà người đời suy xét ở ông. Với sự sưu tầm còn có hạn, bài viết này muốn đặt lại vấn đề có phải miếu Bà hay An Sơn miếu ở Côn Đảo từ năm 1785 đã thờ bà Phi Yến, thứ phi của Nguyễn Ánh không?
🌷 NGUYỄN ÁNH - GIA LONG CÓ BAO NHIÊU VỢ CON?
Theo Nguyễn Phúc Tộc thế phả do Hội đồng trị sự Nguyễn Phúc Tộc biên soạn, nhà xuất bản Thuận Hóa ấn hành năm 1995 thì Nguyễn Ánh có tất cả 21 bà vợ, 13 hoàng tử và 18 hoàng nữ. Thế phả ghi rõ họ tên, lai lịch từng bà nhưng không thấy có ai tên là Răm (Lê Thị Răm) hay thụy là Phi Yến cũng như không có hoàng tử nào tên là Cải hay Hội An. Nhưng chúng ta hãy tạm tin giả định bà Lê Thị Răm và đứa con trai mới 4 tuổi của Nguyễn Ánh vì làm trái ý đã bị ông giết nên không được đưa vào Thế phả!
Nguyễn Ánh sinh ngày 8-2-1762. Ông cùng chúa Duệ Tông Nguyễn Phúc Thuần phải cậy nhờ bóng tối chạy thoát khỏi thành Phú Xuân đêm 28 Tết Ất Mùi (1775) trước sự truy đuổi của quân Trịnh. Lúc ấy Nguyễn Ánh là một cậu bé 13 tuổi. Không thấy tài liệu nào nói hoàng tôn Nguyễn Ánh đã mang theo một bà vợ nào trong khi chạy trốn.
Người vợ đầu tiên của Nguyễn Ánh là bà Tống Thị Lan được "tiến cung" rồi tấn phong là "Nguyên phi" (cũng có thể hiểu là người vợ thứ nhất) trên đất Gia Định vào năm 1778 [2]. Khi ấy, Nguyễn Ánh 16 tuối, trở thành Nhiếp chính quốc sau khi Duệ Tông và Tân Chính vương bị quân Tây Sơn giết ở Long Xuyên. Người vợ thứ hai là bà Trần Thị Đang (sinh năm 1769) được tấn phong "Nhị phi", vốn là người có công hầu hạ mẹ Nguyễn Ánh trong những ngày bà chạy trốn quân Trịnh ở An Du và đã cùng bà trốn vào Gia Định khi Nguyễn Ánh trở thành Nhiếp chính. Những bà vợ khác của Nguyễn Ánh đều được tiến cung khi ông đã là vua Gia Long (từ 1802). Bà Tống Thị Lan sinh được hai hoàng tử là Nguyễn Phúc Chiêu (mất lúc còn nhỏ) và Nguyễn Phúc Cảnh, tức hoàng tử Cảnh được đưa sang Pháp làm con tin lúc 4 tuổi (1784). Còn Nhị phi Trần Thị Đang những ngày cùng Nguyễn Ánh phiêu dạt trước sự truy đuổi của Tây Sơn thì ngày đêm cầu khẩn xin thái bình rồi mới sinh con. Vì nếu có con mà bỏ đi thì bất nhân mà mang theo thì bận lòng chúa thượng. Mãi tới năm 24 tuổi (1791), khi Nguyễn Ánh đã làm chủ Nam Bộ và Bình Thuận thì bà sinh được hoàng tử Đảm (sau này là vua Minh Mạng). Như vậy, trong 17 năm bôn ba, Nguyễn Ánh chỉ sinh được 3 hoàng tử, trong đó Nguyễn Phúc Chiêu bị bệnh chết lúc còn nhỏ. Không thấy có bà vợ nào là Phi Yến sinh hoàng tử Cải cả.
Cũng cần nói thêm các bà vợ của Nguyễn Ánh trong thời gian ông bôn tẩu khắp nơi chưa thấy ai được ban tên thụy. Vì vậy, nếu bà Răm đã làm trái ý ông phải tội chết mà lại mang cái tên thụy Phi Yến thì không thể có chuyện Gia Long đã ban tặng sau năm 1802.
"Gió đưa cây cải về trời. Rau răm ở lại chịu lời đắng cay" là câu ca khá phổ biến ở Nam Bộ, nhưng không rõ xuất hiện trong thời kỳ nào. Có điều nếu theo câu chuyện trên thì câu ca đó phải ra đời sau khi bà Phi Yến qua đời. Ai cũng biết ẩn ý của câu ca này chủ yếu là để bày tỏ sự trách cứ người gây ra một việc gì đó rồi ra đi để người ở lại phải chịu hậu quả, điều tiếng... Cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng của câu ca chẳng ăn nhập gì với nội dung câu chuyện của bà Phi Yến và hoàng tử Cải, kể cả khi câu chuyện này là có thật đi nữa. Nhưng...
