Văn học - Luận

Sưu tầm

« Prev
1
Next »

Can Tho
Global Moderator

Miền T?y, Hậu Giang

Posts: 4,775

Văn học - Luận Jan 26, 2011 4:29:27 GMT 9

Quote

Post by Can Tho on Jan 26, 2011 4:29:27 GMT 9

Dịch và giới thiệu văn học cổ Việt Nam:
Những điều bất cập.

Thiếu Khanh

pham-v-thanh.blogspot.com/search/label/About%20Us
www.talawas.org/talaDB/talaDBFront.php?rb=08
vanmagazine.saigonline.com/
Đề cập sự kiện "CD 10 ca khúc nổi tiếng của VN được chuyển sang tiếng Anh" bồi rất... trời ơi mới đây (mà trang web của Bộ Văn hóa Thông tin và Du lịch VN đăng bài hí hửng khoe "Chuyển ngữ sát nghĩa tiếng Anh" để "Chắp cánh cho ca khúc Việt bay xa"), trên trang blog Nguyễn Văn Tuấn tác giả viết:

"Nhưng dịch nhạc và thơ Việt sang tiếng Anh là việc làm rất khó khăn. Nó đòi hỏi người dịch chẳng những phải am tường tiếng Anh, tiếng Việt, mà còn phải có kiến thức tốt về văn thơ của cả hai ngôn ngữ. Dịch thơ văn và nhạc không chỉ đơn thuần là việc chuyển ngữ, mà còn là một công trình sáng tác."

Những yêu cầu cho dịch thuật, nhất là dịch thơ, như Gs Nguyễn Văn Tuấn nói trên đây, vốn đã được nhận thấy từ hàng ngàn năm trước, và được khẳng định một cách cụ thể từ cuối thế kỷ 17. Nhưng trước khi xảy ra vụ "CD với 10 ca khúc" được "dịch" một cách tai hại nói trên, người ta đã có dịp nhận thấy việc dịch và giới thiệu văn học cổ VN đã được một vài dịch giả trong nước thực hiện ngoài "chuẩn" quy định mà hệ quả tuy không đến nỗi... "you inside me after class" [1] (!) nhưng cũng hết sức bôi bác trời ơi.

Người La Mã là những người đầu tiên làm công việc dịch thuật từ thời cổ đại. Năm 196 trước công nguyên, các thành bang Hy Lạp chịu nhận sự bảo hộ của La Mã. Người La Mã chiến thắng và cai trị người Hy Lạp nhưng họ vốn rất ngưỡng mộ nền văn minh và văn học của Hy Lạp, và họ đã dành rất nhiều nỗ lực để dịch các tác phẩm văn học của Hy Lạp, trong đó, những trường thiên anh hùng ca Odyssey và Iliad của thi hào Homer vốn là những viên ngọc bất hủ. Ngay khi phát minh dịch thuật, người La Mã đã dịch thơ. Tác phẩm văn học của tất cả các quốc gia thời cổ đại chủ yếu là thơ. Đó là loại tác phẩm dễ lưu truyền bằng miệng và theo trí nhớ khi các phương tiện in ấn chưa ra đời. Kinh nghiệm sớm về dịch thuật của họ cũng là kinh nghiệm dịch thơ. Nhưng chỉ đến nửa sau thế kỷ 17, nhà thơ, kịch tác gia kiêm nhà phê bình văn học người Anh John Dryden (1631- 1700) mới tổng kết kinh nghiệm của các thế hệ những những nhà nghiên cứu dịch thuật để đưa ra những tiêu chuẩn cụ thể cho một dịch giả. John Dryden đòi hỏi người dịch thơ phải là một nhà thơ, phải nắm vững cả hai ngôn ngữ, và ngoài việc phù hợp với các tiêu chuẩn thẩm mỹ của thời đại của mình dịch giả phải am hiểu cả các đặc tính và "tinh thần" của tác giả nguyên tác. ("To translate poetry ... the translator must be a poet, must be a master of both languages, and must understand both the characteristics and "spirit" of the original author, besides conforming to the aesthetic cannons of his own age." [2]).

Hơn ba trăm năm qua, từ Đông sang Tây, dường như chưa có ai phản bác các yêu cầu này của nhà thơ kiêm nhà phê bình văn học người Anh đó. Không những thế, nhận định của ông ngày càng được khẳng định và có giá trị gần như một "định lý". Riêng trong nền văn học VN, cho đến gần đây hầu như các dịch giả dịch thơ bản thân họ đều vốn là nhà thơ, nổi tiếng nhất là nhà thơ Đoàn Thị Điểm đã dịch Chinh Phụ Ngâm Khúc của Đặng Trần Côn từ nguyên tác chữ Hán ra chữ Nôm. Có một trường hợp tưởng là ngoại lệ là nhà văn Khái Hưng, người đã dịch một bài thơ từ nguyên tác tiếng Pháp, Sonnet d'Arvers (Bài Sonnet của Arvers), trong tập thơ Mes heures perdues (Những giờ phút nhàn rỗi của tôi) của nhà thơ Pháp Félix Arvers (1806 - 1850). Khái Hưng là nhà văn, dường như không thấy nói ông có làm thơ. Nhưng có đọc tác phẩm Tiêu Sơn Tráng Sĩ của ông mới biết ông rất am tường thi pháp cổ điển, không kém gì một nhà thơ. Và bài thơ dịch "Tình Tuyệt Vọng" của ông, "Lòng ta chôn một khối tình / Tình trong giây phút mà thành thiên thu..." chứng tỏ ông là một nhà thơ vững vàng.

Hiện nay tình trạng dịch và giới thiệu mảng thơ của nền văn học cổ, đã cho thấy nhiều bất cập. Nhiều dịch giả dịch mảng thơ này bản thân không phải là nhà thơ, thiếu những kiến thức nhất định về văn học, thậm chí chưa nắm vững ý nghĩa trong văn bản ngôn ngữ nguồn và xuệch xoạc với ngôn ngữ đích. Cũng trên trang blog Nguyễn Văn Tuấn, tác giả nhận thấy "Trong thực tế, đã có biết bao trường hợp những bài thơ được dịch sang tiếng ngoại quốc trở thành đại họa cho tác giả." Đó là hậu quả tất nhiên từ trình độ non yếu của người dịch.

Từ một số bài thơ của nền văn học cổ điển VN đã được dịch ra tiếng Anh và xuất bản, có thể thấy được các sai lầm yếu kém làm lộ rõ ba vấn đề căn bản:

1. Ai dịch? Và dịch như thế nào?

2. Dịch cho ai đọc?

3. Họ đã hiệu đính các bản dịch như thế nào?

Chúng ta sẽ lần lượt xem xét từng điểm một.

Trước hết,
1. Ai dịch? Và dịch như thế nào?

Không phải vô cớ mà John Dryden đòi hỏi bản thân người dịch thơ phải là một nhà thơ trước đã. Trước ông, nhà thơ Anh, Sir John Denham, (1615-1669), đã biết rằng người dịch thơ không phải chỉ làm cái công việc chuyển một ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác mà là chuyển cái chất thơ, cái hồn thơ (poesie) từ ngôn ngữ này thành cái chất thơ, cái hồn thơ trong ngôn ngữ kia.

Phần lớn và là phần quan trọng của mảng văn học cổ VN là thơ. Mà là thơ cổ. Việc dịch những bài thơ đó sang tiếng nước ngoài đúng là rất khó khăn, đòi hỏi người dịch không những phải là một nhà thơ mà còn phải am hiểu văn học và văn học sử VN đến một chừng mực nhất định. Không đáp ứng yêu cầu này, có thể người dịch không những không chuyển đạt đúng nội dung nguyên tác mà còn gây "đại họa cho tác giả." Các "tai họa" đó là do

a.- Dịch giả thiếu kiến thức về văn học - Dịch thơ mà không hiểu thơ.

Cuốn sách Thơ Nữ Việt Nam Từ Xưa Đến Nay, Tuyển tập song ngữ [3] giới thiệu một bài thơ Đường luật thất ngôn bát cú được gán cho nữ sĩ Sương Nguyệt Anh, như sau:

TIẾNG THAN CỦA NGƯỜI CHINH PHỤ THỜI NAY

Cỏ mướt sân mềm, liễu thướt tha
Ngày nào chàng trở lại quê nhà
Nửa rèm trăng úa lòng tê tái
Lẻ gối quyên kêu lệ thấm nhòa
Ải bắc mây giăng mờ bóng nhạn
Giang sơn xuân héo tựa nga my
Tương tư bao độ thầm trong mộng
Từng đến bên anh - biết chăng là
1918.

Sương Nguyệt Anh (bút danh của bà Nguyễn Thị Ngọc Khuê, 1864 - 1922, con gái của nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu), một nữ sĩ nổi tiếng, là người phụ nữ VN đầu tiên làm chủ bút một tờ báo, cũng đầu tiên của phụ nữ VN, tờ Phụ Nữ Chung (Tiếng chuông phụ nữ). Nên biết các văn nhân thời trước theo nho học, coi văn thơ chữ nghĩa là điều thanh cao quan trọng không thể khinh suất. Thơ được coi là một trong bốn nghệ thuật tao nhã, cầm kỳ thi họa, mà chỉ những người có học hành, có tâm hồn thơ và cảm thức về thơ mới biết sáng tác và thưởng thức. Cho nên, trong thơ các cụ rất nghiêm túc về niêm luật, vì đối với các cụ làm thơ thất niêm thất luật không chỉ là sai sót về kỹ thuật mà còn là một bằng chứng của sự học hành thô lậu, dốt nát, và vì thế là một sự nhục nhã. Bài thơ trên đây, về kỹ thuật, hoàn toàn là một tác phẩm dở, không đáng có và không thể có, không thể là thơ của nữ sĩ Sương Nguyệt Anh. Lẽ nào một "con nhà nòi", và là chủ bút tiên phong của một tờ báo tiên phong vào thời nền cổ học còn ảnh hưởng rất mạnh lại là tác giả của một "bài thơ" chỉ đáng là trò cười như thế!

Xét về hình thức, bài thơ thất ngôn bát cú này đang có các vần tha, nhà, nhòa, đến vần thứ tư lại là... my, rồi vần cuối trở lại với là! Câu "Giang sơn xuân héo tựa nga my" vừa không vần vừa không đối theo luật. Câu thứ sáu đã thất vận, đến câu thứ tám lại thất niêm với ba từ cuối rất vô duyên - biết chăng là. Cần biết là vào đầu thế kỷ 20, những tình nhân, và thậm chí vợ chồng, còn chưa gọi nhau bằng các từ "anh, em" như bây giờ, nhất là trong văn thơ. Họ thấy nó... trơ trẽn. Khoan khoan ngồi đó chớ ra. Nàng là phận gái, ta là phận trai, (Lục Vân Tiên). Câu "Từng đến bên anh - biết chăng là" vừa vô duyên, vừa không phải là thơ. Nhất định bài thơ đó không phải của bà Sương Nguyệt Anh. Gán cho bà là tác giả bài thơ đó đã là một cách làm nhục bà. Ngoài ra, giới thiệu một bài thơ như thế với độc giả nước ngoài chỉ chứng tỏ được một điều: chính người VN chẳng am hiểu được bao nhiêu các tác phẩm văn học của tiền nhân mình.

Nhưng chuyện này là do trình độ hiểu biết về văn học nói chung và về thơ nói riêng của người có trách nhiệm chọn thơ để giới thiệu, còn dịch giả thì vô can chớ? Không hẳn vậy. Chưa xem bản dịch tiếng Anh, người đọc đã biết dịch giả vừa không phải là một nhà thơ, vừa ít am hiểu văn học và văn học sử. Tức là không đúng "tiêu chí" theo như John Dryden nêu ra. Nếu đúng ắt dịch giả đã nhận ra một bài thơ "dỏm", và không phải chịu "khổ nạn" dịch câu "Giang sơn xuân héo tựa nga my" là "The curving hills fade like a woman's delicate eyebrow" để mang tiếng dịch sai vì không hiểu thơ, và "tiếp tay" làm nhục nữ sĩ Sương Nguyệt Anh bằng sự mặc nhiên gán cho người phụ nữ tài hoa ấy một bài thơ "dỏm" và dở cực kỳ đến vậy. Gán bài thơ này cho bà Sương Nguyệt Anh để được dịch và giới thiệu với đọc giả nước ngoài là thêm một trường hợp "đại họa cho tác giả" như thế.

Nếu dịch giả là nhà thơ và hiểu biết ít nhiều văn học sử ắt biết nhà thơ Thái Thuận (thế kỷ 15) là phó nguyên soái Tao Đàn của vua Lê Thánh Tôn, tài thơ rất nổi tiếng, mỗi bài thơ thất ngôn bát cú của ông phải đủ tám câu, chớ không phải chỉ có bảy câu như bài dịch "End of Spring in the Citadel" trong tạp chí Vietnam Literature Review, the world's Window on Vietnamese Culture, Volume III, 2009 [4]

Ai tư vãn là bài thơ của công chúa Ngọc Hân khóc chồng là hoàng đế Quang Trung, được dịch sang tiếng Anh một cách... thật ngộ:

AI TƯ VÃN (Trích) [5]

Buồn thay nhẽ sương rơi gió lọt
Cảnh đìu hiu thánh thót châu sa
Tưởng lời di chúc thiết tha
Khóc nào lên tiếng, thức mà cũng mê...

Dịch:

From LAMENT OF LONELINESS

Such loss: Dew settles, the wind pierce,
Her tears scatter across the desolate landscape.
She remembers the words of his urgent last wishes,
Sobbing, sobbing, sobbing, she seems awake yet in the stupor.

Chỉ với cái tựa và bốn câu đầu tiên được dịch đã thấy cái... tai họa mà bà công chúa xấu số đã phải gánh chịu sau tai họa mất chồng và sắp có thể bị sát hại cả mẹ lẫn con. "Trích" thì được dịch là From. "Ai tư vãn" (Ai: buồn khổ, tư: nghĩ ngợi, vãn: than thở) được dịch là Lament of Loneliness (Tiếng than của sự cô đơn)! "Buồn thay nhẽ" được dịch thành "Such loss" (!). "Cảnh đìu hiu thánh thót châu sa" thành ra "Her tears scatter across the desolate landscape"! Và "Khóc nào lên tiếng," thì thành "Sobbing, sobbing, sobbing."!

Ngoài cách dịch thơ "lạ lùng" đó, dịch giả, vì không có kiến thức cơ bản về văn học sử nên không cảm nhận được nội dung của tác phẩm, đã không biết Ai Tư Vãn là bài thơ khóc chồng của Lê Ngọc Hân, nguyên Bắc cung hoàng hậu của vua Quang Trung. Không biết Ngọc Hân là tác giả bài thơ, là người than khóc, là nhân vật ngôi thứ nhất. Vì không biết thế cho nên trong suốt bản dịch, dịch giả đã nhất mực từ chối thân phận chủ thể của tác giả Ngọc Hân, đẩy tác giả xuống ngôi thứ ba như một người xa lạ - she, và her, và khi bà góa phụ vương giả nói đến chồng mình thì người dịch "buộc" bà dùng những từ he, his và him. Khi tác giả than mình không còn được hàn huyên với chồng, "Tin hàn huyên khôn hỏi thăm nhanh" thì dịch giả dịch thành: "No longer can they exchange greetings" - Họ không còn chào hỏi nhau được nữa!

Chuyện "không biết" này được nhận thấy một lần nữa ở một dịch giả khác, cũng trong cuốn sách Thơ Nữ Việt Nam... nói trên, với bài Hạnh Thục Ca[6] , một bài thơ dài kể lại việc vua Hàm Nghi "xuất bôn" rời kinh thành Huế chạy ra Quảng Trị sau mưu toan chống Pháp không thành. Ở đây (và thêm một chỗ khác nữa) người dịch cũng dịch "Trích" là From, còn cái tựa Hạnh Thục Ca (Bài ca về hành trình [vua Đường Minh Hoàng lánh nạn An Lộc Sơn] trốn vào đất Thục) được dịch là Chant of Redemption (!!)

Cứ cho Chant là "bài ca" đi, Redemption có nghĩa là sự chuộc lại tội lỗi, chuộc lại vật cầm cố, chuộc kẻ bị tù tội, hoặc sự trang trải hết nợ nần. Thế thì Redemption dính gì với chuyện vua Hàm Nghi bỏ kinh đô chạy ra Tân Sở được tác giả ví như vua Đường "hạnh Thục"? Bài ca "chuộc lại" cái gì đây?

Hai câu ở đầu đoạn trích này, nhà vua (Hàm Nghi), lúc này đã chạy ra Quảng Trị, tâu xin Thái hậu cùng chạy lên đồn Tân Sở để tránh giặc Pháp, được chép là:

Gởi xin Tần Sở kíp lên
Ở đây thế ắt chẳng nên đâu là

Và được dịch:

They asked for shelter in Tần Sở to escape in time,
For it was not the least bit wise to stay behind!

Lại một lần nữa, ngoài cách dịch "xa xăm", người có trách nhiệm chọn bài dịch lẫn dịch giả đều không hiểu thơ, và không nhớ cả lịch sử nước nhà, nên, có lẽ, cho đây là một thứ truyện Tàu "diễn thơ" kiểu như... Nhị thập tứ hiếu, và tưởng đồn Tân Sở ở Quảng Trị là nước Tần nước Sở nào ở bên... Tàu!

Dù sao, đó là những đoạn tác phẩm mà trong đó lời xưng hô không bộc lộ rõ ràng, dịch giả không phải nhà thơ, không hiểu văn học và không cảm được thơ nên không nhận ra. Thế nhưng trong tác phẩm Chinh Phụ Ngâm, người chinh phụ luôn gọi chàng xưng thiếp mà sao dịch giả cũng không hiểu chàng với thiếp nghĩa là gì để cứ một mực gán cho họ là she/her, he/him?

Đưa chàng lòng dặc dặc buồn
Bộ khôn bằng ngựa thủy khôn bằng thuyền [7]

Câu 6 trên thì đã rõ nghĩa. Câu 8 dưới có nghĩa là: đi bộ thì thiếp không cưỡi ngựa được, còn đi đường thủy thì thiếp không đi thuyền được, cho nên thiếp rất tiếc không thể theo chàng.

Hai câu được dịch ra tiếng Anh... chẳng ăn nhập vào đâu cả:

The battle calls him away, leaving her in anguish
No longer his mate, once he leaps astride his horse or steps into his boat.

(Trận chiến gọi anh ta đi xa, để nàng/cô ta ở lại trong đau khổ
Không còn là người bạn của anh ta nữa, một khi anh ta nhảy lên lưng ngựa hay bước xuống thuyền của anh ta)!

Và:

Nhủ rồi tay lại cầm tay
Bước đi một bước dây dây lại dừng (dây dây?)
Lòng thiếp tựa bóng trăng theo dõi
Dạ chàng xa ngoài cõi Thiên san

Thành ra

They hold hands, sharing gentle counsel, tender words
He takes a step away and, preoccupied, another step, then pauses.
Her heart, like the moon's shadow, follows him;
His heart, far away, seeks glory in the Heavenly Mountains

Thôi bỏ qua cách dịch hoàn toàn không đạt, bỏ qua cách dịch word for word mà không nhận ra sự trái nghĩa của từ (bóng trăng dịch thành moon's shadow, mà shadow là bóng tối, trong khi bóng trăng có nghĩa là ánh sáng trăng), bỏ qua việc dịch giả không hiểu tiếng Việt "nhủ" có nghĩa là dặn dò, không biết "Thiên San" là tên núi vì nó ở... bên Tàu, những điều đó thuộc về khả năng thông hiểu hai ngôn ngữ của dịch giả. Có điều kỳ lạ là dịch giả không biết chàng và thiếp có nghĩa hiện đại là anh và em!

Một dịch giả khác thậm chí ngay cả từ ta nghĩa là... ta mà vẫn cứ tưởng là một anh chàng nào khác, ở ngôi thứ ba:

Mười bảy hay là mười tám đây
Cho ta yêu dấu chẳng rời tay[8]

Thành ra:

Seventeen or eighteen you should be
Cherrished, never leaving his hands.