🌷 NGUYỄN ÁNH CÓ TỚI CÔN ĐẢO KHÔNG?
Câu chuyện về bà Phi Yến và hoàng tử Cải dễ dàng được chấp nhận vì ngay trong biên niên sử của nhà Nguyễn có nói rằng Nguyễn Ánh đã chạy ra Côn Đảo tránh sự truy đuổi của quân Tây Sơn vào đúng cái thời điểm mà truyện tích trên "sắp đặt". Đại Nam thực lục chính biên đệ nhất kỷ, quyển 2 và cả Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập viết rằng tháng 7 năm Quý Mão 1783, Nguyễn Ánh đem binh ra đảo Côn Lôn. Quân Tây Sơn biết nên đem đại đội chiến thuyền ra vây ba vòng, quân binh trùng trùng điệp điệp. Tưởng không thể thoát được nhưng may thay khi trời đang trong thì giông bão lại nổi lên nhấn chìm nhiều chiến thuyền Tây Sơn, nhờ vậy mà Nguyễn Ánh thoát được về đảo Phú Quốc. Dù là ghi chép của các sử gia Quốc sử quán triều Nguyễn cũng có ít nhất hai điều làm người ta nghi ngờ. Thứ nhất, trước đó (tháng 6) Nguyễn Ánh đã bị quân Tây Sơn đánh cho tơi bời trên vùng biển Hà Tiên-Phú Quốc, đến nỗi Cai cơ Lê Phước Điển phải đóng vai Lê Lai cứu chúa, Nguyễn Ánh mới thoát được. Nhiều tướng lĩnh của Nguyễn Ánh đã bị quân Tây Sơn bắt và giết. Liệu Nguyễn Ánh còn đủ thuyền bè, binh lực để vượt biển ra Côn Đảo được chăng? Thứ hai, đảo Côn Lôn cách đất liền hơn trăm cây số, từ Đông sang Tây dài hơn 15km, nơi rộng nhất đến 9km với diện tích trên 51km2, quân Tây Sơn do Phò mã Trương Văn Đa chỉ huy làm sao đủ thuyền ghe để vây kín ba vòng giữa muôn trùng biển khơi? Sự nghi ngờ về sự kiện lịch sử này ghi trong Đại Nam thực lục từ những năm 40 của thế kỷ trước đã được tạp chí Tri Tân đặt ra tranh luận và giải quyết (số 50-14 Juin 1942; số 61- 26 Aout 1942; số 67-7 Octobre 1942)... Họ đã đưa ra được những chứng cớ thuyết phục, kể cả việc phủ nhận tên gọi núi Chúa ở Côn Đảo không "liên quan" gì đến Nguyễn Ánh [3]. Nhưng các tác giả trên tạp chí Tri Tân cũng là người đi sau. Vì sự nhầm lẫn của các sử gia nhà Nguyễn chép lại quá trình bôn ba của Nguyễn Ánh đã được sử gia người Pháp Ch. Maybon đính chính rất rõ ràng trong cuốn Histoire moderne du pays d‘Annam, 1582-1820 (Paris, Plon, 1919), rằng "đảo Côn Lôn"-vốn chỉ được "nghe kể chép lại", trong Đại Nam thực lục chính là đảo Cổ Long (Koh Kong), một hòn đảo nhỏ nằm phía biển Campuchia, gần vùng biển Hà Tiên-Phú Quốc chứ không phải Côn Lôn/Côn Đảo mà mọi người đã biết-đây chỉ là sự nhầm lẫn khi chuyển chữ Koh Kong sang Hán tự. Trong gần 10 năm bị Tây Sơn truy lùng gắt gao nhất, Nguyễn Ánh chưa từng và cũng không đủ sức để chạy ra Côn Đảo. Đến khi binh lực lớn mạnh thì ông lại bận rộn với việc truy kích quân Tây Sơn đến tận Phú Xuân và ở đó làm vua cho đến lúc qua đời mà không một lần đến Côn Đảo [4]. Vậy thì...
🌷 AN SƠN MIẾU THỜ AI?
Cho đến cuối thể kỷ 17, Côn Đảo vẫn chưa có cư dân người Việt sinh sống. Theo một số tài liệu thì trước đó hòn đảo này là địa bàn của vương quốc Châu Mạ và sau đó người Chăm từng đến đây sinh sống. Cái tên Pulau Kundur (đảo bí) mà người Pháp sau này phiên âm là Poulo condore vốn là tiếng của người Nam đảo (Malayo-polynesian). Năm 1723, theo ghi chép của một người Pháp khi đến Côn Lôn thì lúc ấy trên đảo có khoảng 200 người. Đây là lớp cư dân đầu tiên của làng An Hải sau này. Năm 1789, Côn Đảo có "không đầy 60 gia đình đi trốn sống ngắc ngoải trong cảnh nghèo đói cực độ" (dẫn theo Phạm Xanh,Tìm hiểu quá trình hình thành một làng đảo-làng An Hải, tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 1, 2-1987). Thời Minh Mạng, Côn Đảo có một đội quân đồn trú thường trực nhưng phải khai khẩn đất hoang để tự túc lương thực. Minh Mạng còn ban dụ chiêu dân trong các tỉnh nếu tình nguyện ra Côn Lôn làm ăn, sinh sống thì cấp tiền vốn mỗi người 10 quan. Vì vậy, đến giữa thế kỷ 19, dân số trên đảo lên tới 1.000 người. Cư dân đến Côn Đảo từ nhiều nguồn khác nhau, nhưng khi đến đây, đa số họ đều gắn với nghề biển vì các rẻo đất ven núi chật hẹp, lại phụ thuộc hai mùa mưa nắng nên rất khó bám nghề nông.
An Sơn miếu của ngư dân làng An Hải có thể đã được xây dựng trước khi thực dân Pháp biến nơi đây thành nhà tù (1862). Và có thể là nơi thờ Bà Chúa Tiên hoặc Bà Chúa Ngọc là vị thần bảo trợ cư dân miền biển và hải đảo mà cư dân phía Nam thường tôn thờ (vốn có nguồn gốc từ người Chăm). Cũng có thể đấy là đền thờ Thủy Long Thánh Phi, một nữ thần sông nước, có hai người con là Cậu và "Bà" Cậu là những vị thần cai quản các hải đảo hoặc cù lao ven sông ven biển. Hiện nay, ở Côn Đảo vẫn còn một cái am nhỏ gọi là miếu Cậu mà người ta gán cho là đền thờ hoàng tử Cải. Nhưng đây là những phỏng đoán ban đầu, vì miếu Bà nguyên thủy đã bị ngôi miếu mới "chồng lên" từ năm 1958 để thờ bà Phi Yến. Các hoành phi câu đối mới chỉ ca ngợi đức bà chung chung, không đưa lại thông tin gì cho nhận định trên, mặc dù bức hoành phi Hán tự An Sơn miếu sơn son thếp vàng vẫn còn treo trước chính điện.
Có một thực tế là ở Côn Đảo còn lưu truyền nhiều chuyện kể dân gian. Mỗi đỉnh núi, mỗi hòn đảo, mỗi địa danh, mỗi vùng biển, mõm đá... đều có sự tích. Theo tìm hiểu bước đầu của chúng tôi, hầu hết những câu chuyện đó đã ra đời trong thời kỳ Côn Đảo là nhà tù. Đó là câu chuyện của những người tù. Họ đã sáng tác ra chúng trong những tháng ngày bị đày ải để bày tỏ tinh thần lạc quan yêu đời và đôi khi gửi gắm tình cảm yêu nước, căm thù giặc...
*
Trở lại với truyền thuyết trên có vài điều để suy ngẫm. Câu chuyện có nhiều mâu thuẩn và thiếu lôgic. Nhưng người ta cứ tuyên truyền mỗi khi cần giới thiệu về Côn Đảo như đó là một cách để thỏa mãn việc kết tội Nguyễn Ánh.
Nguyễn Ánh được xem là một người khôn ngoan, tài trí. Dù bao phen phiêu bạt chân trời góc biển vẫn một lòng vì cơ nghiệp tổ tông. Ông biết chọn người, dùng người và giàu lòng thương quân sĩ; chí hiếu với mẹ, chí tình với vợ và rất yêu thương con cháu. Điều này không phải nghe theo một chiều từ ghi chép của Thế phả tộc Nguyễn mà người ta có thể cảm nhận được trong những ngày Nguyễn Ánh 17, 18 tuổi bôn ba trên đất Gia Định. Giết vợ, vứt con mới 4 tuổi xuống biển đáng sợ hơn cả hổ dữ theo như câu chuyện trên làm sao thu phục nhân tâm, nhất là trong cơn biến loạn bị truy đuổi liên tục để dựng nghiệp đế vương như Nguyễn Ánh đã quyết tâm và làm được? Sự nhầm lẫn địa danh của các sử gia nhà Nguyễn đã tạo chỗ dựa cho một truyền thuyết tai hại, không lấy gì làm dễ chịu về vị vua yêu quý của họ. Các sử gia đâu biết rằng sự sai lầm đó, sau này, một lần nữa (và có thể mãi mãi) đã "giết chết" Nguyễn Ánh trên một hòn đảo đau thương nơi tận cùng đất nước?