Và, lạ lắm nhé, cũng trong bài thơ "Vịnh cái quạt giấy" đó của nữ sĩ Hồ Xuân Hương:

Hồng hồng má phấn duyên vì cậy

Thành ra:

A rose fan and powdered cheeks can charm!

Điều này thuộc một "tiêu chí" dịch thuật khác, sẽ được đề cập sau.

Người dịch thơ mà bản thân không phải là nhà thơ, nhưng nếu "nắm vững hai ngôn ngữ - [ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích]" (master of both languages), am hiểu cả các đặc điểm và "tinh thần" của tác giả văn bản nguồn" (understand both the characteristics and "spirit" of the original author), và "phù hợp với các nguyên tắc thẩm mỹ của thời đại của dịch giả" (conforming to the aesthetic cannons of his own age) theo các tiêu chuẩn John Dryden nêu ra, thì có lẽ bản dịch của họ chỉ thiếu một chút chất thơ thôi chớ không đến nỗi xa nguyên tác đến mức "diệt" thật sự như thế.

b.- Dịch giả thiếu kiến thức trong những lãnh vực chuyên biệt - Dịch bừa

Nhìn vào chất lượng của một số thơ văn cổ được dịch ra tiếng Anh xuất bản ở VN, người ta có thể suy từ "định lý" của John Dryden, ra nhiều "hệ luận" khác. Ví dụ, để dịch một bài thơ thiền, dịch giả phải là một thi sĩ thiền sư hay một nhà tu, am hiểu giáo lý của Phật. Nói như thế không phải là chuyện trào phúng cho vui. Một dịch giả "layman" không hiểu gì về đạo Phật mà dịch thơ thiền sẽ thành một... trò dị hợm ngay tức khắc.

Cũng trong cuốn sách Thơ Nữ..., bài thơ Sắc Không được cho là của thái phi Ỷ Lan (thứ phi của vua Lý Thánh Tông, mẹ của vua Lý Nhân Tông ):

SẮC KHÔNG [9]

Sắc là không, không tức sắc
Không là sắc, sắc tức không.
Sắc không đều chẳng quản,
Mới khế hợp chân tông.

Khi về già thái phi Ỷ Lan đã đi tu (và làm được nhiều điều tốt, có lẽ để "chuộc" tội làm cho Dương hoàng hậu, vợ cả của vua Lý Thánh Tông, cùng với hơn bảy mươi người cung nữ phải chết. Do những việc làm mang tính "sám hối" này, bà được dân (không hề hay biết những chuyện ghen tuông trong hoàng cung) yêu kính gọi là Quan Âm. Tuy vậy chọn một bài "kệ" của một nhà tu như bài Sắc Không, gọi là "thơ" của bà để giới thiệu ra nước ngoài thì dường như không phù hợp cho lắm. Quan niệm về Sắc và Không của đạo Phật tuy rất cao thâm, nhưng đó là các ý tưởng của Phật giáo, tức là một phần rất lớn nhân loại, những người Phật tử, đã cùng biết, và ngày nay những từ Sắc Không đã trở nên bình thường trên cửa miệng nhiều người, không có gì là đặc biệt của một người, hay của một nhà thơ nữ Việt Nam cần được chia sẻ với thế giới. Có Phật tử nào mà không thuộc Bát Nhã Tâm Kinh "Quán tự tại bồ tát hành thâm bát nhã ba la mật đa thời, chiếu kiến ngũ uẩn giai không... Sắc bất dị không, không bất dị sắc. Sắc tức thị không, không tức thị sắc..."?

Giới thiệu một "bài thơ" như thế vốn đã không "đắc", mà bài dịch sang tiếng Anh lại biến bài "thơ" đó thành... trò đùa, cho nên hiệu quả thật là tiêu cực.

Đây là bài dịch tiếng Anh:

BEING NON-BEING

Being is non-being, non-being being
Non-being is being, being non-being
Pay no mind to being and non-being
Only then is there unity of the whole.

Being với những non-being đọc lên líu lưỡi nghe như một câu thần chú buồn cười và vô nghĩa. Dịch Sắc và Không là being và non-being là mượn các khái niệm triết học Tây phương, có tồn tại hay không tồn tại, có sống hay không sống, gán ép vào triết học Phật giáo, một cách lấy râu ông nọ cắm cầm bà kia rất thô thiển. Being và non-being không hề có nghĩa tương đương với Sắc và Không trong đạo Phật, và the whole cũng đâu có nghĩa gì là "chân tông"!

Sắc trong đạo Phật là sắc tướng, hình tướng, là vạn vật hữu hình; nói chung tất cả những gì con người "chấp" là "có" thì đều được coi là "Sắc" - Form. Không thì phức tạp hơn. Nó đối lại với Sắc, nhưng không phải là không có Sắc, không phải là trống không, không có gì cả. Không, tiếng Phạn là Sunyata. Oshoo, trong The Heart Sutra, Oshoo talks on Buddha, giữ nguyên từ Sunyata mà không dịch sang tiếng Anh; ông cho là tiếng Anh không có từ tương đương. Và bản dịch Bát Nhã Tâm kinh từ chữ Phạn sang tiếng Anh được phổ biến cũng giữ nguyên chữ Sunyata như thế:

"O Shariputra, form is no other than sunyata. Sunyata is no other than form. Form is exactly sunyata. Sunyata exactly form. Feeling, thought, volition, and consciousness are likewise like this."

(Xá Lợi tử, sắc bất dị không, không bất dị sắc. Sắc tức thị không, không tức thị sắc. Thọ, tưởng, hành, thức, diệc phục như thị. - Này ông Xá lợi tử, sắc không khác không, không không khác sắc. Sắc chính là không; không chính là sắc. Thọ, tưởng, hành, thức cũng đều như thế cả.)

Thế nhưng, tuy không có từ tiếng Anh nào mang nghĩa chính xác của từ Sunyata tiếng Phạn, vốn không hoàn toàn có nghĩa là nothing / nothingness hay empty / emptiness, nhưng không phải người nói tiếng Anh nào cũng hiểu được nghĩa từ tiếng Phạn Sunyata. Cho nên người ta đã tạm dùng từ void để dịch chữ Không giúp người đọc tạm có được một khái niệm gần đúng. Thay vì being với non-being, những câu sắc-không ấy có thể chỉ đơn giản là

FORM AND VOID

Form is void, void is form
Void is form, form is void...
To find one's true way to conform
Pay no mind to form and void

Không phải là một bài thơ thiền, nhưng bài thơ Vằng Vặc Trăng Mai của Nguyễn Thị Điểm Bích (Thế kỷ XII) [10] có những câu có vẻ mang phong vị "nhà chùa" :

Người hòa tươi tốt cảnh hòa lạ,
Mâu Thích Ca nào thuở hữu tình.

Được dịch:

A refreshing man of peace: The scene is usual
Wherever Sidhartha goes, the garden is calming.

Không hiểu dịch giả (là một người nước ngoài làm việc nhiều năm ở Hà Nội) lấy chất liệu ở đâu mà ... tối tác như thế!

Cũng từ những bài thơ đã được dịch và xuất bản, ta có thể có "Hệ luận" thứ hai: Để dịch những bài thơ liên quan đến âm nhạc, dịch giả nên vừa là một nhà thơ vừa có sự hiểu biết nhất định về âm nhạc.

Nghe thì có vẻ buồn cười nếu không phải là cường điệu cho vui. Nhưng thật đấy. Đây là trường hợp một dịch giả không am hiểu những khái niệm đơn giản trong âm nhạc truyền thống của Việt Nam nên dịch sai và, do đó, độc giả người nước ngoài sẽ không hiểu gì cả hoặc sẽ... phì cười.

"Long Thành Cầm Giả Ca" là một bài thơ chữ Hán theo thể cổ phong trường thiên của thi hào Nguyễn Du được nhiều người biết. Mới đây người ta đã làm một cuốn phim "hoành tráng" chuyển thể từ bài thơ này để chiếu trong dịp đại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội và dự festival phim quốc tế tại Việt Nam. Bài thơ được dịch ra tiếng Anh và giới thiệu trên tập san Vietnam Literature Review [11] .

(Tất cả) bản dịch tiếng Anh trong tạp chí này không kèm theo nguyên tác tiếng Việt. Câu thứ 13 của bản dịch Long thành cầm giả ca:

And her fingers danced on the strings, leaping over five octaves.
(Và các ngón tay nàng nhảy múa trên những dây đàn, nhảy qua năm octaves.)

Câu đó trong nguyên tác được phiên âm:

Lịch loạn ngũ thanh tùy thủ biến (Năm âm thanh réo rắc biến hóa theo tay người đàn.)

Câu tiếng Anh tuy dài nhưng còn xa mới đủ ý của bảy từ trong nguyên tác, nhưng điều quan tâm chính ở đây là dịch giả thiếu hiểu biết về âm nhạc truyền thống Việt Nam, dùng five octaves để dịch từ ngũ thanh là không chính xác và hoàn toàn vô nghĩa. Ngũ thanh là năm âm, chớ không phải là năm octaves. Năm âm, vì âm nhạc truyền thống của chúng ta, nói một cách đơn giản, chủ yếu là nhạc ngũ cung (pentatonic music). Âm giai của nhạc truyền thống của ta là âm giai ngũ âm, pentatonic scale hay five-tone scale, chỉ có năm nốt mang tên Hò, Xự, Xang, Xê, Cống (với năm biến thức gọi theo từ Hán Việt là Cung, Thương, Giốc, Trủy, Vũ) tương ứng với các nốt Đô, Rê, Fa, Sol, La (hoặc Đô, Rê, Mi, Sol, La) [12] trong âm nhạc Tây phương. Trong khi đó âm nhạc tây phương là nhạc thất cung hoặc thập nhị cung [13], ghi âm thanh tự nhiên bằng bảy nốt theo thứ tự Đô Rê Mi Fa Sol La Si, và bảy nốt này là âm giai tự nhiên Đô của âm nhạc thất cung. Nếu lập lại nốt Đô ở bậc cao trên nốt Si, ta sẽ có một âm giai tự nhiên toàn âm (của âm giai) Đô. Từ Đô thấp đến Đô cao là một quãng tám (gồm 8 nốt), tức là một octave. Năm octaves là một âm vực (sound extent) bằng năm lần quãng tám như thế chồng lên nhau từ thấp đến cao. Âm nhạc truyền thống của ta không có quãng tám tự nhiên - octave đó. Vì âm giai của ta chỉ có năm âm thôi mà.

Năm octaves thường là âm vực của đàn harpsichord, trong khi âm vực của đàn grand piano trải rộng đến tám octaves (vài cái piano hiện đại thậm chí có âm vực chín octaves). Âm vực của đàn Nguyệt rất hẹp, không quá một octave so với nhạc Tây phương; thường là các bản nhạc chơi trên đàn Nguyệt chỉ diễn tấu trong khoảng quãng bốn hay quãng năm thôi. Cho nên nhạc công không thể nào chơi đến năm octaves trên đàn Nguyệt như trong câu dịch tiếng Anh. Người đọc có thể phì cười là vì vậy.

Last Edit: Aug 6, 2015 8:50:01 GMT 9 by Can Tho

Can Tho
Global Moderator

Miền T?y, Hậu Giang

Posts: 4,775

Văn học - Luận Jan 26, 2011 4:30:46 GMT 9

Quote

Post by Can Tho on Jan 26, 2011 4:30:46 GMT 9

c.- Dịch giả dịch từng từ theo nghĩa đen (word for word)

Ngay từ trước công nguyên, Cicero (106 - 43 BC), một trong các lý thuyết gia dịch thuật nổi tiếng của La Mã có ảnh hưởng đến nhiều thế hệ dịch giả về sau, đã nhận thấy không nên dịch sát nghĩa đen từng từ (word for word), mà phải chuyển ý của câu hay cụm từ từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác (sense for sense). Đến nay chúng ta đến sau người La Mã hơn hai ngàn năm, nhưng trong dịch thuật đôi khi việc dịch từng từ vẫn còn là một thói quen dễ dãi và... hấp dẫn không cưỡng được.

Trong bài thơ được gán cho bà Sương Nguyệt Anh đề cập trên đây có câu:

Ải Bắc mây giăng mờ bóng nhạn

Được dịch theo cách word for word thành:

Along the Northen Pass, clouds obscure the single swallow.

Người xưa lấy điển tích Tô Vũ, một tướng của nhà Hán bị Thiền Vu tức vua của người Hung nô (Hsiung-nu hay Hun) bắt và cầm giữ trên biên cương phía Tây bắc nước Tàu trong mười chín năm, ngày ngày phải đi chăn dê. Nhiều lần vua Hán Vũ đế đòi thả Tô Vũ, nhưng Thiền Vu nói Tô Vũ đã chết rồi. Tô Vũ bèn viết thư cột vào chân của rất nhiều chim nhạn để mùa đông giống chim này bay về phương nam tránh rét, thư có thể đến tay đồng bào ông. Nhờ vậy vua Hán có bằng cớ để đòi Thiền Vu trả Tô Vũ về nước.

Do đó, cụm từ "mờ bóng nhạn" trong câu thơ có ý nói không có thư từ tin tức, chớ chẳng phải thực sự nói chi về chim nhạn cả.

Trong một bài khác, bài Tự Trào được cho là của nữ sĩ Cao Ngọc Anh [14] có câu:

Chẳng có chi mà lại có danh

Câu thơ có nghĩa là mình không có công trạng hay thành đạt gì mà cũng có tiếng tăm [15]. Từ "danh" trong câu thơ có nghĩa là thanh danh, hay danh tiếng, reputation chẳng hạn, nhưng cả câu đã được dịch một cách mot-à-mot rất... nghĩa đen:

I have nothing, although I've a name. (!)

Bài dịch tiếng Anh ngắn ngủi này còn có nhiều điều để nói, nhưng ở đây chỉ đề cập cách dịch dễ dãi word for word. Chẳng hạn từ tiên trong các câu:

Dở tiên dở tục dở tu hành
Half fairy, half philistine, half religious practitioner

và

Túi nhẹ thơ tiên trí quẩn quanh
Light fairy poems with a muddled view

Tiên có lẽ là một khái niệm rất khó dịch ra các ngôn ngữ phương Tây. Trong ngôn ngữ của họ hình như không có sẵn từ tương đương, vì lẽ trong đời sống tinh thần của người Tây phương chỉ có thần thoại, chớ không có tiên thoại. Mà các thần của họ, những ông bà thần trong thần thoại Hy Lạp nửa người, nữa thánh, nửa... quỷ, không phải những vị tiên ông tiêu dao phiêu hốt, tiên bà nhân từ hiền hậu, tiên cô xinh đẹp dịu dàng, tất cả luôn thân thiện và sẵn sàng giúp đỡ con người như trong quan niệm của ta. Từ fairy của họ mà nhiều người quen hiểu là tiên là hoàn toàn không phù hợp với hình ảnh ông tiên, cô tiên trong tưởng tượng của người VN, và có lẽ cả trong một số dân tộc Đông phương. Từ fairy được Từ điển Longman Dictionary of Contemporary English định nghĩa là: a small imaginary creature with magic powers, which looks like a very small person. Từ điển Macmilan English Dictionay cũng định nghĩa y như vậy và cho thêm đôi cánh: an imaginary creature with magic powers that looks like a small person with wings. Còn Từ điển Oxford Advanced Leaner's Dictionary cho ví dụ:

a good / wicked fairy

Tức là có fairy hiền và fairy độc ác. Và trong thực tế người ta mặc định fairy là một thứ sinh vật trong tưởng tượng, giống người, giới tính nữ. Và đặc biệt là nhỏ. Rất bé nhỏ.

Trái với thứ fairy tầm thường trong tưởng tượng trẻ con đó, khái niệm tiên trong bài thơ của nữ sĩ Cao Ngọc Anh hàm ý một điều gì cao siêu, thanh thoát, trong sạch, khác với tục, và dứt khoát không phải là fairy. Và Tây Phương, vì thế, hoàn toàn không có khái niệm thơ tiên như giống như của ta. Thơ tiên của ta không phải là fairy poems. Fairy poems của Tây phương là những bài thơ về các "nàng tiên bé xíu", kiểu như thơ của nhi đồng ... sáng nay mẹ lên nương, một mình em đến lớp.... Cho nên để chuyển gần đúng nghĩa của từ tiên sang tiếng Anh có lẽ dịch giả phải lao động trí óc dữ lắm, chớ không thể dễ dàng dùng "chiêu" word for word mà được. Người Anh Mỹ sẽ ngơ ngác không hiểu gì đâu. Hoặc họ sẽ hiểu rất sai lạc.

Cũng dịch giả này khi dịch một bài thơ thất ngôn tứ tuyệt chữ Hán "Ngẫu Thành" của Nguyễn Trãi có câu:

Thế thượng hoàng lương nhất mộng dư (Việc đời như một giấc mộng hoàng lương)

Hoàng là màu vàng - yellow. Hoàng lương là hạt kê (màu) vàng chỉ giản dị là "yellow millet". Ai cũng hiểu cụm từ "giấc mộng hoàng lương" vốn là một điển tích về một anh học trò khó trên đường lên kinh dự thi. Dọc đường, trong một quán trọ, anh tình cờ ngủ quên bên cạnh bà chủ quán đang nấu một nồi chè kê. Trong mơ anh học trò thấy mình đổ tiến sĩ và làm quan suốt vài chục năm thăng tiến vùn vụt, trở nên giàu có sang trọng, vợ đẹp con khôn, một thời lừng lẫy. Bỗng có người tâu lên vua là anh - bấy giờ đã là một đại quan - phạm tội tham nhũng rất nặng. Vua sai điều tra, và với bằng chứng phạm nhiều trọng tội rành rành vị đại quan bị ghép tội tử hình. Đến ngày hành quyết, khi lưỡi đao đoạt mệnh còn chưa kịp bổ xuống cổ, anh học trò hốt nhiên tỉnh dậy, toát mồ hôi khắp người, mừng mình còn sống. Quay nhìn bên cạnh nồi kê của bà lão vẫn chưa chín, nhớ lại "hoạn lộ" mấy mươi năm trong mộng, anh học trò cảm thấy lòng mình nguội lạnh với công danh, bèn mang lều chiếu bỏ về, không thèm đi thi nữa.

Thế mà câu thơ đó đã được dịch thành:

It's over! Waking from a dream of golden millet. [16]

Chưa nói chuyện câu dịch "phóng" không sát nguyên tác, dịch giả đã dịch chữ hoàng lương theo nghĩa đen của từ nhưng lại thành ra golden millet - hột kê bằng vàng! Chắc là độc giả Tây tưởng có ai đó đi tìm hột kê bằng vàng mà không gặp cho nên than thở "It's over"!

Trong bài thơ Ai Tư Vãn, công chúa Ngọc Hân đang mơ theo chồng ở thế giới bên kia thì sực tỉnh giấc chiêm bao:

Mơ màng thêm nỗi khát khao
Ngọc kinh chốn ấy ngày nào tới nơi.

Được dịch thành:

Such dreams leave her thirsty for him
And more anxious to reach him in the Jade Capital. [17]

Ngọc kinh chẳng qua một cách nói tu từ cho đẹp lời, một euphemism đối với bậc đế vương (Quang Trung) đã chết, chớ có phải một Jade Capital theo nghĩa đen nào đâu! Hơn nữa, Ngọc Hân khát khao được hội ngộ với chồng ở thế giới bên kia mà nói là leave her thirsty for him thì vừa sai lạc vừa sống sượng quá.

Trong tập Thơ Thiền Lý Trần, tập thơ quý ấn loát rất công phu sang trọng và đẹp đẽ, có bài thơ "Ngôn hoài" [18] của Thiền sư Dương Không Lộ với câu đầu:

Trạch đắc long xà địa khả cư

Câu thơ chưa có gì là thiền vị, được dịch nghĩa thành:

Finding a dragon - shaped land where I could reside [19]

Và dịch thành thơ:

A dragon - shaped land to call my own.

Dịch giả là nhà thơ Việt kiều sống ở Mỹ có tác phẩm được chọn trong một trăm bài thơ hay nhất VN thế kỷ 20. Đồng dịch giả là một nhà thơ Mỹ và là giáo sư đại học. Tuy vậy, cả hai đều bị "cám dỗ" rơi vào chiếc bẫy "dễ dãi" khi dịch ba từ "long xà địa" là dragon-shaped land. Một cách làm "thuận tay" của kẻ tự tin quá đáng nên không cần động não.

Tiếng Anh là một trong những ngôn ngữ "kỹ thuật" và, có lẽ vì vậy, duy lý. Người đọc sẽ không hiểu dragon-shaped land cách nào khác hơn là mảnh đất "hình con rồng". Thế là có hai điều bất cập:

Trước hết, ai cũng biết "long" là linh vật đứng đầu trong tứ linh "Long Lân Qui Phụng" được nhập từ vãn hóa Trung quốc, nhưng dường như ít người nghi ngờ nó có nguồn gốc từ nền vãn minh nông nghiệp sông nước phương Nam. Người Tàu đã nhập khẩu con rồng dưới dạng sản phẩm thô của người phương Nam (có lẽ không xa lắm với con cá sấu vốn được gọi là giao long = rồng của người Giao [chỉ]) vào thời kỳ đầu của sự tiếp xúc văn hóa của hai dân tộc, và sau đó xuất lại sang cho ta (và nhiều dân tộc khác) dưới dạng thành phẩm đã chế biến, tuy không được hoàn chỉnh: họ cho con rồng bay lên làm mưa làm gió nhưng lại... quên vẽ cánh cho nó (như người Tây phương - duy lý - đã làm với con dragon của họ).

Là một thứ hàng "ngoại' được gắn mác sang trọng nên các vua chúa của ta, bắt chước Tàu, đã vơ lấy nó làm "lôgô" cho mình, gắn liền nó với tất cả những gì có liên hệ đến vua chúa: Thân thể của vua là long thể, áo của vua là long bào, giường ngủ của vua là long sàng, xe vua đi là long xa, vân vân. Dĩ nhiên không ai gọi ông vua mất nước lưu vong là... long đong, nhưng khi giết vua thì người ta gọi là đồ long (giết rồng). Thanh "đồ long đao" của Kim Dung là với dụng ý để giết vua Mông Cổ khôi phục nhà nước của người Hán đấy.

Do nó có địa vị cao sang quý hiếm như vậy, các thầy địa lý gán tính chất "rồng" cho những "cuộc" đất có sẵn những đặc tính thiên nhiên tiện cho việc phát triển các mặt văn hóa, chính trị, kinh tế, quân sự vân vân của một địa phương. Những vị trí giúp cho sự phát triển đó được thuận lợi thì họ gọi là long mạch (mạch máu nuôi thân thể của rồng). Trong chiếu dời đô, vua Lý Thái Tổ gọi khu vực của thành Đại La là thế đất "rồng chầu hổ phục" (long bàn hổ cứ) và đặt tên là Thăng Long, dù ở đó chẳng có con rồng nào, hoặc chỉ có một con duy nhất trong... chiêm bao của nhà vua, nhưng lại có rất nhiều voi (Sách Đại Việt Sử Ký Toàn Thư chép các vua nhà Lý từng ra vùng Tây Hồ xem người ta đặt bẫy bắt voi), chớ tuyệt nhiên không phải đất Hà Nội có hình dạng con rồng chầu hay hình con cọp nằm phục thật sự.

Trở lại với câu thơ

Trạch đắc long xà địa khả cư. (Đã chọn được vùng / thế đất rồng rắn có thể cư trú.)

Ta có thể nghi ngờ giá trị của yếu tố xà trong câu thơ. Long thì cao sang quý hiếm như vậy, còn xà thì sao? Rắn luôn luôn được coi là một sinh vật nham hiểm độc ác. Nó đã chẳng quyến rũ bà Eva sa ngã khiến cả nhân loại bị vạ lây đó là gì? Dân gian có câu ca dao: Lấy chồng thì phải theo chồng / Chồng đi hang rắn hang rồng cũng theo. Theo đó, "hang rắn" hàm ý nơi nguy nan cực khổ, đối lại với hang rồng là nơi an nhàn sung sướng.

Thế sao mảnh đất trong câu thơ của vị thiền sư lại gồm cả rắn cả rồng? Có lẽ thiền sư cần một từ để mô tả tầm quan trọng hay tính chất đặc biệt gì đó của vùng đất mình nói đến, chớ không phải nói chuyện rồng rắn gì; chuyện rồng rắn chỉ là một phương tiện của ngôn ngữ. Lý do sự hiện diện của yếu tố xà trong câu thơ có lẽ chỉ là một sự ngẫu nhiên và cũng do luật thơ mà thôi. Trong luật thơ thất ngôn - ở đây là thất ngôn tứ tuyệt thể trắc - chữ thứ tư của câu thơ này phải là một âm bằng (trầm bình thanh, mang dấu huyền, hoặc phù bình thanh không mang dấu) chớ không phải một âm trắc. (Mà hổ là một âm trắc - trầm thượng thanh). Nếu thay xà bằng hổ cho hợp với chữ nghĩa long hổ thường đi đôi với nhau thì câu thơ sẽ thất niêm và khổ độc, thành ra như một câu nói bình thường, không mang nhạc điệu của thơ:

Trạch đắc long hổ địa khả cư.

Còn nếu bỏ hẳn yếu tố "xà" để nội dung được nhất quán - nghĩa là chỉ có rồng không thôi, không phải vừa rồng vừa rắn - "hiệu quả" sẽ tệ hơn:

Trạch đắc long địa khả cư.

Từ đó dễ dàng nhận thấy từ xà chỉ là do nhu cầu của âm vận chớ không phải do hình dạng thế đất rồng rắn gì cả. Ý nghĩa chính là vùng đất có địa thế quan trọng và thuận lợi cho sự phát triển cuộc sống - với một vị thiền sư là thuận tiện về mặt tinh thần tu dưỡng. Chớ nếu mảnh đất thật sự có hình rồng hay hình rắn thì đối với một thiền sư đắc đạo có gì là lý thú để đắc ý đâu?

Nhiều thi sĩ VN đã dịch bài thơ chữ Hán này thành thơ Việt, và không phải ngẫu nhiên mà hầu hết đều viết "đất long xà", hoặc "đất rồng rắn / rắn rồng", chớ không ai nói nó có hình con gì. Dĩ nhiên một phần là do các thi sĩ đó chưa phải đối diện với một nhiệm vụ khó khăn là chuyển nó sang một thứ ngôn ngữ tây phương rạch ròi duy lý làm cho người nước ngoài hiểu rõ ý của tác giả. Dù sao, dịch long xà địa sang tiếng Anh là "dragon-shaped land" e là vô nghĩa, nếu không nói là ngô nghê. Bởi vì tuy gọi những từ rồng rắn, nhưng trong tâm trí người Việt hiểu rõ ý nghĩa của nó là quan trọng, cao quý, chớ không phải cho là nó có hình rồng hay hình rắn. Long bào, long sàng, long xa là những vật dụng cao quý dành cho nhà vua, chớ đâu phải chúng có hình rồng! Long thể lại càng không phải thân thể của con vật nào cả, dù là con vật đứng đầu tứ lình. Đó là thân thể của ông vua chớ! Đối với người nước ngoài, "dragon-shaped land" bao giờ cũng chỉ có nghĩa đen là mảnh đất / vùng đất hình con rồng mà thôi. Không có nghĩa nào khác. Quá xa với ý nghĩa thật sự mà tác giả bài thơ muốn truyền đạt.

Điều bất cập thứ hai: con rồng trong quan niệm của người Đông phương, là một linh vật, thiêng liêng. Rồng làm mưa giúp cho đời sống nông dân thuận lợi. Trong khi đối với vãn hóa Tây phương, dragon là một thứ chằn tinh quái thú hung dữ, đối thủ ghê gớm của con người. Trong thần thoại Tây phương lúc nào người ta cũng thấy cần phải chiến đấu để trừ diệt nó. Biến một "linh vật" của mình thành một chằn tinh ác thú trong mắt người khác không phải là cách hay để giới thiệu giá trị tinh thần trong tác phẩm của cổ nhân.

Người Việt đầu tiên nào đã dịch từ dragon trong từ điển thành "con rồng" đã phạm một sai lầm văn hóa vô cùng quan trọng; sự sai lầm đó ngày càng phổ biến, rất khó sửa chữa. Nhưng một dịch giả nhà thơ nắm vững hai ngôn ngữ (cũng có nghĩa là có hiểu biết cả hai nền văn hóa) có lẽ không nên dễ dãi với lối dịch sát nghĩa như thế.

Cũng theo cách dịch nghĩa đen word for word, bài thơ Tự Thuật của bà Nhàn Khanh [20] có những câu:

Lần lần gió sớm trăng mai
Mặc ai tử các, mặc người kim lâu
Song đã chót (sic!) nhuộm màu hồng phấn
...

(Ý thơ là: Tự vui sống một mình [với gió sớm trăng mai], không bận tâm đến những kẻ ở lầu son gác tía, nhưng đã trót sinh làm nữ giới...)

Được một dịch giả khác dịch thành:

Better to grow gradually under early wind and the moon
Ignoring the whiners who connive for gold and palaces (!)
Once we have tinted our faces with rouge

(Tốt hơn là nên lớn lên / phát triển dần dần dưới những đợt gió và trăng sớm
Bỏ qua những kẻ than vãn mưu mô tìm vàng và các cung điện (!)
Chúng ta đã có lần tô màu hồng phấn lên mặt mình) (!)

Hoặc câu :

Lối xưa tu đã vụng đường

Được dịch "sát nghĩa đen" thành ra:

The traditional nunnery has become an awkward route (!)
(Nữ tu viện truyền thống đã thành một đường lối rầy rà khó chịu)!

Hoặc:

Mai sau hết kiếp bao giờ
Dẫu rằng phú quý cũng chừa trần gian
Ví không lên chốn Bồng Sơn
Thì xin đem xuống cửu toàn cho xong
Chân mây mặt đất bóng hồng
Cây cao bóng mát tâm đồng mặc ai...
...
Được dịch ... theo nghĩa đen thành:
If ever in the future this fate should end
If even the wealthy could be spared this world
If I can't climb Fairy Mountain
Please take me down to the Nine Streams
The feelings of the beautiful clouds and earth,
Of the tall trees and fresh shadows concern no one (!!)
...

(Nếu trong tương lai số phận này chấm dứt
Cho dù sự giàu sang có thể được giữ lại thế giới này(?)
Nếu mình không trèo (!) lên được Núi Tiên (Bồng sơn)
Xin hãy đem tôi xuống dưới chín dòng suối
Những cảm xúc của các đám mây và quả đất đẹp đẽ
Của những cây cao và những cái bóng (đen) tươi mát (!) không liên quan đến ai hoặc không làm cho ai quan tâm cả (!) )
...

Dẫu rằng phú quý cũng chừa trần gian - Dù (kiếp sau đầu thai) lên trần gian làm người giàu có cũng không thèm,
mà được dịch là If even the wealthy could be spared this world!

Cửu toàn hay Cửu tuyền = Chín suối = Nine Streams. Liệu một người Tây phương phải sống ở VN bao lâu để hiểu được Cửu tuyền hay Chín Suối có nghĩa là... thế giới bên kia chớ chẳng phải là chín dòng suối nào cả?

Bóng mát là... fresh shadows!

Diệt vãn học theo kiểu... ráp chữ tập làm vãn như thế này mà giới thiệu với độc giả nước ngoài là giới thiệu làm sao?

d.- Dịch giả không hiểu nguyên tác nên dịch liều.

Trái với lối dịch sát từng chữ theo nghĩa đen như trên là một lối dịch "phóng khoáng" đến độ nếu John Dryden có sống lại cũng phải ngạc nhiên, dù trong ba loại hình dịch thuật căn bản mà ông đã "công thức hóa", có loại hình thứ ba là dịch theo "cách mô phỏng khi dịch giả có thể rời bỏ nguyên tác nếu cảm thấy phù hợp". (imitation, where translator can abandon the text of the original as he sees fit) [21].

Cách dịch vượt xa sự "mô phỏng" đến độ có thể gọi là... tối tác chủ yếu là do dịch giả hoàn toàn không hiểu văn bản trong ngôn ngữ nguồn, hay nguyên tác. Trường hợp bản dịch bài thơ Thăng Long Thành Hoài Cổ của bà Huyện Thanh Quan đã được đề cập trong một bài viết trước đây là một ví dụ.

Bài thơ chữ Hán "Ngẫu Thành" của Nguyễn Trãi đã được nói đến ở phần trên gồm bốn câu như sau:

Ngẫu Thành

Thế thượng hoàng lương nhất mộng dư
Giác lai vạn sự tổng thành hư
Như kim chỉ ái sơn trung trú
Kết ốc hoa biên độc cựu thư

Dịch nghĩa:

Ngẫu nhiên mà thành

Chuyện đời như một giấc mộng hoàng lương
Tỉnh mộng ra thì tất cả mọi chuyện đều hư huyễn cả
Hiện nay chỉ còn muốn vào ở trong núi
Làm nhà cạnh hoa để đọc sách xưa.
Bài thơ được dịch sang tiếng Anh:

ACCIDENTS OF FATE[22]

It's over! Waking from a dream of golden millet
One discovers that all things are empty
Better to build a small hut in the mountains
and settle in to read old books and find satisfaction
in listening to the flowers of the forest bloosom. (!)

"Ngẫu thành" là ngẫu nhiên mà thành, hay tình cờ mà làm thành (bài thơ). Bài dịch giới thiệu trong tờ tạp chí không kèm theo nguyên tác, không biết dịch giả cãn cứ vào "dị bản" nào mà dịch tựa đề bài thơ "Ngẫu Thành" này là Accidents of Fate - Các tai nạn hay những tình huống rủi ro của số mệnh? Trong bài thơ tác giả có nói đến tai nạn hay rủi ro nào đâu? Cũng chẳng có gì là số mệnh cả!

Ngoài "hột kê bằng vàng", all things are empty chỉ có nghĩa khi nói về những vật đựng như thùng, xô, chậu: mọi thứ đều trống trơn. Vạn sự tổng thành hư - Hư đây là hư ảo, hư huyễn, có đó rồi mất đó, đâu phải là trống trơn như cãn nhà hay chiếc hộp! Và dịch giả không nhận ra đây là lời tự sự của tác giả tự nhủ mình, nên dịch "One discovers..." như nói một kẻ nào khác, và "Better to build..." như lời khuyến bảo một ai khác. Đã vậy dịch giả đã thừa giấy vẽ... thêm lời, thừa cả một dòng in listening to the flowers of the forest bloosom một cách vô cớ trong khi thiếu cái ý "làm nhà bên hoa"!

Cách "dịch phóng tác" kiểu này thấy xảy ra thường xuyên hơn hết là ở một dịch giả người nước ngoài sống ở Hà Nội giữ trách nhiệm biên tập nhiều đầu sách dịch của một nhà xuất bản. Đó là người đã dịch những câu thơ của Nguyễn Thị Điểm Bích trích dẫn ở phần trên.

Và cũng dịch giả ấy (ngoài những câu "phóng tác" đã được đề cập trong bài viết Bụt Chùa Người trước đây) đã dịch những câu ca dao dân gian [23]:

Rượu ngon chẳng quản be sành
Áo rách kéo vá hơn lành vụng may

thành:

No manager check my tempting treat (!?)
Better than a tailor, I mended your shirt.

Dưới đây thì dịch giả không hiểu nên dịch ngược lại ý nguyên tác:

Nói ra đau đớn trong lòng
Ấy cái nợ truyền kiếp chớ phải chồng em đâu!

I speak about my heart's pain
My husband is not my payment for a former life's blame!

Hoặc:

Biết nhau mỗi đứa một nơi thêm buồn

Thành ra:

Knowing each other only brings more regret.

Hay:

Gái không chồng như phản gỗ long đanh
Phản long đanh anh còn chữa được

Thành ra:

Single, she's like a bed with loose plank
Waiting for some man to come rewamp

Hay:

Tôi về đã mấy năm nay

thành:

I left home many years ago.

Dịch giả hiểu lầm hoặc không hiểu văn bản nguồn đưa đến câu dịch "xuyên tạc" một cách buồn cười. Câu hát:

Có đêm thức suốt năm canh
Rau heo, cháo chó, loanh quanh đủ trò

mô tả phận làm dâu cực khổ của một cô gái trẻ, làm lụng vất vả suốt ngày, đêm về lại phải thức thâu canh nấu rau cháo cho bầy heo chó nuôi trong nhà, nhưng lại được dịch giả hiểu là cô gái phải ăn những thức ăn cho heo cho chó:

Lie awake all night in gloom
Eat pigs' feed, dogs' gruel, my life doomed!

Hoặc, trong bài Ai Tư Vãn, công chúa Ngọc Hân than mình vì các con mà còn phải sống chớ hồn phách luôn dõi theo (hồn phách của) chồng ở khắp noi:

Theo xa thôi lại theo gần
Theo phen điện quế theo lần nguồn hoa

Được các dịch giả khác dịch thành:

She followed him far off, followed him close by
Followed him to the quarters of wemen in the palace, (!)

Dịch giả như thế và dịch theo những cách như thế thì liệu việc giới thiệu văn học VN sẽ đạt được kết quả gì? Vào thế kỷ 16, Etienne Dolet (1509-1546) nhà nhân văn, học giả và dịch giả người Pháp bị xiết cổ chết và đốt xác (tức là một hình phạt, mang ý nghĩa tiêu diệt hẳn linh hồn nạn nhân cho không được dự... ngày phán xét) vì chánh quyền lúc bấy giờ cho là ông dịch sai một đoạn vãn, chứng tỏ ông là người tà giáo không tin vào sự bất tử. Dĩ nhiên chuyện dã man đó chỉ xảy ra vào thời trung cổ ở châu Âu, thời con người còn cuồng tín đến man rợ. Dù sao, thiện chí nhiều mà khả năng không tương ứng thì sẽ gây hậu quả đáng tiếc hơn là hiệu quả.

Vấn đề thứ hai:

2. Dịch cho ai đọc?

Đã dịch ra tiếng nước ngoài thì đương nhiên là dành cho người nước ngoài đọc chớ sao? Vì dịch là với mục đích giới thiệu vãn học của ta ra nước ngoài mà. Có lẽ không đơn giản như thế, hoặc một vài dịch giả không nghĩ đơn giản như thế. Họ dịch... cho người Việt Nam biết tiếng Anh đọc! Đó là một tình trạng rất dễ nhận thấy.

Liệu có người nước ngoài nào hiểu được bà Huyện Thanh Quan nói gì qua hai câu thơ trong bài Qua Đèo Ngang được dịch ra tiếng Anh một cách khôi hài như dưới đây:

"Quốc quốc", the swamp hen laments,
"Gia gia", the patridge cries.[24]

Chỉ có độc giả người Việt mới hiểu, vì đã biết những từ "quốc quốc", "gia gia" nghĩa là gì trong câu thơ nguyên tác:

Nhớ nước đau lòng con "quốc quốc",
Thương nhà mỏi miệng cái "gia gia"

Còn đây là vài câu trích trong bản dịch một đoạn Chinh Phụ Ngâm:

He will hunt the enemy as Giới Tử conquered Lâu Lan,
Storm in like Phục Ba smashing the Man Khê rebellion,
...

The advance troops are already approaching Liễu Camp
While the cavalry remains sheltered in distant Tràng Dương
...

Reaching Hàm Capital, he turns, glancing back once more,
While she watches from the wharf at Tiêu and Tương Rivers
The smoke at Tiêu Tương never drifts to Hàm Dương;
The trees in Hàm Dương are a species apart from Tiêu Tương.
...

Khoan nói đến những tên người tên đất trong đoạn đó là người Tàu đất Tàu, nhưng người Trung Quốc nào đọc và có thể hiểu đoạn văn dịch có liên quan đến các địa danh và lịch sử đất nước mình? Huống hồ đã "săn Lâu Lan" thì ắt Lâu Lan là tên người, cho nên dịch săn thành conquer là không phù hợp. Tới Man Khê bàn sự Phục Ba mà thêm thắt thành Storm in like Phục Ba smashing the Man Khê rebellion là diễn nghĩa hơi vung tay quá... trớn.