Đảo Côn Lôn là một hòn đảo đặc biệt trong số các hòn đảo của Việt Nam. Từ năm 1862, những người dân chài ở đây đã phải ra đi sau hơn 100 năm xây dựng làng xóm để nhường chỗ cho nhà tù. Lịch sử tồn tại 113 năm của nhà tù thực dân đã phủ che lớp văn hóa dân gian hiếm hoi trên đảo để viết nên những câu chuyện khác. Những câu chuyện của nhà tù, của người tù có thể đã khác xa những câu chuyện dân gian của người đánh cá. Câu chuyện về bà Phi Yến là một truyền thuyết lịch sử, nhưng lại quá xa lạ với sự thật lịch sử đã phủ che lớp văn hóa dân gian hiếm hoi của Côn Đảo không biết còn tồn tại đến bao giờ?

Tác giả: ĐINH VĂN HẠNH
* Group Nghiên cứu văn hóa Nam Bộ: www.facebook.com/groups/ncvanhoanambo
#VanhoaNamBo #NghiencuuvanhoaNamBo #Vanhoa #Văn_hóa #NamBo #Nam_Bộ #ConDao #Côn_Đảo #AnSonmieu #An_Sơn_miếu #GiaLong #Gia_Long #NguyenAnh #Nguyễn_Ánh
––––––––––
👉 CHÚ THÍCH:
[1] Nếu quan tâm có thể vào google để tìm trên mạng hoặc đọc cuốn Côn Đảo, sự tích và truyền thuyết, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2000 (từ trang 22-30) để tham khảo thêm truyền thuyết trên, giữa chúng cũng có một số chi tiết thêm bớt, khác nhau, nhưng về cơ bản như đã dẫn trên.
[2] Tống Thị Lan là con gái thứ ba của Quý Quốc Công Tống Phúc Khuông cùng cha chạy vào Gia Định năm 1774, khi thành Phú Xuân có biến. Bà sinh năm 1762, cùng tuổi với Nguyễn Ánh.
[3] Cũng xin nói thêm, nếu người dân Côn Đảo quý trọng bà Phi Yến, căm ghét Nguyễn Ánh thì tại sao lại phải đặt tên ngọn núi cao nhất cho ông? Tôi có đọc đâu đó Trần Quốc Vượng viết ở Việt Nam đi điền dã ở đâu cũng thấy có núi Chúa.
Xin cung cấp thêm một số chi tiết cũng cần quan tâm về vấn đề trên. Mặc dù Bá Đa Lộc thất bại trong việc kêu gọi Pháp hỗ trợ binh lực cho Nguyễn Ánh đánh lại Tây Sơn, nhưng theo phân tích tình hình của một số thương gia, thuyền buôn nước ngoài thì giúp chúa Nguyễn sẽ có lợi về sau. Vì vậy, họ đã giúp hoặc mua giúp Nguyễn Ánh vũ khí, kể cả các đội thủy quân tình nguyện. Do tình hình Gia Định còn phức tạp nên Côn Lôn là nơi thích hợp để tàu buôn nước ngoài cập bến cung cấp vũ khí giúp Nguyễn Ánh. Ngày 19-9-1788, tại Côn Lôn, tàu La Dryade đã chuyển tới cho Nguyễn Ánh 1.000 khẩu súng (trên chuyến tàu này binh nhì Pháp Olivier đã trốn ở lại đảo rồi theo Hồ Văn Nghị về phục vụ Nguyễn Ánh. Olivier là người Pháp có nhiều công lao trong việc dựng nghiệp của Nguyễn Ánh). Năm 1789, Nguyễn Ánh đã đặt viên quan ở Côn Lôn để mời và tiếp nhận tàu thuyền phương Tây tới. Cuối năm 1790, Côn Lôn trở thành một điểm nuôi ngựa cho đội quân Nguyễn Ánh dùng. Sau này, khi Nguyễn Ánh đã hoàn toàn làm chủ đất Gia Định thì Vũng Tàu và Bến Nghé là nơi cập bến của các tàu thuyền nước ngoài đến giúp hoặc buôn bán với Nguyễn Ánh.
[4] Do khuôn khổ bài viết, chúng tôi không có điều kiện dẫn sự kiện chứng minh cho các vấn đề trên. Thực ra, nó đã được các nhà sử học đi trước làm sáng tỏ. Chúng tôi chỉ tập trung những vấn đề mà bài viết đang đặt ra.