Dù với thiện chí người ta cũng không tìm đâu ra trong lịch sử và lịch sử văn học VN những tên người tên đất đó để hiểu hết nội dung bài vãn. Cũng giống như người Pháp và Mỹ đọc những tên phiên âm Lư Thoa, Mạnh Đức Tư Cưu, Oa Sing Tơn, Niu Oóc... chớ không khác. Chỉ có độc giả người Việt mới có thể hiểu được. Vậy, bản dịch chỉ để cho người VN đọc mà thôi.

Tuy vậy, đọc bản dịch The Moon Lute Player in the Thăng Long Citadel (Long Thành Cầm giả ca) [25] gặp những câu này ngay người Việt cũng chắc gì đã hiểu:

She used to play "Cung phụng khúc" in the palace...
...
On a feast night beside the Giám lake..
...
But fierce too like a thunderstroke on the stone stele of Tiến Phúc
As moving as the ailing moan in Việt of Trang Tích
...
The young people of Ngũ Lăng didn't stand a chance
...
I was greeted honorably by Tuyên phủ sứ...
v.v...

Có được mấy người Việt hiểu được "Cung phụng khúc" là gì, Hồ Giám ở đâu? Bây giờ nó còn không và là hồ gì? Điển tích "a thunderstroke on the stone stele of Tiến Phúc" (trong câu thơ cổ "Vận khứ lôi oanh Tiến phúc bi") nghĩa là gì? Tiếng rên rỉ của Trang Tích ở đất Việt là sao? Ngũ Lăng là cái gì vậy? Không có một lời chú thích nào cả. Cầm như tất cả độc giả nước ngoài đều rành điển tích Tàu hơn người Việt. Không biết có bao nhiêu người Việt, ngoài các sử gia, hiểu rõ chức "Tuyên phủ sứ" là gì? Dịch cho người Việt đọc với nhau mà người Việt cũng không hiểu thì... chỉ còn cách bó tay chấm com!

Có một điều duy nhất cho thấy chủ đích các bản dịch này là dành cho độc giả người nước ngoài: đó là trong sách Thơ Nữ Việt Nam... tên họ các tác giả được lược bỏ hết các dấu phụ của nguyên âm (diacritics) và dấu giọng (accent marks), còn lại những chữ "trần trụi" lạ mắt vừa không còn giống chữ Việt vừa không giống chữ Tây, nhưng rồi lại sợ độc giả người Việt không đọc được nên phải đặt lại nguyên dạng của cái tên đó trong ngoặc đơn ngay bên cạnh:

LE THI Y LAN (Lệ Thị Ỷ Lan)

NGUYEN THI DIEM BICH (Nguyễn Thị Điểm Bích)

vân vân... Thật ngộ.

Những từ tiếng Việt không dấu vốn là tàn tích của một thời nô lệ gần đây mà dường như nhiều người quên mất ý nghĩa của chúng. Khi những người thực dân Pháp thiết lập nền cai trị trên đất nước ta, tiếng Pháp, ngôn ngữ của kẻ thống trị được sử dụng chính thức trong mọi lãnh vực; tiếng Việt bị đẩy xuống vai trò ngôn ngữ phụ "của thổ dân" như một ngoại ngữ. Những nhà cai trị người Pháp không thấy có lý do nào cần thiết phải đúc thêm các con chữ thích hợp để in đúng chính tả vài tiếng Việt thỉnh thoảng xuất hiện trong các báo cáo hay trên báo chí của họ. Kết quả là những từ tiếng Việt được in ra không có dấu giọng (accent marks) lẫn dấu phụ của nguyên âm (diacritical marks). Một số người Việt tưởng phải viết ngôn ngữ của dân tộc mình một cách trần trụi như thế thì mới văn minh và ... sang như Tây. Thế là họ bắt đầu xóa bỏ hết các dấu trong tên tuổi của minh trên danh thiếp... và bắt chước Tây phát âm những từ tiếng Việt lơ lớ một cách ngọng nghịu, và gọi các địa danh của đất nước mình theo cách gọi của người Pháp: Hạ Long thành Along, Láng Thọ (trung tâm thành phố Sài Gòn bây giờ) thành Lăng Tô, Hương Bì thành Uông Bí, vân vân... Trong lúc đó, khi viết và đọc tiếng Pháp của "mẫu quốc" thì họ cắc ca cắc củm viết cho đúng một cedilla trong chữ Française, cái dấu sắc của chữ café, cái dấu huyền trong chữ frère và dấu apostrophe chẳng hạn cho từ Sonnet d'Arvers trên đây...vân vân. Thiếu những cái dấu đó trong tiếng Pháp là dấu hiệu họ không rành tiếng mẫu quốc khiến họ xấu hổ, còn thiếu những dấu đó trong tiếng Việt và phát âm ngọng nghịu tiếng mẹ đẻ là dấu hiệu theo kịp văn minh hoặc đã được dự phần dồng hóa vào giai cấp thống trị sang cả!

Rất tiếc, "dịch" theo cách đó không những không biến những chữ Việt thành tiếng nước ngoài được mà những chữ lai căng "không còn ta mà cũng chẳng phải Tây" ấy chỉ gây bối rối cho người đọc. Nếu một người nước ngoài muốn nói đúng tiếng Việt họ cũng cần chữ có đầy đủ các dấu giọng để làm chuẩn phát âm. Tiếng Việt không dấu không khác gì một con đường lắm ngã ba ngã bảy mà không có một hiệu báo giao thông nào. Người bản xứ chưa chắc đọc hiểu, làm sao người nước ngoài hiểu được?

Ví dụ một đoạn văn sau đây, từ một cuốn sách nghiên cứu âm nhạc viết bằng tiếng Anh xuất bản trong nước:

"We used traditional technical terms still used by popular artists such as the ngon nhan, ngon chun, ngon nhun... A tendency has appeared among the young instrumentalists and teachers of the dan bau to use a more explicative language for example, by calling the second technique (ngon chun), the descending flexional technique (nhan luyen xuong)" [26].

Có lẽ phải là người Việt trong nghề mới hiểu được những từ Việt "bí ẩn" trong đó. Nếu một người nước ngoài đọc không hiểu, nhờ một người Việt như tôi giải thích thì tôi cũng đành bó tay. Nếu không chịu bó tay thì tôi có thể ... nói bậy như một tác giả (dịch giả?) của một bài viết trên tờ tạp chí Heritage của hãng Hàng Không Việt Nam số Tết Canh Dần 2010 đã dịch ba chữ Việt không dấu Gia Dinh Bao thành... Family News! [27] (Xem hình)

Gia Định Báo là tên tờ báo đầu tiên của Việt Nam viết bằng loại chữ "la tinh hóa" mà ngày nay chúng ta gọi là chữ quốc ngữ, xuất bản tại Sài Gòn từ ngày 15 tháng 4 năm 1865. Không ngờ đúng một trăm năm sau ngày đình bản (ngày 1 tháng Giêng dương lịch năm 1910), chỉ vì do ai đó muốn "Tây hóa" bỏ hết dấu đi mà Gia Định Báo trở thành tờ "Tin tức gia đình" (Family News)!

Can Tho
Global Moderator

Miền T?y, Hậu Giang

Posts: 4,775

Văn học - Luận Jan 26, 2011 4:31:55 GMT 9

Quote

Post by Can Tho on Jan 26, 2011 4:31:55 GMT 9

3. Họ đã hiệu đính các bản dịch như thế nào?

To err is human. Sai lầm là bản tính của con người. Các dịch giả cũng là người, làm một công việc đặc biệt với một ngôn ngữ không phải bản ngữ của mình trong khi khả năng nhiều bề còn khuyết. Dù sao, không hiểu một đoạn vãn, viết sai một từ hay một câu tiếng Anh cũng chẳng phải là điều gì ghê gớm đến nỗi bút sa thì gà phải chết. Và có lẽ những thiếu sót hay sai lầm trong các bản dịch đề cập trên đây đã được những người có trách nhiệm xuất bản dự liệu trước. Cho nên họ đã cẩn thận nhờ các dịch giả người nước ngoài hiệu đính từng bản dịch. Dưới mỗi bản dịch đều có tên người hiệu đính kèm theo tên dịch giả. Điều đó chứng tỏ sự thận trọng và tinh thần trách nhiệm nghiêm túc của nhà xuất bản.

Thông thường, để hiệu đỉnh một tác phẩm dịch thuật, người hiệu đính phải thông thạo cả hai ngôn ngữ như một yêu cầu tiên quyết, và am hiểu vấn đề mà mình tham gia hiệu đính, trong trường hợp này là am hiểu tiếng Việt, lịch sử văn học và nền vãn học cổ VN. Đó là một yêu cầu cần thiết và đúng dắn. Có như thế người hiệu đính mới đánh giá được, trước hết, những điều được dịch có đúng với nguyên tác hay không. Nếu người dịch thơ phải là một nhà thơ thì người hiệu đính không thể không có đủ khả nãng cãn bản họ cần phải có.

Thế nhưng mọi sai lầm và thiếu sót, thậm chí nghiêm trọng, về kiến thức lẫn ngôn ngữ, vẫn còn nguyên trong các bản dịch như ta đã thấy. Chúng ta không thể không nêu câu hỏi: những người có trách nhiệm hiệu đính các bản dịch đã làm điều đó như thế nào?

Rất tiếc, câu trả lời là: Họ đã không làm gì cả!

Không làm gì cả sao họ lại "chịu" để tên mình "hiệu đính"? Chúng ta không nghi ngờ lòng tự trọng của họ: không làm mà vẫn "đánh trống ghi tên". Chắc phải có một lý do nào đó?

Lý do gì? Họ không hiểu tiếng Việt, và không hiểu văn học VN nên họ đặt ngược tin tưởng vào các dịch giả người Việt với gỉả định là các dịch giả thông thạo cả hai ngôn ngữ và vì dịch giả là người Việt nên thông thạo văn học VN chãng? Có thể như thế, tuy họ, hoặc nhà xuất bản, đã không nói rõ là các nhà hiệu đính không chịu trách nhiệm về cách các dịch giả hiểu vãn bản nguồn và cách họ dịch, mà chỉ hiệu đính câu cú cho đúng ngữ pháp tiếng Anh thôi. Như thế cũng là hiệu đính.

Nhưng cũng không phải vậy.

Ở trên chúng ta đã không nghi ngờ tư cách và sự tự trọng của họ. Bây giờ chúng ta cũng không nghi ngờ gì về khả năng tiếng Anh của họ. Nghi ngờ các dịch giả hiệu đính này không thông thạo tiếng mẹ đẻ của họ có thể là một điều xúc phạm. Họ là các dịch giả hoặc tác giả bản ngữ Anh Mỹ, nếu chỉ làm một việc chữa lỗi ngôn ngữ trong các bản dịch, thế tại sao họ đã không nhận ra và không sửa chữa các lỗi ngữ pháp rất hiển nhiên và thậm chí rất cơ bản trong các bản dịch mà họ có ký tên mình hiệu đính? Ngoài các từ tiếng Anh được dùng không chính xác mà có thể do Vietnamese literature is Greek to them, nên họ không biết để sửa, các lỗi ngữ pháp rất thông thường vẫn còn nguyên trong bản in, lồ lộ trước mắt người đọc, rất xốn.

Trước hết là một cái tựa sách. Đó là cái tựa "Thơ Nữ Việt Nam Từ Xưa Đến Nay - Vietnamese Feminist Poems From Antiquity to the Present".

Thơ thì làm gì có thơ nữ hay thơ nam. Nói Thơ Nữ Việt Nam là nói tắt "Thơ của các nhà thơ nữ Việt Nam". Nhưng Vietnamese Feminist Poems thì đã thành ra chuyện khác. Vì nó có nghĩa là những bài thơ mang tinh thần đấu tranh cho quyền phụ nữ! Khi nói Feminist literature, người ta không nghĩ đó là văn học của phụ nữ mà là thứ văn học tranh đấu cho nữ quyền. Trong cả cuốn sách có bài thơ nào như thế đâu? Trách nhiệm của việc dịch sai ngay cái tựa trên bìa sách này là do dịch giả non kém hay do các nhà hiệu đính "vô tình" bỏ qua? Hay cả hai?

Một bài thơ của nhà thơ Phạm Đình Hổ có nhan đề được dịch sang tiếng Anh DELICATE FEELINGS [28] gồm ba đoạn bốn câu, mỗi đoạn đều bắt đầu với cụm từ được lập lại:

Pretty girl from Hà Nội

Có lẽ không ai lại nói tiếng Anh "hàm hồ" như vậy. Nếu muốn nói đến một cô gái xinh đẹp nào đó ở Hà Nội mà không xác định là ai, thì người ta nói:

A pretty girl from Hà Nội

Nếu đó là một cô gái xác định hoặc đã được đề cập trước đó rồi thì người ta dùng mạo từ xác định:

The pretty girl from Hà Nội

Chỉ khi nào muốn nói tổng quát tất cả các cô gái đẹp ở Hà Nội người ta mới có thể không dùng mạo từ, nhưng danh từ thì ở dạng số nhiều:

Pretty girls from Hà Nội.

Lỗi ngữ pháp sơ đẳng được lập lại nhiều lần "sờ sờ" trước mắt trong sách thì rõ ràng là những nhà hiệu đính, nếu không phải "vô tình không thấy", đã cố tình không làm gì cả. Thậm chí có thể là họ không đọc. Tuy vậy cũng có một dấu vết duy nhất chứng tỏ người ký tên hiệu đính dưới một bản dịch đã có "làm việc" hoặc có đọc qua bản dịch đó. Nhưng rất tiếc, dấu vết đó lại là... rác rưởi: sau câu thứ hai của bản dịch một bài thơ thất ngôn bát cú của Tản Đà bỗng chèn vào một ghi chú trong ngoặc đơn: (autumn or Fall - should be consistent) - gọi mùa thu là autumn hay Fall thì phải nhất quán - Như thế này đây:

MOON LIGHT OVER THE WEST LAKE
By Tản Đà

Gone with a solitary breeze over the West Lake, a leaf falls
In the stark autumn moonlight, one is accompanied only by his own shadow
(autumn or Fall - should be consistent)
Unanswered love mirrored in the water as a lost gaze.
...

Trong bản dịch chỉ có duy nhất một từ chỉ mùa thu là autumn (tiếng Anh) mà có lẽ người hiệu đính là người Mỹ muốn dùng từ tiếng Mỹ "Fall" để thay thế. Nhưng không lẽ tất cả những gì mà các dịch giả người nước ngoài làm được vừa đủ để ký tên mình hiệu đính chỉ là... tranh đấu cho một từ tiếng Mỹ được dùng ưu tiên, và lưu một dòng chữ như thế giữa một bản dịch một bài thơ tám câu?

Ghi tên tuổi mình một cách nghiêm túc là người hiệu đính mà không làm gì cả, để mặc cho tất cả các sai lầm tồn tại, đó là do họ thiếu tự trọng, họ không trung thực, hay họ coi thường văn học Việt Nam qua những bản dịch quá non nớt?

Cuốn sách Thơ Nữ Việt Nam Từ Xưa Đến Nay không chỉ được xuất bản ở Việt Nam mà còn được "ra mắt" ở Mỹ với đầy đủ những yếu kém trong các bản dịch của nó. Đặc biệt, đầu sách có lời "Cùng bạn đọc" (Dear Readers) với câu cuối như vầy được các nhà hiệu đính trân trọng (bụm miệng) giữ nguyên, có lẽ để tỏ ra tôn trọng tính chất "cây nhà lá vườn" trong cách viết tiếng Anh của người Việt cho độc giả khắp năm châu được thưởng thức:

"We would be pleased to have readers, poets, and translators share their ideas with us so that subsequent editions of this anthology can be more complete and more engaging..."

Có thể nào họ, những người đứng tên hiệu đính ấy, có một "mưu đồ" khác "độc" hơn chăng? Làm cho văn học Việt Nam nói chung xuất hiện như những sản phẩm tầm thường, què quặt, ngây ngô, vô nghĩa trước con mắt thế giới, chẳng hạn? Hoặc hẹp hơn, để cho cả thế giới thấy "Việt Nam 87 triệu dân mà không có người chuyển ngữ thơ văn" cho ra hồn, như Gs Nguyễn Văn Tuấn băn khoăn đặt câu hỏi trên blog của ông chăng?

Biết chết liền.

Thiếu Khanh

[1] - Lời dịch tiếng Anh bồi trong bài hát "Hà Nội mùa vắng những con mưa" trong CD nói trên.

[2] - Theo Susan Bassnett-McGuire, Translation Studies, bản in không ghi năm và nhà xuất bản, trang 60.

[3] - Nhà xuất bản Feminist Đại học Thành phố New York, Mỹ và nhà Xuất bản Phụ Nữ, VN cùng hợp tác xuất bản. Ấn bản lần thứ hai, năm 2009, trang 148-149.

[4] - Số Kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, trang 14.

[5] - Thơ Nữ Việt Nam... Sách đã dẫn, trang 130 - 133.

[6] - Thơ Nữ Việt Nam... Sđd, trang 140 - 143.

[7] - Thơ Nữ Việt Nam... Sđd, trang 122 - 123

[8] - Thơ Nữ Việt Nam... Hồ Xuân Hương, Vịnh cây quạt, sđd, trang 128 - 129.

[9] - Thơ Nữ Việt Nam... Sđd, trang 112 = 113

[10] - Thơ Nữ Việt Nam... Sđd, trang 114-115

[11] - Tạp chí đã dẫn, trang 16 - 17

[12] - Âm nhạc ngũ cung có 5 điệu thức. Ở đây ví dụ với điệu thức tưng ứng với âm giai chủ âm Đô cho dễ hiểu.

[13] - Âm nhạc thập nhị cung hay âm nhạc 12 âm, tức là âm giai ngoài bảy nốt chính có thêm năm nốt mang dấu diese (#): Đô - Đô# - Rê - Re# - Mi - Fa - Fa# - Sol - Sol# - La - La# - Si.

[14] - Thư nữ VN... Sđd, trang 150 - 151.

[15] - Nữ sĩ Cao Ngọc Anh (1878-1970), tên thật là Cao Thị Hòa, ái nữ của quan Thượng thư Bộ Học Cao Xuân Dục, con dâu của quan Phụ chính Đại thần Nguyễn Trọng Hợp triều Thành Thái. Có lẽ, ngoài tài văn thơ, bà tự cho là mình do gia thế quyền quý mà nổi tiếng nên mới có câu tự trào như thế.

[16] - Vietnam Literature Review, sđd, trang 14.

[17] - Thơ Nữ Việt Nam... Ai Tư Vãn, Sách và trang đã dẫn.

[18] - Thơ Thiền Lý Trần, nhà thơ Nguyễn Duy chủ biên, nxb Văn Hóa Sài Gòn, ấn bản lần thứ hai, 2008, trang 58

[19] - Có lẽ "Having found a dragon - shaped land where I could reside" thì sát và rõ hơn.

[20] - Thơ Nữ Việt Nam... Sđd, trang 146 - 147. Bà Nhàn Khanh là nữ sĩ người Bắc, em gái của hai cụ họ Dương nổi tiếng là Dương Khuê ("Bác Dương thôi đã thôi rồi..." - Nguyễn Khuyến) và Dương Lâm. Bà sống vào khoảng đầu thế kỷ 20.

[21] - Ba loại hình dịch thuật căn bản theo Dryden là: 1. Dịch sát từng chữ theo nghĩa đen, 2. Dịch sense for sense theo cách của Cicero, và 3. Dịch mô phỏng, hay phỏng dịch.

[22] - Vietnam Literature Review, sđd, trang 14.

[23] - Thơ Nữ Việt Nam... sđd, từ trang 93 đến trang 109.

[24] - Thơ Nữ Việt Nam, sđd, trang 134 - 135.

[25] - Vietnam Literature Review... Tạp chí đã dẫn, trang 16 - 17.

[26] - Đào Trọng Từ, Huy Trân, Tú Ngọc, Essays On Vietnamese Music, Red River Foreign Language Publishing House, Hanoi, 1984. Ghi chú (1) trang 36.

[27] - Heritage, Tạp chí của Hàng Không Quốc gia Việt Nam - Vietnam Airlines English Magazine, Year of the Tiger, (2010) trang 35.

[28] - Vietnam Literature Review, tạp chí đã dẫn, trang 18.

nguyendonganh
Trưởng Lão

Posts: 387

Văn học - Luận Oct 26, 2012 7:02:35 GMT 9

Quote

Post by nguyendonganh on Oct 26, 2012 7:02:35 GMT 9

‘Trả Caesar những gì của Caesar’
Ðằng sau câu Kinh Thánh

Viên Linh

Không phải tự dưng người viết bài này mang chuyện Caesar ra kể với bạn đọc. mà có hai nguyên do: thứ nhất trong tháng 3 này, ngày 15, vào năm 44 trước Tây lịch, Julius Caesar bị người bạn thân và đồng nhóm gồm 17 người (có sách nói 23 người), cầm dao đâm chết, mỗi người một nhát; thứ hai, một ông tân Caesar, tiếng Nga là Czar, hay Tsar, hôm Chủ Nhật 4 tháng 3 vừa tuyên bố trở thành tổng thống nước Nga.

Julius Caesar bị đâm chết tại Nghị Viện La Mã, tranh Vincenzo Camuccini.

Trước ngày bầu cử, hàng vạn người đã biểu tình ở Mạc Tư Khoa tố cáo đảng ông gian lận. Song có những người khác ủng hộ ông, cho rằng Vladimir Putin đã đem nước Nga trở lại vị thế một cường quốc sau những năm xáo trộn thời ông Yelstin. Ông từng là tổng thống, và bốn năm qua đã phải lui xuống làm thủ tướng, nay bầu ông trở lại làm tổng thống thêm ít nhất là 6 năm nữa, nếu không là 12 năm, chỉ là chuyện “Hãy trả lại Caesar những gì thuộc Caesar,...” có gì đâu mà phải chống? (1)

Caesar là tên một gia tộc thượng lưu ở La Mã. Từ Julius Caesar (102-44) và người cháu (con trai của cô em gái) là Hoàng đế Augustus, Caesar gợi cho người ta nghĩ đến một nhân vật xuất chúng, hiệp liệt. Sau Ðế quốc La Mã, tiếng Caesar trở thành “kaiser” đối với người Ðức, và Czar hay Tsar đối với người Nga. Nhân vật kiệt xuất đó cầm quân viễn chinh qua phương Tây, đặt xứ Gaul (Pháp) dưới sự cai trị của mình, mang hàng chục chiến thuyền đổ bộ Anh quốc; đánh qua phương Ðông thì cặp kè với Hoàng hậu Cleopatra, giúp nàng trị vì đất nước. Julius Caesar vừa là một vị tướng đa mưu, vừa là một chính khách khôn ngoan. Ông phù giúp Pompey trở thành tư lệnh tối cao của quân đội, tạo lập liên minh quyền thế và liên kết với giới giàu có. Ông đưa ra những cải cách được dân chúng tán thành và có giá trị lịch sử. Phát minh lịch Julian là một đóng góp vĩ đại của ông.

Thanh thế lên cao, binh lực bành trướng, Caesar trở thành nhà chỉ huy quân sự La Mã vĩ đại của mọi thời. Nhưng sau cùng, cũng vì tham vọng và tài năng vượt bực, Nghị Viện La Mã thấy nguy, quyết định giải tán quân đội dưới quyền Caesar, song ông được sự ủng hộ của hai đồng minh thế lực là Marc Antony và Quintus Cassius Longinus, đối nghịch với thông gia và đồng minh cũ, Pompey. Ðược toàn thể quân đội ủng hộ, Caesar chống lại Nghị Viện. Năm 49 ông vượt dòng Rubicon trở về Ý, làm chủ La Mã, và gây ra cuộc nội chiến trong đất nước mình. Không ai địch nổi ông. Pompey thua, chạy qua Ai cập, Caesar đuổi kẻ thù tới tận Ai cập. Pompey chết tại đây và Caesar trở thành người tình của Nữ hoàng Cleopatra, giúp nàng nắm vững ngai vàng. Ông ở lại Ai cập một thời gian. Cuộc đời Julius Caesar tới đây đã làm tốn biết bao xương máu, và giấy mực, cho lịch sử và văn chương nghệ thuật.

Trở về La Mã, Caesar cải thiện đời sống dân chúng và tới năm 44 trở thành nhà độc tài tuyệt đỉnh. La Mã trở thành quốc gia giàu mạnh nhất thế giới. Ông không lên làm vua nhưng phong cho người cháu, Gaius Octavius là người sẽ kế vị ông! Người ta thấy rõ ông đang xây dựng một đế quốc cho riêng gia đình mình. Ngôi vị độc tôn và tham vọng bá quyền đã khiến ông trở thành mục tiêu của một âm mưu ám sát, mà những kẻ đầu não lại là bạn ông. Họ gồm 60 người, các nghị sĩ và các thành phần cộng hòa...

Khoảng 11 giờ sáng ngày 15 tháng 3, 44, Caesar tới Nghị Viện, theo sau là Marc Antony. Có người gọi giật Antony lại, Caesar đi trước. Ngay khi vào trong nghị trường, Caesar bị bao vây bởi nhóm mưu sát, gồm 23 người, cầm đầu bởi Casca, kẻ đầu tiên rút dao găm đâm vào thân thể ông. Ông bị đâm 23 nhát dao tất cả. Mới đầu ông còn chống đỡ, nhưng khi thấy người bạn thân nhất là Brutus rút dao ra, Caesar sững sờ kêu lên: “Et tu, Brutus!” và buông xuôi. Ông chết dưới chân bức tượng Pompey.

Với cái chết của Julius Caesar, quyền lực La Mã truyền qua tay Gaius Octavius, Lepidus, Marc Antony. Chỉ một thời gian ngắn, cuối cùng Octavius nắm trọn quyền hành, đổi tên thành Gaius Julius Caesar Octavianus (hay Octavian), sau đổi tên thành Hoàng đế Augustus, và La Mã ngày càng phát triển, ngày càng giàu có.

Các sự việc xảy ra sau đó:

Năm 42 trước Tây lịch, Brutus và Cassius thua trận ở Philippi, tự tử chết.

Năm 40, Herod được chỉ định làm vua Judaea ở La Mã.

Năm 38, Marc Antony trở lại Ai Cập (sống với Cleopatra).

Năm 31, Octavian kéo quân đi đánh Marc Antony và Cleopatra, đụng trận ở Actium, cặp này tự tử chết, Ai Cập trở thành một tỉnh của La Mã.

Năm 30 trước Tây lịch, Octavian đổi tên thành Hoàng đế Augustus, trị vì lâu bền tới năm 14, sau Tây lịch.

Julius Caesar là người tài ba quán thế, sống một cuộc đời huy hoàng, hậu thế không ngừng nhắc đến tên ông, ca ngợi các chiến công của ông, những canh tân luật lệ nhân sinh ông đã thực hiện cho La Mã, mà ít nhắc đến hai bộ sách lớn ông để lại cho đời sau: 7 cuốn binh bị về cuộc chiến tranh Gallic (đánh Gaul (Pháp) và Anh, và 3 cuốn về Cuộc Nội Chiến ở Ý. Cuốn Columbia Từ điển Bách khoa thu gọn gọi những cuốn sách mà Caesar là tác giả là “Tuyệt phẩm Văn chương và đồng thời cũng là Tài liệu Binh bị Cổ điển.” Ông lấy vợ 3 lần, với Cornelia, Pompeia và Calpernia. Cuộc đời ấy lại rất ngắn ngủi: lúc bị ám sát chết, ông mới 56 tuổi. Một năm trước, năm 45, Caesar đã được nước Ý tôn vinh là “Người cha của dân tộc.” Ðến Chúa Jesus cũng đã lên tiếng bênh vực ông, thì đủ biết. Dù bị giết, song Ðế quốc La Mã mà ông xây dựng đã thành hình, và tồn tại với người con trai của cô em gái trở thành Hoàng đế Augustus, trị vì qua tới thế kỷ I của Tây lịch. (05.03.2012)

Chú thích:

1. “Render therefore unto Caesar the things which are Caesar's, and unto God the things that are God's.” (Matthew 22:11). Câu này do Chúa Jésus phán cùng mấy người Pharisees khi họ hỏi rằng có nên đóng thuế cho Caesar không, trong khi họ đang tiêu những đồng tiền có hình Caesar trên đó. Nghe câu đó, họ ngỡ ngàng bỏ ngài mà đi. Sự liên tưởng của người viết không ở nội dung câu chuyện, mà chỉ xin coi như một câu văn dùng để mở đầu câu chuyện.

2. Sách tham khảo:

-The Great Moments in History, S. Nisenson &A. Parker, Grosset &Dunlap, 1932;

-Timetables of History, Bernard Grun, Touchstone Book, 1946;

-The Cambridge Biographical Encyclopedia, 1994;

-The Columbia Encyclopedia, 1983.

Cửu Long Giang
Administrator

Posts: 913

Văn học - Luận Nov 16, 2012 7:44:18 GMT 9

Quote

Post by Cửu Long Giang on Nov 16, 2012 7:44:18 GMT 9

Nước ta có sử từ đời nào? Ai viết Việt sử trước tiên?

Viên Linh

Vụ Án Thơ Cũ - Thơ Mới
E - Phản ứng làng thơ cũ
Thái độ chung các nhà thơ cũ
Chẳng hiểu dựa vào đâu mà có người cho rằng trước sự tấn công của làng thơ mới, làng thơ cũ đã chịu thua ngay từ đầu không có một ai lên tiếng. Hình như đó cũng là ý tưởng mà Lê Tràng Kiều đã biểu lộ trong bài trả lời ông Thái Phỉ, Hànội báo số 19, 13-5-1936.
Sự thực đã không hẳn như vậy. Trong khi tường thuật những vụ diễn thuyết ủng hộ thơ mới ở Nam và ở Bắc, tôi đã đọc cho các bạn nghe những bài tường thuật của báo Phong Hoá và báo Phụ Nữ Tân Văn. Cả hai tờ báo đều tố cáo thái độ quyết sống quyết chết của phái bênh thơ cũ. Chẳng thế mà khi cô Nguyễn Thị Kiêm diễn thuyết mấy lần ở Nam kỳ và ở Bắc kỳ, phe phản đối thơ mới như các ông Nguyễn Văn Hanh chẳng những huy động bạn bè đi nghe để gây rối, để đăng đàn phản đối cô Kiêm tại trận mà ta còn thấy có lần cô Kiêm bước vào phòng diễn thuyết đã được người ta trao cho cô một túi đầy ắp những thơ hăm doạ. Cô Kiêm quyết liệt đối với thơ mới thế nào thì ông Hanh hăng say đối với thơ cũ như vậy. Thực là trong cuộc chiến tranh này chẳng những cá nhân chọi với cá nhân mà còn các cơ quan ngôn luận chọi với các cơ quan ngôn luận nữa : trận tuyến lan tràn từ Nam ra Bắc kéo dài suốt mấy năm trường. Nếu bênh thơ mới có Phong Hoá, Phụ Nữ Tân Văn, Tiểu Thuyết Thứ Bảy, Hànôi báo, Loa, Ngày Nay.. thì bênh thơ cũ có An Nam tạp chí, Văn Học tạp chí, Công Luận, Tiếng Dân, Văn Học tuần san, Tin Văn...Xét số đông thì bên thơ cũ buổi đầu chắc là ăn đứt bên thơ mới.

Tản Đà, tuy chẳng ưa gì thơ mới, nhưng xem ra nhà thi sĩ của chúng ta tế nhị lắm : chính ông không để cơ quan ngôn luận của ông là An Nam tạp chí tấn công thơ mới. Còn đối với thơ cũ, ông thản nhiên bênh vực nó một cách gián tiếp bằng việc cho đăng thơ cũ, bình giảng thơ cũ. Đề cập thẳng đến thơ mới với luận điệu mỉa mai có lẽ có trường hợp Vân Bằng trong bài " Tôi thất vọng về ông Phan Khôi " (An Nam tạp chí số 39, 30-4-1932).

" Vừa đây, ông lại ra công " sáng chế " ra một lối thơ " tân thời, tự do đặc biệt ", không cần niêm luật, tự ý vắn dài, làm cho nhiều người " hoài cổ " phải ngậm ngùi thương tiếc, " tám vế " luật Đường ! Có lẽ vì sự phát minh lối thơ mới này mà phải mai một đi chăng ? "

Chất Hằng đả kích thơ mới của Phan Khôi
Ngoài An Nam tạp chí, tờ báo thứ nhất ở Bắc tỏ vẻ chống thơ mới là tờ Văn Học tạp chí của Chất Hằng Dương Tự Quán.
Trong bài " Ấm Hiếu Không thể làm Tú Khôi " hay là " Một cái tỉ hiệu luận giữa Phan Khôi và Nguyễn Khắc Hiếu ", Chất Hằng, trong lúc đả kích Phan Khôi ở nhiều phương diện, đã mỉa mai lối thơ mới do Phan Khôi khai mào. Nói về Phan Khôi làm thơ, Chất Hằng viết :" Người ít tình cảm thì sự cảm giác về cái bản ngã cũng kém cho nên Phan Khôi không hay làm thơ mà chỉ ưa nghiên cứu về thơ. Đôi khi Phan Khôi cũng làm thơ, nhưng thơ của ông cũng " hùng hổ " như ông... hay khắc khổ như văn xuôi của ông, hoặc nhạt nhẽo vô duyên như hình dáng của ông.

" Có lẽ vì thế mà Phan Khôi muốn thay đổi cái hình thức của thơ mà xướng xuất ra một thể thơ mới nó thật ra chẳng mới chút nào, và cũng ít người cùng ông hưởng ứng " (V.H.T.C. số 18, 1-6-1933).

Sau khi chế diễu thơ mới một cách nhẹ nhàng ngày 1 tháng 6 năm 1933, Chất Hằng viết liên tiếp ba bài công kích thơ mới đăng Văn Học tạp chí các số 22 (1-8-1933), số 23 (15-8-1933), số 24 ( 1-9-1933). Bài đăng số 22, với tựa đề " thơ mới ", đề cập đến cuộc cải cách thơ của Phan Khôi từng được mệnh danh là cuộc cải cách của thơ mới. Chất Hằng cho rằng cái mà Phan Khôi nhận là mới ấy, chẳng phải Phan Khôi là người đầu tiên xướng xuất ra, người đầu tiên xướng xuất ra là Nguyễn Văn Vĩnh :

" Phá cùm và cắt xích cho những nhà thơ, công cuộc giải phóng đó không phải là chẳng hợp lý và chẳng thích thời.

" Nhưng khi ấy cũng ít người hưởng ứng, trong số tôi thấy có ông Thượng Minh mà các bạn độc giả của Văn Học tạp chí chắc còn nhớ là một người vì quá hâm mộ ông Phan Khôi mà liệt ông Nguyễn Khắc Hiếu vào hạng nhà văn điên cuồng, gàn dở.

" Mới đây một tờ báo có tính cách hài hước " lại đem cái vấn đề thơ mới ấy đặt lên thảm xanh " và hết sức cổ động cho " lối thơ Phan Khôi " như lời ông Thượng Minh đã nói trong báo Đông Tây.

" Nhưng trước khi bàn về việc đổi mới cho thơ, ta hãy nên " trả cho César cái gì của César " đã. Tôi muốn nói rằng ông Phan Khôi chẳng phải là người thứ nhất đã có cái sáng kiến làm thơ quốc văn theo lối tây vậy.

" Người ấy có phải ai đâu mà chính là ông Nguyễn VănVĩnh. Ta hãy đọc mấy câu trong bài ngụ ngôn " Con ve và con kiến " dịch của La Fontaine ra đây :

Ve sầu kêu ve ve, suốt mùa hè.
Đến kỳ gió bấc thổi
Nguồn cơn thật bối rối
Một miếng cũng chẳng còn
Ruồi bọ không một con
Vác miệng chịu khúm núm
Sang chị Kiến hàng xóm
Xin cùng chị cho vay
Giăm ba hạt qua ngày.
Đối với Chất Hằng, Nguyễn Văn Vĩnh hay Phan Khôi cũng thế thôi, toàn là người lập dị, phản động : vẫn biết phải đổi mới cho thơ, nhưng chỉ nên đổi mới tinh thần thôi chứ ai lại kỳ cục mà sửa đổi hình thức theo đây :
" Song tôi không đồng ý hẳn với người hay những người đã và sẽ sáng tạo ra các lối thơ mới, tuy trên kia tôi nói rằng công cuộc giải phóng cho thơ không phải là chẳng hợp lý và không thích thời.

" Tôi thích đổi mới cho thơ, nhưng tôi chú trọng về tinh thần của thơ hơn là là đường hình thức. Về đường hình thức của thơ, tôi dám nói rằng những nhà thơ cổ của Trung quốc đáng là thầy ta. Lối thơ Đường luật tuy bị giam hãm vào trong cái thi pháp chặt chẽ nhưng ta thử hỏi có lối thơ nào là chẳng phải bó buộc bởi những luật lệ nhất định. Ngay như thơ tây cũng còn phải theo phép tắc rất phiền phức. Vì nếu không thế thì không phải là thơ nữa.

Và ngoài thể thơ Đường luật nghiêm nhặt ra, ta há lại không còn thể nào rộng rãi nữa hay sao ?

Còn như coi thể thơ Đường luật có chật hẹp quá, thì có thể cổ phong cũng là rộng rãi lắm chứ, việc gì phải lập dị. Tinh thần hướng dẫn nhà thơ hiện đại phải là " dùng lối cổ mà diễn những tư tưởng mới " :

" Thì thể cổ phong đó thật đủ tư cách để ứng phó cho sự nhu yếu của ta. Cổ phong là lối văn có vần mà không đối nhau. Nếu có đối nhau là tuỳ ý của nhà làm văn, không phải là một luật nhất định. Cổ phong không có niêm luật, không hạn câu, tự bốn câu cho đến bao nhiêu câu cũng được. Cả bài dùng một vần tức là độc vận, như :

Hôm qua có bạn, rượu lại hết
Hôm nay có rượu, bạn không biết,
Cất đi, đợi bạn đến lúc nào,
Cùng uống, cùng vui trời đất tít
Khi say, quên cả ai là ta
Còn hơn lúc tỉnh nhớ mà mệt
Cả bài dùng nhiều vần là liên vận, như :
Đá xanh như nhuộm, nước như lọc
Cỏ cây hoa lá dệt như vóc
Trời hoang mây tạnh gió hiu hiu
Ai thấy cảnh này mà chẳng yêu
Mới biết Hóa công tay khéo vẽ
Tuy người điểm xuyết ra nước non
Bể cạn non bộ nhỏ con con
Sao bằng tiêu giao cùng Tạo hoá
Bốn mùa phong cảnh thật không giả.
Đọc qua mấy bài thơ thể cổ phong tôi lục ra trên đây, chắc phần nhiều các bạn độc giả sẽ nghĩ như tôi rằng những người khởi xướng và cổ động cho lối thơ mới chỉ là " cho máy chạy rụt lùi " mà thôi, chứ có chi là đặt ra mới đâu.
Vì vậy tôi cho cái hình thức của thơ chẳng phải đổi mới. Việc các nhà thơ nên làm ngay bây giờ là cứ theo cái hình thức thơ cổ và diễn những tư tưởng mới.

Sang đến bài " Làm thế nào để đổi mới cho thơ " (V.H.T.C. số 23, 15-8-1933), về vấn đề hình thức, ngoài việc đề nghị hình thức cổ phong, còn đề nghị thêm hình thức lục bát và song thất lục bát nữa, nhưng ông không ưng cho người ta đi xa hơn nữa. Thế rồi ông kịch liệt tấn công sự nghèo nàn của thơ hiện tại về phương diện nội dung. Ông hô hào phải đổi mới cho thơ về mặt đề tài, về nội dung. Ông bảo :

" Sao người ta không vịnh cái máy bay, cái tầu thuỷ, cái ô tô, cái xe lửa, mà cứ quanh đi quẩn lại hết cái điếu, cái chổi lại đến cái nón hay cái hoả lò ?

Giá ông thi sĩ nào vịnh cho tôi cái toa máy xe lửa cũng linh động như mấy câu sau này :

Sur le taureau de fer qui fume, souffle et beugle
L'homme a monté trop tôt...
Mais il faut triompher du temps et de l'espace
Arriver ou mourir...
...Mais aucun n'est le maitre
Du dragon mugissant qu'un savant a fait naitre, của thi sĩ Alfred de Vigny tả những toa máy thứ nhất (Les premières locomotives) thì có phải ông ấy đã mở được cho thơ quốcvăn một con đường mới không. Tôi lại ước ao có nhà thơ nào đem con mắt biết quan sát mà ngắm những nhà máy và cảnh sinh hoạt anh em chị em lao động rồi vẽ nên được những bức tranh tuyệt xảo giống như của thi sĩ Verhaeren nước Bỉ, thì lúc này chúng ta còn có thể lạc quan, trong khi dự đoán tiền đồ của thơ quốc âm. "
Thương Sơn bênh thơ cũ
Chẳng những bảo thơ mới của Phan Khôi chẳng có gì mới mà còn cho thơ mới của bọn các ông chẳng qua chỉ là một thứ từ khúc hết sức cổ lỗ, lời thời trước đây đã có biết bao nhiêu người làm rồi. Bài này tựa đề là " Thơ mới tức là Từ Khúc " ký Thương Sơn một bài bổ khuyết bài " thơ mới "của Chất Hằng và được ông Chất bàn góp thêm ở phần cuối (V.H.T.C. số 24, 1-9-1933). Theo cả hai ông Thương Sơn và Chất Hằng thì thơ mới thực ra chỉ mới ở mỗi cái chỗ gieo vận. Vậy mà các lối vận của cái thơ được mệnh danh là thơ mới, lại chỉ là vận của các lối từ khúc mà thôi. Ông Thương Sinh phân tích các vần của hai bài : bài " con ve và con kiến "của Nguyễn Văn Vĩnh, cũng như bài " Tình già " của Phan Khôi, rồi đem so sánh với cách gieo vần của nhiều bài Từ Khúc để kết luận : thơ mới là một hình thức đi giật lùi.
" Kể ra thì trong bài " con ve và con kiến " cái lạ ở nơi cách bắt vần, cách này cũng hai câu một vần với nhau, đến hai câu khác lại vần khác, có giống như lối vần " liên tiếp " (rimes suivies) của tây. Ấy, cũng vì cái giống ấy mà chúng ta tưởng lầm rằng, cách bắt vần này mới lắm, song kỳ thực trong văn Tàu nó đã có từ lâu, nó đã cũ, tôi nói cũ để khỏi nói xưa đó thôi.

" Thì cứ xem bản dịch Tỳ bà của Tản Đà thư điếm cũng đã thấy cách bắt vần ấy rồi, nên bản Tỳ bà của Cao Đông Gia ở tận đời Nguyễn. Đây xin trích mấy vần :

Thám hoa (đọc) :

Bác chẳng thấy năm ngoái quan nghè Bùi ?
Ngã ngựa đứt băng một bên đùi.
Lại chẳng thấy năm trước quan đốc Phùng
Ngã ngựa vẹt hẳn một bên mông ?
Ở đời có ba sự rất sợ,
Chở đò, đánh đu cùng cưỡi ngựa.
. . . . .
lại điệu từ " Bồ tát Man " dịch đăng ở Nam Phong :
Bảng lảng non vàng cảnh minh diệt
Mây in mái tóc, thân pha tuyết
Ủ dột nét mày ngài
Điểm trang cùng với ai ?
Cánh hoa lồng trong kính
Mắt hoa cùng lấp lánh
Mới mẻ . . .
Đôi chim ai thêu thùa ?
Cùng điệu " Mộc Lan Hoa "
Đàn ai tiêu sái
Khiến khách giang hồ tình ái ngại ;
Lơ lửng trăng sân,
Bóng mình mình ngỡ bóng giai nhân
. . . . .
chẳng phải là bắt vần như bài dịch của ông Vĩnh ru ?
" Tôi còn nhớ như bài " Khóc Lâm Tứ Nương " đăng ở tạp chí này, nguyên Hán văn cũng bắt vần như thế.

" Vậy thì cách vần ở bài" Tình già " cũ lăm lắm chứ có cũ vừa đâu ! - ông Chất Hằng lại rõ thật là sơ ý. Ông không thấy rằng bài ông Vĩnh cũng bài cổ thể thứ hai mà ông chép ở đoạn sau bài là giống nhau lắm ru ? Bài trên là một bài ngũ ngôn ; cái lạ chắc không ở đó, mà ở cách bắt vần, song cách bắt vần lại giống bài dưới mất, nghĩa là người ta đã làm rồi, thì còn gì là sáng kiến nữa đâu ! Họa chăng chỉ còn ở mấy chữ " suốt mùa hè ".

" Từ trên tới đây, đó là tỏ một phần cũ của bài thơ ông Phan. Trước khi nói đến phần cũ khác của nó, ta hãy thử xem vì sao cách bắt vần " liên tiếp " nó đã có từ lâu rồi mà người ta lại ít làm tới, cho đến bây giờ người ta ngộ nhận rằng nó là " tân thời ". Ấy cũng vì nó không hay gì cho lắm, không êm ái bằng cách bắt vần như thơ Đường vậy, ấy nó cũng sắp vào vòng " đào thải " rồi. "

Rồi Thương Sơn đem so sánh bài " Tình già " của Phan Khôi với bài " Mối tình ngầm "của Trần qu Thường H.T., để quả quyết rằng thơ Phan Khôi còn cổ hơn là Từ Khúc nữa kia :

" Ông Chất Hằng chép bài " Tình già " sai với nguyên văn, nên chỉ chú đến cách bắt vần, mà không biết đến cái tự do của nó. Như thế, những người đã " lại đem cái vấn đề thơ mới ấy đặt lên thảm xanh " chắc sẽ không khỏi nói qua nói lại. Vậy xin thay ông chép lại mấy câu thơ gốc của " lối mới " rồi chỉ một chỗ " cũ " khác của nó, mà chỗ này quan hệ hơn.

Hai mươi bốn năm xưa
Một đêm vừa gió lại vừa mưa
Dưới ngọn đèn mờ trong gian nhà nhỏ
Đôi cái đầu xanh kề nhau than thở
Ôi ! đôi ta tình thương nhau thì vẫn nặng
Mà lấy nhau hẵn đà không đặng,
Để đến nỗi tình trước phụ sau
Chi cho bằng sớm liệu mà buông nhau
. . . . .
Đọc bài ấy rồi, độc giả đọc bài này :
Lá liễu xanh
Hoa hồng đỏ
Trăng rạng tỏ
Thấp thoáng trong mành ai to nhỏ
Ai to nhỏ ?
Vườn xuân cỏ cây tươi tốt
Khi xuân đầm ấm dương hoà
Dan díu cùng ai lời thề thốt
Hẹn dưới hoa.
" Ở trên bài đây, ta nếu thử đề rằng " Thơ mới " mà gửi cho mấy tờ báo vẫn chắc rằng lối " thơ Phan Khôi " là mới, họ sẽ đăng ngay, vì nó có theo luật lệ gì đâu, người ta cũng tự do đặt nó ra, nó là thơ " mới " vậy. Nhưng nó " mới " từ độ mười năm nay, trong Hữu Thanh khi xưa ; tôi đã trích ở trong bài nói về từ khúc của ông Nguyễn Ửng, nó là Từ khúc vậy. Từ khúc lúc ấy rất thịnh trong thi ca. Ấy là một lối thơ tự do, nhưng " tự do " ở trong " giới hạn " âm nhạc câu thơ, tự do phải đường ".
Động Đình đả thơ mới
Cũng trên Văn Học tạp chí số 49, 11-8-1934, Động Đình viết bài " Bàn thêm về lối thơ mới ", lời lẽ có vẻ còn cay nghiệt hơn trước đây. Trước hết, Động Đình cho rằng luật thơ cũ chẳng có gì là khó khăn gò bó cả :
" Ít lâu nay cái phong trào thơ mới sôi nổi dữ. Các báo thường thấy hô hào cải cách về thơ. Nào bài xích lối thơ Hàn luật, đổ tội cho thơ cũ của ta phải tội niêm luật quá nghiêm khắc, làm cho mất cả tinh thần tự do của văn chương đi. Nhưng nói thế là lầm, ta hãy xét lại những lời xưa ý cũ của các thi sĩ đời xưa xem có diễn được hết ý tứ, ngụ được đủ tính tình của người làm thơ, tả được hết cái trạng thái của vũ trụ, của cảnh vật không ".

" Đem so với thơ mới bây giờ thì thơ cũ hơn vô cùng, thơ mới vô vị thế nào thì thơ cũ thi vị và ý vị như vậy :

" Cái thi tứ thi vị ngày xưa so sánh với thơ mới bây giờ ra sao. Thật là thơ Hàn luật vẫn ý vị vô cùng, thanh tao biết mấy, bóng bảy dường nào, đọc lên, nghe đến ai mà không hiểu. Tuy, cái niêm luật, thể vần, lối thơ cũ của ta nó hơi khó, hơi nghiêm một chút, nhưng âm điệu vẫn thâm trầm, mà tinh thần vẫn hàm súc đủ các ý tưởng, tình tứ ".

Động Đình cho rằng những lẽ người ta viện ra để bảo thơ cũ luật lệ chật hẹp là không đúng, có thứ chặt chẽ như thất ngôn bát cú, nhưng lắm thứ chẳng có luật lệ gì gò bó như " ca, hát, từ, khúc, trường thiên, cổ phong :

" Vả lại thơ cũ có thật niêm luật khắc khổ nghiêm ngặt thì sao từ trước đến giờ thi sĩ có ai chịu không theo nổi cái niêm luật thể thức ấy đâu ?

" Kể thơ Hàn luật còn lắm điệu, nhiều thể rộng lắm như các bài ca, hát, từ, khúc, trường thiên, cổ phong, chữ và vần vẫn tự do chẳng cũng là đặc điểm khoan hồng cho thi luật lắm đó sao ? Bất tất phải thay đổi chi thêm phiền, thêm rắc rối. Còn lối thơ mới bây giờ, xét ra cũng bất ngoại cái khuôn sáo cũ. Thể cách tuy có hơi khác, nhưng cái tinh thần vẫn cũ rích.

Động Đình đồng ý phải đổi mới cho thơ, nhưng chỉ đổi mới về nội dung mà giữ y nguyên về hình thức chứ, theo ông, thơ mới, ngược lại, chỉ có mới về lời mà ý thì cũ rích và lạc hậu :

" Tưởng đã duy tân cho thơ thì cần ở chỗ tinh thần hơn là hình thức thì mới nên. Chứ chỉ bỏ có niêm luật thể vận cho dễ viết mà thôi, thì e rằng rừng thơ thêm gai góc, hồn thơ tổ vẫn đục.

" Duy có một điều mà tôi muốn bàn đây là chỉ nên cải cách nguyên cái tinh thần cũ. Vì ít lâu nay thơ ca nhường như phần nhiều đều phải chung cái bệnh không hồn. Phàm gọi là thơ, văn phải có tình, có tứ, có khí, có hồn, ấy thế mà chỉ thấy giọng sầu oán bi ai cả là nghĩa lý gì.

" Sao lại có thứ văn chương phù phiếm ấy, nhu nhược thế. Hay là vận thế đến lúc suy, mà văn chương cũng suy theo chăng .

" Văn tức là hồn nước, rất có ảnh hưởng đến nền tiến hoá ".

Cuối cùng Động Đình chê thơ mới yếu đuối, phản động vì buồn bã, ủy mị, hại dân hại nước, không bổ ích cho ai :

" Ta nên rèn dũa sao cho văn chương được hùng hồn, có vẻ hoạt động, thực tế, thì ở thế kỷ 20 này mới thích dụng. Lại còn phải thông thường thì mới bổ ích. Bởi thứ văn sầu cảm đã không bổ ích gì cho đường thực tế, mà lại làm thêm ủy mị đi, mất cả cái nhuệ khí phấn đấu, cái mãnh lực tiến thư, dẫu có hay mấy cũng là vô dụng ".

Nếu ở ngoài Bắc có Văn Học tạp chí đố kỵ thơ mới thì trong Nam có Văn Học tuần san chửi bới thơ mới. Hai nhà văn của Văn Học tuần san bênh thơ cũ chửi thơ mới quyết liệt hơn cả là Tùng Lâm Lê Cương Phụng và Thiết Diện.

Để bênh vực thơ cũ là thứ thơ có âm điệu, có tiết tấu, nghĩa là có chất thơ, tức là đáng gọi là thơ, Tùng Lâm Lê Cương Phụng viết bài " Nói chuyện văn vần : lịch sử và giá trị của nó " (V.H.T.S. số 5, 1-5-1935).Trước hết Tùng Lâm phân biệt văn vần với văn xuôi :

" Tình cảm ở trong, phát lộ ra tiếng nói, tiếng nói có tăng thứ, có ý vị, có âm hưởng, làm cho người ta dễ cảm xúc được, ấy là nguồn gốc của văn vần.

" Tiếng chim hót mùa xuân, tiếng ve ngâm mùa hạ, tiếng dế khóc mùa đông, tiếng cao, tiếng thấp, tiếng nhặt, tiếng khoan, ấy là manh mối của văn vần.

" Văn vần có cái đặc điểm khác văn xuôi là câu đặt gọn gàng mà bóng bảy, lời đưa uyển chuyển mà tiêu dao. Nay xin kể qua lịch sử và giá trị của nó ".

Thế rồi ông ngược dòng lịch sử mà phác vẽ nguồn gốc của thi ca từ Tây phương qua Đông phương, từ đời thượng cổ cho đến nay, đâu đâu người ta cũng thấy văn vần là thứ văn của thần linh :

" Lịch sử văn vần ở Thái tây phát sinh từ đời nào tôi chưa được chắc ; chỉ theo thần thoại Hy Lạp, tôi được biết rằng Apollon là một đứng thi thần (Dieu de la poésie) ; còn theo lịch sử văn chương YÙ Đại Lợi thì tôi thấy người ta tôn sùng Daute làm thi tổ, vì cuốn La divine comédie của Daute.

" Ở Pháp hình như bài vận văn đầu tiên thì thuộc vào thế kỷ thứ IX (chỗ này chúng tôi đương còn tra cứu). Ở Tàu thì trước kỷ nguyên Thiên Chúa hai nghìn năm vào đời Nghiêu, Thuấn đã nứt mầm rồi, đại để như bài ca Cao Dao, bài đờn Ngu Thuấn, bài hát Khang Cù...đều là câu có vận cả.

" Trải qua một khoảng thời gian khá dài hơn hai ngàn năm nữa, từ đời Thành Chu tới đời Lục Triều, lúc bấy giờ văn vần mỗi ngày một tiến lên, và biến thể rất nhiều, từ lối Quốc Phong, Nhã, Tụng mà tiến dần tới thi Ngũ ngôn, Thất ngôn. Dẫu rằng các nhà học giả sinh vào thời kỳ ấy có trứ tác lối văn lý thuyết như Tiêu dao thiên của Trang Chu, Đạo đức Kinh của Lão Tử, và các sách của Tuân, Dương, Quản, Án...nhưng đó chỉ là một thể văn, không thể đánh đổ nổi lối văn gọi là văn tánh tình như vận văn được ".

Tùng Lâm ví thơ với hội hoạ : cái khó của đôi bên làm nên chính cái giá trị của cả đôi bên. Hội hoạ tài tình vì những nét tỉ mỉ, thơ kỳ diệu vì những luật lệ tinh vi. Bỏ tất cả các thứ đó đi, hoạ không còn là hoạ và thi cũng hết là thi :

" Nhà làm văn vần, cũng như nhà hội hoạ, nét bút nhà hội hoạ càng tỉ mỉ, tinh tế, bóng bảy đúng mẫu mực, thì mới thấy cái khéo của nét bút thần tình. Trái lại nếu không có cái sở thích (gỏt) và không thường để ý thưởng thức nó thì không bao giờ nên một nhà danh hoạ được. Nhà làm văn không có cái đặc tánh sở thích thì bao giờ làm nổi văn vần ? "

Sau đó ông bác bẻ những lý lẽ người ta viện ra để chê trách các luật lệ gò bó, câu thúc của văn vần, tức của thơ cũ. Theo ông, thơ là cái gì tinh hoa nhất trong nghề văn :

" Tôi đã có thường thấy nhiều người phản đối văn vần. Họ cho rằng : lối văn ấy câu thúc trong quyền sáo, tẳn mẳn đẽo gọt, mất hết tự nhiên, và nhiều khi vì vận mà ép câu vì lời mà hại ý, mà nhất là phí mất cả thì giờ.

" Phải, chính lúc ban sơ tôi đây cũng nghĩ như thế . Nhưng rồi sau tôi nghĩ lại : Văn vần đứng trong các thứ văn cũng như một mỹ thuật đứng trong các nghệ thuật.

" Văn vần như cánh hoa cắm để chơi, bức tranh treo để ngắm, cây đờn đờn để nghe. Nếu cắm cành hoa không sắc không hương, treo bức tranh vẽ vụng về thô tháp, nghe tiếng đờn không nhịp không nhàng, thì cái giá trị đặc biệt nó ở chỗ nào ? Thà đừng có còn hơn.

" Một lẽ nữa : văn vần là một lối văn để thưởng thức mà chơi. Muốn chơi đến nó, tự nhiên phải theo niêm luật, vận âm của nó, nghĩa là phải nằm trong khuôn sáo của nó ; cho được câu văn chải chuốt bóng bảy, tự nhiên phải phí mất thì giờ. Cái đó để riêng phần cho các nhà tao ông, mặc khách là những nhà tài tử phong lưu, lúc nhàn du ngâm vịnh, chớ mình, thày lay chơi đến nó làm gì mà bảo rằng tốn công tỉ mỉ, phí uổng thì giờ ? ".

Cuối cùng Tùng Lâm kể ra tất cả thể thơ của ta, từ lối bắt chước Tàu (hễ Tàu có gì thì ta có nấy) đến các lối riêng của ta như lục bát, song thất lục bát, ca trù, ca Nam, xoang xẫm, trống quân...rồi ông kết luận rằng thi ca Việt Nam phải là theo truyền thống ấy.

Theo ông, thơ mới chẳng qua chỉ là sự lập dị của một người (chắc ám chỉ Phan Khôi) không thể lấy đó làm khuôn phép :

" Thì tôi dám nói quả quyết rằng, lối văn vần chẳng hạn ở Tàu, ở Tây, hay ở Ta, cứ mỗi ngày mỗi tiến mãi lên vì no cóù cái giá trị đặc biệt, cho nên nhà làm văn vẫn chú ý đến nó và muốn bồi bổ cái gốc nó mà khuyếch trương mãi, trừ ra một ít người không muốn dụng công đặt để tìm theo cách dễ dàng, mau lẹ, khuynh hướng về lối thơ mới. (Chúng tôi sẽ có bài nói riêng về thơ mới). Còn riêng ra những hạng người thích ngâm vịnh, chuộng tài hoa thì thật không bao giờ bỏ qua các lối văn vần để có qui tắc như từ lâu nay chúng ta thường thấy đó " (Văn Học tuần san số 5, 1-5-1935).

Tùng Lâm Lê Cương Phụng đả kích thơ mới
Sang đến Văn Học tuần san số 6, 1-6-1935, Tùng Lâm tấn công thơ mới ra mặt.Vì chưa có trích tuyển ở đâu nên tôi trích vào đây toàn bài để cácbạn tiện bề so sánh. Trong bài này Tùng Lâm đề cập đến các điểm sau đây :
1) Chỉ có hạng dốt mới muốn thơ mà lại thơ dễ dãi không niêm luật.
2) Thơ mới là thứ thơ bừa bãi,vô kỹ luật.
3) Minh chứng những chỗ dở của các bài thơ mới.
4) Trách Đông Hồ đã đi lầm đường bỏ thơ cũ là chỗ sở trường của ông để đi vào thơ mới với những bài thơ vô vị :

" Thi vẫn một món trong các thứ văn vần, nhưng đối với các thứ ấy nó lại rắc rối mắc mỏ hơn nhiều. Người đã từng chơi với nó và nếu được ý vị nó ít nhiều, thì lại càng thấy cái khó của nó ; trừ ra những hạng " bướng " hoặc chưa có nhà " đại gia " " căng nọc " ra chỉ vạch những chỗ khuyết điểm cho, thì bao giờ họ cũng vẫn cho là dễ.

" Mà thật thế, có khó chi, cứ đủ vần đủ chữ, đừng thất niêm thất luật, ấy là thi đó chứ gì. Đó là nói về lối thi ngũ ngôn, thất ngôn, chớ còn cái lối thi như hiện thời gọi là " thơ mới " đó, lại càng dễ hơn thập bội nữa. Cứ việc kéo, tha hồ kéo, kéo lượt bượt, mấy vần cũng được, mấy chữ cũng xong, không có khuôn sáo nào, luật nào bó buộc, dễ biết bao nhiêu, không trách gì hạp với thời thượng cũng phải.

" Họ bảo rằng : Cái thời đại này là thời đại máy móc, trăm ban vạn sự gì cũng cần sự mau chóng tiện lợi, đâu có phải như cái đời cũ kỹ trước kia, bất kỳ việc gì cũng chần chờ, chậm chạp, làm phí mất thì giờ, nhà văn cũng thế, ngồi rung đùi tối ngày, tằn mằn tỉ mỉ, đẽo gọt từng câu từng chữ, đối với thời buổi này không dùng lối ấy được đâu ". Nghe có lý lắm ! Nhưng có người cắc cớ hỏi vặn lại một câu :" Thi là một món chơi, để tiêu khiển thì giờ, nó đối với nhân sanh thực tế không quan thiết gì, có cũng được, không không sao, ai bảo đeo đuổi nó làm chi, rồi chê bai nó, ghét ghen nó, mắng nó là lối văn chặt chịa, ở trong quyền sáo niêm luật, không được tự do ? Nếu muốn dễ dãi thì hẳn cứ viết văn xuôi đi, cho người ta dễ hiểu, việc gì phải ngụy tạo ra cái lối văn " cổ chẳng ra cổ, kim chẳng ra kim " ? Thì đây, tôi xin đem ra một bài này để làm đại biểu cho trăm nghìn bài khác :

CẢNH TRỜI XUÂN
" Cảnh trời xuân,
" Em dạo ra sân,
" Đứng trông, em càng khoan khoái tinh thần.
" Kìa kìa, con chim nó hót cái giọng
" Thảnh thót như một vị mỹ nhơn, khảy khúc đờn.
" Khúc đờn này, tiếng nhặt tiếng khoan, tiếng cao tiếng
" Thấp, dường như khêu gợi mối xuân tình của em
" Từ bấy lâu nay dồn dập
" Rồi em nghĩ vơ nghĩ vẩn, tâm hồn em lẩn thẩn.
" Nghĩ cái tuổi xanh này, là cái tuổi thơ ngây
" Một mai xuân này đã qua, thân em già
" Lúc bấy giờ, em tưởng tượng lại,
" Em chi xiết ngậm ngùi, nỗi ngậm ngùi.
" Mây bay, nước chảy, hoa trôi ".
(Xin dấu tên của tác giả)

" Đó, thơ mới đó ! Tác giả chính là tín đồ của thơ mới, thật tôi ráng đọc ; tôi muốn nói thơ, thì thơ chẳng ra thơ, tôi muốn nói ca, thì ca cũng chẳng ra ca. Tôi chỉ hiểu cái bài ấy là bài ấy đó thôi !
" Song, cái bài này đây, nghe ra còn có câu, có nghĩa, chỉ hiềm nó không ở trong một khuôn sáo là " thể " gì cả.

" Tác giả bài này trước kia là tín đồ của thơ luật, có nhiều bài thần tình lắm, chẳng biết bị cái phong trào thơ mới nó lôi cuốn thế nào, nay lại xoay sang làm tín đồ thơ mới ?

" Lại gần đây, có nhiều nhà phỏng theo điệu thơ Tây làm ra nhiều bài, cũng tự cho là thơ mới.

Như bài này :

BÊN GỐC CÂY DỪA
" Ánh nắng trời thu dịu dàng êm mát,
" Bên gốc dừa, cô em ngồi lặng buông câu.
" Trên thảm cỏ xanh, bên sông bát ngát,
" Cô đăm đăm nhìn dưới nhịp cầu.
" Phong cảnh đẹp bóng cây in bóng nước,
" Lá rung rinh, tàn xanh lả lướt.
" Mặt cô em tròn trắng xinh tươi,
" Dưới vành khăn, phơ phất mái tóc mai.
" Mắt lóng lánh, làn môi tươi thắm ;
" Khiến cho tôi nhìn cô em say đắm.
" Nhẹ nhàng tôi bước lại một bên.
" Ngồi gần cô, tôi lẳng lặng ngắm xem,
" Giờ lâu tôi mới tìm lời ướm thử
" Rằng " câu cá vẫn là một cái thú :
" Những người thanh tao ẩn dật xưa nay,
" Chỉ biết thanh nhàn với cỏ cây,
" Sớm vác cần câu bên khóm trúc...
" Buông cần cô em ngảnh nhìn tôi :
" Cặp mắt ngây thơ, cô trả lời :
" Em nào phải thanh nhàn phong phú,
" Mượn cảnh thiên nhiên làm vui thú.
" Nhà nghèo sớm tối em nhọc nhằn,
" Lúc dưới nắng hạ, lúc mưa xuân,
" Lúc gió đông thổi lạnh lùng rét mướt,
" Và sương thu rơi thấm ướt,
" Em vẫn phải làm với ngày tháng cho qua,
" Bên gốc cây, câu để nuôi nấng mẹ già,
" Trong túp lều tranh, sớm mong chiều đợi.
" Hai mắt đã loà, hai chân đã mỏi,
" Chỉ trông vào em, kiếp sống chiều tàn...
" Cần lòng yêu, để che nỗi khóc than...
" Em nào phải thanh nhàn phong phú,
" Mượn cảnh thiên nhiên làm vui thú,
" Sớm câu, chiều câu, lại mai câu.
" Mong có cá nhiều và mong mẹ sống lâu,
" Bữa qua bữa với tấm lòng vui vẻ,
" Của một mẹ già trông mong ở con trẻ.

" Thể thơ đó, bắt vần như thể thơ Tây, nhưng tác giả phun châu nhả ngọc, muốn bao nhiêu tuỳ ý. Có bài gấp đôi, lại cũng có bài ngắn bằng nửa.
" Mà rồi ta thử lẳng lặng ngâm coi, coi cái giọng ngâm nó ra sao ? Ngâm như ngâm thi thì ngâm thế nào được, hay là phải ca như ca Văn Thiên Tường ? Hoặc phải bắt giọng như giọng ca Tiều của cô Phùng Há ?

" Xét cho kỹ, chẳng qua tác giả chán nản cái công phu đặt thi luật, nó chỉ có bốn câu tám câu năm vần, ba vần mà phải cho đủ ý, đủ lời, không thất niêm, không phản luật, không lạc vần, thấy khó chơi, rồi thì băng qua một con đường khác đặng cho dễ dãi, nhưng không ngờ lại đâm ra cái bãi đại sa mạc minh mông !

" Muốn cho dễ dãi một ít, khỏi mất công phu đẽo gọt, thì tôi xin hiến cho một kế là hẵng làm theo lối thơ Đường, mà thể Đường cổ phong. Thì như bài này :

THƠ VUA SIAM MỚI GỬI CHO VUA CŨ
" Năm xưa chú bảo chú đau mắt ;
" Bà con ai cũng cho là thật ;
" Cả nước chờ chú về làm vua ;
" Ai ngờ tin chú ngày một mất

*
" Bây giờ thơ chú gửi về nhà,
" Rằng chú ở lại nước người ta,
" Ngôi vua chú không muốn ngó đến,
" Thịnh suy mặc kệ nghiệp ông cha.
*
" Không lẽ nước có, vua không có,
" Đình thần mới chọn cháu lên đó,
" Cháu đã nghĩ tới rồi nghĩ lui,
" Cháu biết làm vua là chuyện khó
*
" Vì rằng trong nước đảng phái nhiều,
" Quân chủ, dân chủ biết bao nhiêu,
" Rầy nhất là chính sách lập hiến,
" Quyền vua chỉ còn có một thiu.
*
Cũng vì mẹ cháu bàn giải mãi,
" Cháu không làm vua cháu cũng dại,
" Dầu chỉ có vị không có quyền,
" Nhưng mình ăn tiêu còn rộng rãi.
*
" Huống chi kinh tế buổi khó khăn,
" Tay làm không đủ cho miệng ăn,
" Ai chê ai cười chi cũng mặc,
" Làm vua còn sướng hơn làm dân.
ĐƯỜNG QUANG
(Trích ở báo Ánh Sáng)

" Đó cũng là lối thơ dễ dãi, mà nghe hay, lại có lý thú nữa. Nếu muốn văn hoa thêm thì phỏng như bài này :

HOA THẬT HOA GIẢ
(Lời cô hàng hoa)
" Cô em hàng xóm sinh nhà nghèo,
" Trồng hoa tưới hoa sớm lại chiều,
" Gió đông vừa thổi hoa vừa nở,
" Cắt bó vội vàng đem bán chợ,
" Chợ chiều lác đác người hồ quang,
" Gánh hoa còn nặng cô bàng hoàng.
" Nào đâu quà em, nào cháo mẹ,
" Mẹ yếu em thơ lòng những thương !
" Đổ hoa xuống rãnh bưng mặt khóc,
" Khóc ra giọt lệ như giọt ngọc.
" Cúi đầu gạt lệ sợ người cười,
" Nhìn hoa dưới rãnh mắt khôn rời.
" Thương hoa thương cả công vun xới,
" Sương nắng công trình biết mấy mươi !
" Ô hay ! người đời riêng tính lạ !
" Hoa thật chẳng thích, thích hoa giả,
" Hoa thật hỏi mua nào mấy người ?
" Hoa giả đắt hàng như tôm tươi,
" Cô em ngẫm nghĩ bụng sực nhớ,
" Vì nghèo nên phải liệu chiều đời,
" Mua lụa mua phẩm, mua giây sắt,
" Nhuộm đủ các màu đem kéo cắt,
" Nào cành, nào cánh, nào đài trang,
" Khéo làm chẳng khác chi hoa thật.
" Làm xong hoa giả bán nhiều tiền,
" Lãi lời tấn tới ngày một lên.
" Mẹ khỏe, em học, chị buôn bán,
" Tay không bỗng chốc dư bạc nghìn !
" Có khi thong thả thăm vườn cũ,
" Mắt trông trăm hoa chiều ủ rũ,
" Tàn tàn, nở nở biết bao lần,
" Mưa mưa, gió gió ai là chủ ?
" Tần ngần ngắm nghía cô thương tâm !
" Chứa chan dòng lệ khôn ngăn cầm !
" Thương hoa, thương cả nghề buôn bán,
" Lai láng tình riêng năm lại năm.

NHƯỢNG TỐNG
" Gần đây lại nổi cái phong trào thi bình dân. Thấy có nhiều tờ báo đăng những bài thi, trong đó tác giả dùng nhiều tiếng rất tục tĩu khó nghe quá. Như là : ỉa phẹt phẹt, ăn ngủ đ..., bày mổng trôn...Bảo rằng đó là thơ bình dân. Lại còn ngụy biện bảo là lối tả chân. Gớm thật !
" Đâu có hiểu rằng, thơ bình dân nghĩa là thơ có tính chất bình dân, không cái " mốt " thưởng nguyệt xem hoa, đề non vịnh nước, tiêu sầu khiển hứng như những trang tài tử phong lưu, không mơ mộng lên cung quế, gặp Hằng Nga, uống rượu đào, nghe khúc sinh ca, như phái thi ông lãng mạn. Chỉ cốt lời văn mộc mạc, tả ra cái phong vị của hạng bình dân mà thôi.

" Muốn tập làm thi bình dân thì hẵng bắt chước như bài dưới này :

ĐI LÀM THUÊ
" Miền tôi ở lở dở,
" Đã cách với nguồn lại xa chợ.
" Muốn buôn, không có đồng vốn nào,
" Muốn cày ruộng, không có một sở ;
" Học mới học cũ cũng dỡ dang,
" Không phải thầy, cũng không phải thợ.
" Trong tay không có nghề,
" Thêm nạn khủng hoảng gớm ghê !
" Ma đói dục thúc mãi
" Buộc mình bước chưn đi làm thuê
" Nghe nói miệt trong đường xe lửa,
" Các ông đứng thầu làm nhiều sở.
" Lật đật mang gói đi ngay vào,
" Cùng bạn cô li làm dọi bữa.
" Đào đất đập đá,
" Công việc vất vả.
" Mong rằng mồ hôi đổi bát cơm.
" Đồng công đồng nợ có tiền trả,
" Nào hay vài tháng nay,
" Làm rồi tiêu rồi, không có đồng nào còn dính tay.
" Chỉ lưa cái mình mộc,
" Đi về lỡ cười lại lỡ khóc !
Người Làm Thuê
(Trích ở báo Tiếng Dân)
" Đó, xem có chữ nào quê kịch, sống sượng, tục tỉu không ?
" Luôn dịp nói chuyện thơ, tôi xin nói đến thơ Đông Hồ :

" Đông Hồ tiên sinh, một nhà thi sĩ đã viết ra nhiều tập, in ra nhiều cuốn, hình như tác giả có cái sở thích về thơ.

" Tôi để ý xem thì đoán được ngay nhà thi sĩ này có mấy cái đặc tính :

" Mấy năm trước, nhà thi sĩ vẫn là tín đồ của phái thi niêm luật, khoảng trung gian lại ít chuyên về lối ấy, thường dùng " Thơ tản văn ".

" Tôi không hiểu lối này là lối gì. Xin trích ra một hai bài dưới đây :

BÓNG TRĂNG TÀN
" Bàng hoàng tỉnh giấc, mảnh trăng khuya chấp chới giải bên màn, ngửa mặt nhìn trăng, lầu sầu quấn quít. Cùng ai dưới bóng trăng này : Gió hắt, sương bay, đêm thu lạnh. Cảnh xưa tình cũ nào đâu : tay ngọc ai cầm, lòng son ai tựa, tóc mây ai buông toả bên vai.
" Vói bóng bắt trăng, bức màn rung động, nào phải đâu tay ngọc ai đưa, để âu yếm mối ân tình trên đầu năm ngón...gối nghiêng trằn trọc suốt canh dài ! "

CÀNH HOA HỒNG
" Bình pha lê lóng lánh, cắm cành hoa hồng, tay ai vừa cắt trước sân nhà, buổi tan sương sớm. Đôi má hây hây, kề tựa đóa hoa mơn mởn, vẻ đẹp như lấn, khiến cho bông hoa hồng thèn thẹn nụ cười. Một ngày qua trở lại, cánh hồng bay tơi tả khắp bàn...
" Một năm qua trở lại, đôi má hây hây đâu đã vắng, cánh hoa hồng năm trước đã héo khô rồi. Đôi má hây hây, nay có lẽ, đang kề tựa đóa hoa mơn mởn nào đâu, nhưng vẻ đẹp biết có như lấn, mà khiến cho bông hoa hồng thèn thẹn nụ cười nữa không ? "

" Còn nhiều nữa, vô khối ! Tôi chỉ trích ra hai bài đó cũng như các bài khác.

" Tản văn là tản văn, mà thơ là thơ, đâu có thơ với tản văn chung với nhau làm một được ? Nếu bảo thơ thì tất nhiên phải có vần nghe mới được chớ, dầu cổ, dầu kim, dầu Đông, dầu Tây, chưa tầng thấy lối thơ nào mà thơ không vần, xin hỏi Đông Hồ tiên sanh ?

" Gần đây, nhà thi sĩ lại cũng chịu ảnh hưởng " thơ mới " ít thấy làm tứ tuyệt, bát cú như trước nữa, hoặc giả bị cái trào lưu thời thượng nó lôi cuốn rồi chăng ? Nhưng xem thơ mới của tác giả thì có phần kém hơn thơ luật nhiều. Tôi chưa nói chỗ hay chỗ dở, ý thì ít mà lời thì nhiều, đại khái như bài thơ này :

TRƯỚC GIÓ
(Tặng Thanh Lan)
" Chập tối hôm qua, ta gặp một người trong mộng.
" Người có cái đẹp dịu dàng, xinh tươi lồng lộng.
" Là cái đẹp mặn mà, đằm thắm của người con gái đến thì,
" Cái đẹp dễ khiến cho người nhìn đắm đuối say mê.
" Nàng đứng chỗ ào ào cơn gió rét,
" Hơi gió lạnh như thấm vào trong xương thịt,
" Chiếc áo lụa phong phanh màu tuyết trắng bong, giải khăn san phơn phớt màu hồng bay lả lướt, phất phơ theo chiều gió lốc, như một áng mây tàn lờn vờn trên cành cây ngọc.
" Ta, bấy giờ, thấy người giá buốt, mà trông nàng thì như chẳng chút lạnh lùng. Âu yếm, ta sẻ hỏi : Em ơi ! Lạnh nhỉ ? Mỉm cười, đáp lại lời ta : Anh ơi ! Tuổi trẻ ! tuổi trẻ là tuổi êm đềm, đầm ấm, nồng nàn, thì chi có sợ nỗi lạnh lùng của sương gió, của thời gian.
" Mặc gió thổi, sương gieo, thời gian lãnh đạm, ánh than hồng của lòng ta vẫn ấm và vui với văn chương, trăng gió, cỏ hoa,với non sông, ánh sáng và nhất là với tình ái của đôi ta ?
ĐÔNG HỒ
"
Tôi xin mạn phép tác giả, cũng trong bài ấy, bấy nhiêu chữ, tôi xin rút lại tám câu như thế này :
Gặp người trong mộng tối hôm qua,
Trạt tuổi xuân xanh nét mặn mà.
Chiếc áo phong phanh màu tuyết nhuộm,
Giải khăn phơn phớt áng mây qua.
Lạnh lùng chẳng quản cơn sương gió,
Đầm ấm như say thú cỏ hoa.
Âu yếm, ta vừa lên tiếng hỏi,
Mỉm cười, liền tỏ tấm tình ra.
" Như vậy cũng đủ ý, đủ nghĩa, mà chẳng gọn hơn sao ?
" Tôi đã đọc qua các tập thơ Đông Hồ, tôi có để ý đoán xét được tác phẩm của nhà thi sĩ này hầu hết chín phần mười là thư tình, mà là tình mơ mộng cả, thành ra hão và phù phiếm quá, ít có bài nào vịnh vật hoặc kỷ sự như mấy nhà thi nhơn khác. Thử lật một tập " Thơ Đông Hồ " ra xem, thì nhan nhản những bài : Chơi hoa, Khóc hoa, Nhớ Mai, Trông trăng nhớ người, Dưới hoa, Buồn nhớ người xưa, Buồn vơ buồn vẩn, Gặp nhau, Trách nhau...chan chứa cả giọng bi sầu ảo não.

" Rồi xem đến cuốn " Cô gái xuân " cũng thấy rặt những bài :

" Ngấn lệ, Quả tim, Cái hôn lần đầu, Giấc mộng tình, Đưa nhau, Hôn em, Dưới cây, Hỏi nhỏ, Gió buồng xuân...cũng là lai láng cả tình là tình !

" Thì ra cái tâm hồn nhà thi sĩ này thường vơ vẩn ở cõi " Cánh hoa thuỷ nguyệt " cùng là tiêu dao nơi hận hải tình thiên " trừ ra không mấy khi thấy lối văn nào khác nữa. Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu cũng bị mấy cái tật ấy mà Phạm Quỳnh tiên sanh tặng cho cái tiếng " văn chơi " " Ngông " chỉ nghĩa là không thiết thực.

" Vậy xin thi sĩ Đông Hồ cũng nên bớt bớt cái lối văn tình đi, xin luôn đừng chơi thơ mới nữa, hãy khôi phục lại lối thơ như các bài mấy năm trước đã từng làm, mong sau này sẽ trở nên một thi gia thằng mặc "

Sau khi chửi bới thơ mới và khuyên Đông Hồ nên bỏ thơ mới trở về với thơ cũ, Tùng Lâm Lê Cương Phụng còn lên tiếng cực tán thơ Đường mà ông cho là hơn hết mọi thứ thơ vì năm lý do sau đây (xem bài Những cái đặc sắc của Đường thi, V.H.T.S. số 9 tháng 9 năm 1935).

1) Là nấc tiến cuối cùng, tột đỉnh của thi ca Tàu.

2) Là vì nó là thể thơ được xã hội cực văn minh Trung Hoa trau dồi tô điểm trong mấy trăm năm.

3) Là vì nó là một kho tàng văn chương vô cùng phong phú, đủ màu, đủ sắc.

4) Là vì nó là thể thơ thuần nghệ thuật chứ không phải là thể thơ đạo đức.

5) Là vì lắm khi nó còn bao hàm ý nghĩa bình dân, phô thông.

" Đều là thi, trước đời Đường thì Hán, Tấn, Nguỵ cũng có thi, sau đời Đường thì Tống, Nguyên, Minh, Thanh cũng có thi. Thế sao lại Đường thi vẫn có giá trị hơn ? Các nhà thi sĩ phê bình nhau cũng lấy thi Đường làm căn cứ, các nhà nho học, cũng lấy thi Đuờng làm thi pháp nhập môn. Cho đến mấy câu sáo ngữ ở Tàu thường nói " Đường thi, Tống Tự, Hán văn chương " " Đường nhân phong vị " v.v... Thì biết thi Đường có giá trị hơn các thi khác. Nhưng, ta nên biết cái đặc sắc của nó ở chỗ nào ?

" Có người nói : Lục triều vẫn có thi, nhưng thi ấy phần nhiều phức tạp, Tống, Nguyên, Minh vẫn có thi, nhưng thi ấy không được phong tao, không bằng Đường thi gồm đủ các thể tài. Nói thế, vẫn có lẽ, song chỉ lấy một phương diện chớ sự thật thì còn nhiều chứng tá. Muốn biết cái đặc sắc của Đường thi, nên xem lời phê phán của ông Hồ Vân Đực thì mới biết rõ là xác đáng hơn.

" Ông Hồ là một thi sĩ có tiếng ở đời nhà Thanh, người có công nghiên cứu về thi học, có viết ra cuốn nghiên về Đường thi, trong có nhiều đoạn bài bác các nhà thi sĩ xưa nay nhiều chỗ ngộ giải ; nay tôi chỉ xin lược trích ra một chương nói về chỗ đặc sắc của Đường thi, hiến cho các thi nhân được biết một ít Đường nhân phong vị.

" Đường thi sở dĩ hơn các thi khác, có bốn cái đặc sắc :

" Một là do thể thi của Tấn, Nguỵ mà biến thành mới, có niêm luật, có cổ, cận thể, có trường đoản thiên. Tức như các bài đã tuyển trong bộ Đường thi tam bách thư.

" Hai là đời Thạch Đường từ vua Cao Tôn về sau, hơn ba trăm năm triều đình chỉ chăm một mặt dùng thi phú từ chương làm nấc thang cho sĩ phu trong nước. Đại để như ông Lý Thái Bạch làm ra bài " Thanh bình Điệu " thì được vua Huyền tôn yêu quí lạ thường, ông Bạch Cư Dị làm bài Trường Hận Ca thì vua Hiến Tôn vời làm chức Hàn lâm học sĩ, vua Mục Tôn thấy tập thi ca của Nguyên Thận thì vời làm chức xá nhân, cho đến các cung phi, hoàng hậu như Võ Hậu, Vi Hậu, Mai Phi, Dương Phi đều là các bà thích ngâm vịnh cả. Người bề trên đã ham chuộng, tự nhiên kẻ bề dưới phải lấy đó làm con đường tiến thân, thành ra một phong khí tập quán.

" Ba là ảnh hưởng của thời cuộc ; vì đời Đường từ khai nguyên Thiên hửu sắp về sau, trong nước thường gặp nhiều cảnh éo le, những cảnh ấy dễ làm đề tài cho thi nhơn đề vịnh, đại khái như việc An Lộc Sơn đời Minh Hoàng, việc Sử Tư Minh đời Túc Tôn, việc Trần Hoàng Chí đời Hiến Tôn, việc Chu Toan Trung đời Chiêu Tôn, thảy thảy những đại biến trong nước, nhà làm thi hay dùng sử liệu vào thi ca, mở xem một bộ Đường thi bao nhiêu bài đáng ca tụng, đều là những bài thời thế, như Điếu chiến trường, Yên ca, Tùng quân, Khuê oán, Cung Trung từ ...Có nhiều cảnh nên thơ, thơ mới nảy ra nhiều tình tứ, mới thấy chỗ đặc sắc.

" Còn một lẽ nữa, đời nhà Đường lấy thi làm tác phẩm văn chương, chứ không như Hán, Nguỵ và Tống chỉ lấy thi làm tác phẩm đạo đức, vì người đời ấy cho rằng đã là thi mà ngụ cái giọng đạo đức thì lời văn không được thôi xao, thành ra không lưu truyền được rộng, xem như thi của Châu Mậu Thúc, Thiệu Nghiên Phu ở Tánh Lý thì đủ biết.

" Vả lại, Đường thi thì có cái đặc sắc là phần nhiều chứa chất nhiều qua niệm văn học bình dân. Đại khái như thi của Nguyên Thận, Vương Xương Linh, Bạch Cư Dị, Cao Thích, Vương Duy... Phần nhiều thi của các ông ấy lời văn giản dị mà thâm, ý tứ dồi dào càng dễ cảm, thành ra một lối thi phổ thông trong đám bình dân. Lục trong thi Đường có nhiều bài miêu tả cảnh thống khổ của xã hội, như là trọng phú (thuế nặng), Phụ nhơn khổ (cái khổ của người đàn bà), Mãi thán ông (ông bán than) Chiết tí ông (ông gãy tay)...Nay tôi xin trích mấy câu trong bài Ông bán than dịch ra đây, để cho các bạn đọc biết rằng lối thi bình dân đã xuất hiện từ đời Đường :

" Mãi thán ông, phạt tân thiêu thán nam san trung, mãn diện trần khôi yên hoả sắc, lưỡng mấn thương thương thạp chỉ hắc, mãi thán đắc tiên hà sở dinh, thân thượng y phục khẩu trung thực, khả liên thân thượng y chánh đan, tâm ưu thán tiện nguyện thiên hàn "...

" Ông bán than, đốn củi đốt than núi Nam san, mặt mày khói khém lem lọ bôi, mái tóc xanh kịt, tay đen thùi, bán than kiếm tiền lo mưu sanh, lo ăn trong miệng, mặc trong mình, thương hại mình ông áo mỏng lét, ông lo than ế, cầu trời rét... ". Lối thi đó đủ chứng là một lối thi bình dân ".

Thế rồi, để kết luận bài " Những cái đặc sắc của Đường thi ", Tùng Lâm kết luận bằng việc hô hào các ông làm thơ mới hãy thôi lập dị :

" Hỡi các nhà thơ mới của ta ! Đừng tưởng rằng Đường thi là thi cổ hãy chịu khó tìm kiếm trong thi Đường mà xem thử coi, không có lối nào mà thi Đường không có, cái đặc sắc của nó là gồm đủ các phương diện, các thể tài, cảnh có, tình có, tả chân có, quí phái có, cần gì phải bịa ra thơ mới làm chi, làm cho nhiều bạn trẻ em học cách háo kỳ, tập làm theo, đã bất thành cú, mà rồi một ngày kia không còn ai biết Đường thi là gì, chẳng là uổng cho văn nghệ ba trăm năm của một đời toàn thạnh lắm sao ? "

Thiết Diện tỏ ác cảm đối với thơ mới
Cùng một quan điểm như Tùng Lâm, Thiết Diện bày tỏ thái độ ác cảm của ông đối với thơ mới ở bài :" Quan niệm của tôi đối với thơ mới " (V.H.T.S. số 8, tháng 8 năm 1935). Trong bài này Thiết Diện cực lực chê trách thơ mới, coi nó chỉ là thứ đồ rác rưởi, trò múa máy quay cuồng của bọn người ngu dốt, nào có khác gì bọn du đãng mặc áo rằn ri, bọn lẳng lơ đi giầy cao gót. Theo ông đã gọi là thơ mới thì phải mới như thơ của Hồ Thích bên Tàu, chứ đàng này thơ mới Việt Nam, chỉ mới có mỗi một cái là bỏ niêm luật, còn tất cả đều cũ, đều xưa. Cái cũ và xưa ấy là cách dùng chữ, cách chọn đề tài, nhất là cái tinh thần từ chương, bạc nhược, thua trận, thiếu hẳn tinh thần bình dân, xa cái đại chúng vô sản lam lũ.
" Trong vũ trụ này, không có gì là không thay đổi ! Trái đất này vẫn xoay, thì tư tưởng người ta vẫn tiến ! Chúng tôi có lý nào không biết đến lẽ tuần tự tiến hoá mà lại đi nhận rằng thi phải ở trong khuôn mẫu chật hẹp của luật Đường và chỉ có thi nào ở trong khuôn mẫu ấy mới gọi là thi.

" Nhưng muốn làm một nhà thi chân chánh trong phái mới, thì ít ra cũng phải biết thi là gì đã, và cũng phải biết qua những luật Đường, làm được một bài thi cổ, dầu không hay cũng phải đúng với thi pháp. Như thế, nghĩa là tôi muốn nói nhà thi sĩ, phải có một cái khiếu về thi, phải có một cái học chắc chắn, chớ chẳng phải cóp nhặt năm bảy câu vô ý thức làm thành một bài vô nghĩa lý mà đã lên mặt thi hào đâu !

" Một ông bạn già của tôi thường hay nói :" Thời hư quỉ lộng, bọn ranh con thường hay cho mình hủ lậu, nhưng cái mới của chúng chỉ mới ở hình thức, mà mới một cách lố lăng theo cái kiểu áo rằn ri không khỏi đầu gối, và đôi giầy cao gót cao gần một tấc tây :

" Tôi hiểu ông bạn ấy lắm. Theo ông bạn, thì dầu mới dầu cũ, cũng đều có khuôn phép cả, nếu không thì 20 triệu người ý muốn của mỗi người !

" Chắc ai cũng biết bác sĩ Hồ Thích là người đề xướng ra thơ mới ở Tàu, trong cuốn " Thường thi tập " tiên sanh có đặt tám luật cho thơ mới, gọi là luật " Bát Bất " :

1)- Không dùng điển tích,
2)- Không dùng chữ sáo,
3)- Không buộc đối vế
4)- Có thể dùng chữ tục,
5)- Phải biết văn pháp,
6)- Bỏ lối không đau mà rên,
7)- Không buộc theo người xưa,
8)- Phải nói có sự thật.

" Thơ mới của ta đã có luật gì chưa, hay là mạnh ai nấy đặt luật ?

" Ông bạn già yêu quí của tôi lại một phen chíp miệng thở dài :

" Than ôi ! Mấy ông làm " thơ mới " ở nước ta miệng còn hôi sửa thì đâu phải là Hồ Thích ở nước Tàu ! "

" Thơ phải kể cái hồn của nó đã rồi sẽ kể đến cái hình thức. Cái hồn chưa thoát khỏi sáo cũ, cũng còn nghe " Tiếng sáo Thiên Thai ", " Tiếng trúc tuyệt vời ", " Tiếng nhạn kêu sương " v.v...thì đổi cái hình thức phỏng có ích gì ? Đó cũng chẳng khác chi bắt một bà già mặc áo rằn ri, đi giầy cao gót. Độc giả thử tưởng tượng trong trí, coi có được không ?

" Tiếng nhạn ở đâu, kêu sương hồi nào ? và sao gọi là Tiếng sáo Thiên Thai ?

" Thế là ở trong những bài thi cũ, người ta còn dung thứ ; chớ đã tự xưng là " thơ mới " mà còn sáo hư như vậy, thì đâu phải là những " chiến sĩ chắc chắn " để đỡ gạt những mũi tên của những người đại biểu cho thơ cổ có cái tên như " Nguyễn Khắc Hiếu ", " Trần Tuấn Khải "... ?

" Tôi vẫn biết rằng văn chương thi phú chỉ là cái phản ảnh vật chất, trên chỗ vật chất đã có điều cải cách thì trên chỗ văn chương làm sao cũng không khỏi có điều biến dịch. Nhưng một nhà thi chân chánh, ngoài việc biểu lộ tư ý ra, còn phải làm một người hướng đạo cho quần chúng nữa.

" Nhà thi phải nhắm đến quyền lợi của quần chúng trước nhứt, chứ chẳng phải chỉ biết có mình mà không biết có ai. Vậy thì thi ca không phải chỉ dùng để biểu diễn cái tâm hồn của cá nhân mà đủ ; cái quan niệm của phái thi sĩ lối mới như thế nào ?

" Nếu có dịp " giải phẫu " những tác phẩm của họ ra, thì cũng chỉ thấy đầy cả sự yêu đương mơ mộng, vì họ chỉ biết phát biểu tâm hồn đau khổ của một giai cấp " thua trận ", không nữa thì họ cũng chỉ biết sùng bái một vài cử chỉ anh hùng, sự sùng bái ấy chỉ là cái óc nô lệ của thời đại phong kiến còn sót lại mà thôi.

" Thiệt nhắm ra chẳng bổ ích gì cho hạng bình dân nghèo khổ, vì đối với cái quan niệm trên ấy thì hạng người sau này vẫn không ham muốn thứ ái tình mơ mộng viễn vong của một số người phong lưu đài các và cũng không có tư tưởng giống với tư tưởng sùng bái anh hùng, yêu nhà yêu nước của số ít người kia, đời bây giờ biết bao nhiêu đứng vô danh anh hùng đã phơi thây giữa đám bình nguyên để mua cái tiếng anh hùng cho một mình Mussolini, Hitler, hay Tưởng Giới Thạch.

" Đời bây giờ, không có tư bản thì không có nhà, và anh lao động ở đâu sống đươc thì ở đó là quê hương, vậy thuyết yêu nước yêu nhà có còn đứng vững không ?

" Cái quan niệm của mấy ông " thi sĩ mới " đối với cuộc thiệt tế sanh hoạt tôi chẳng thấy có chút gì là mới cả, mới chăng là mới với các ông ở giai cấp tiểu tư sản chớ chẳng mới gì với giai cấp bình dân.

" Xét về phương diện vật chất, thì những bài thơ mới của một vài ông bạn thiếu niên thi sĩ mà ông Nguyễn Triệu Luật ngoài Bắc đã gọi là " một tụi văn sĩ non hứng lấy mà vung vẫy những áng văn xuôi không vần ", xem ra chưa có những niêm luật gì nhất định. Thế nghĩa là thơ mới có kỷ cương đáng ở riêng vào một học phái. Đọc phần nhiều những bài thơ mới bây giờ, người ta đều có cái cảm tưởng rằng nhà thi sĩ bỏ cái khó tìm cái dễ để mạnh ai nấy viết, mạnh ai nấy ngâm. Đó là chưa nói đến sự dùng chữ sai (như nàng Ly Tao là nghĩa lý gì !).

" Xét về phương diện tinh thần, thì những bài thơ mới ngày nay đó chỉ là cái tiếng nói của giai cấp tiểu tư sản, là một giai cấp bại trận không có sức phấn đấu hẳn hòi như cấp bình dân. Chính giai cấp sau này mới là nguyên động lực tiến hoá của xã hội.

" Mấy ông bạn trong làng " thi mới " nếu có cho tôi hủ tôi xin chịu, nhưng tôi không sợ mất lòng mấy ông mà dám nói lớn với anh em bình dân rằng :

" Cái phái thi mới ấy vừa xác, vừa hồn không có ích gì cho anh em, chị em chúng ta cả ! Hãy tẩy chay đi ! "

" Không tẩy chay cái tinh thần bạc nhược của giai cấp thua trận thì anh chị em ta sẽ gặp lắm điều trở ngại trên con đường tiến thủ của chúng ta.

" Chừng nào thi mới của các ông có một khuôn khổ " mới " nhứt định, và thứ nhứt, chừng nào thi mới có một tinh thần bình dân đặc biệt, không có cái lối ru ngủ, cái lối mơ mộng hão huyền và biết ca tụng sự phấn đấu của chúng tôi thì chừng ấy chúng tôi sẽ hoan nghinh ngay.

" Rồi đây chúng tôi sẽ lần lượt đem những bài thi mới mà một số người làm thi mới đã ca tụng để bình phẩm, chúng tôi sẽ chỉ cho tác giả các bài thi kia thấy rằng tinh thần và thể chất mình là cũ.

" Xin ai kia đừng trách rằng chúng tôi cay nghiệt với phái thi mới, mà biết cho chúng tôi chỉ muốn làm một người bạn " ngang bằng sổ thẳng " mà thôi.

" Chúng tôi không chê thi cổ là sáo, bởi vì mấy ông đã chê nó là sáo rồi ".

Hoàng Tân Dân chê thơ mới phản động
Mang nặng óc đảng phái, có khuynh hướng thiên tả, Hoàng Tân Dân, không công kích thơ mới vì thơ mới bỏ phép tắc cũ, mà chê thơ mới có thái độ phản động, phản cách mạng ở chỗ chỉ phục vụ cho tư bản, không đau mà rên, cho nên lúc nào cũng xướt mướt (V.H.T.S. số 9, tháng 9 năm 1935).

Đẩu Tiếp chê thơ mới
Sau cùng, Đẩu Tiếp, vào tháng 11 năm 1936 (V.H.T.S. số 26), lại lên tiếng " Nói chuyện về thi ". Trong bài này, Đẩu Tiếp kết án Phan Khôi rất nặng nề. Theo ông, chính vì ganh ghét Tản Đà hơn mình về thi mà Phan Khôi phải lập ra thơ mới để được thiên hạ biết đến tên tuổi mình. Và bọn thanh niên ngu dốt không làm nổi trò trống gì đã ùa chạy theo Phan Khôi. Thành thử bên thơ cũ gồm bao nhiêu thiên tài thì bên thơ mới gồm bấy nhiêu tụi nhãi con, ngu dốt, bất tài. Giới thuyết như vậy rồi, Đẩu Tiếp đưa ra các điểm mà người ta chê thơ cũ để lại bênh vực thơ cũ, từng điểm một, như việc dùng điển, dùng sáo ngữ, lặp lại tư tưởng của tiền nhân.
" Từ ngày ngọn cờ ba sắc đã dựng nên giữa cõi trời Nam, muốn hiểu biết ngôn ngữ của người Pháp để tiện ra hợp tác với họ, hòng giành lại trong muôn một, một ít quyền lợi của ông cha để lại, quốc dân ta đều đua nhau xu hướng về đường văn học. Chữ Hán, một thứ chữ trước kia người mình vì dùng quen đã lâu đời, đã hầu thành ra một thứ tiếng mẹ đẻ, từ đó theo cớ chuyển vận đã hầu lọt ra ngoài vòng đào thải. Nhân tài nước ta bây giờ tây học càng rộng, thì Hán học càng hẹp ; Hán học đã hẹp thì quốc văn phải kém, vì chữ hán mà có người đã gọi là chữ Hán Việt, nghĩa là chung của Tàu và Ta, vắng nó thì chữ An nam nói ra hầu không thành tiếng nữa.

" Tuy vậy mỗi khi đọc đến những tác phẩm bằng tiếng mẹ đẻ của các cụ Nguyễn Tiên Điền, Nguyễn Công Trứ, tâm hồn ta tự thấy rung động rồi đem lòng khao khát, thèm thuồng, nhưng cố làm cho được một bài thơ như người xưa thì ngồi bóp trán mãi cũng chẳng thấy ra được chữ gì, hoặc được thì lổ đổ vài chữ kết lại cũng chẳng thành câu ! Thẹn thuồng và tức giận, bọn thanh niên ta đổ ra ghen với cổ nhân hầm hầm, toan đạp đổ những xiềng xích trong lối thơ Đường.

" Đương lúc ấy, thì Phan Khôi và Nguyễn Khắc Hiếu hai ngài không biết tại sao lại có điều xích mích nhau, rồi nổi giận cãi nhau, mắng nhau, rồi ghét bỏ nhau !

" Tự nghĩ Nguyễn Khắc Hiếu là kẻ thù của mình, mà trên đàn thơ lúc nào mình cũng nhường hắn đứng trước, Phan Khôi bèn muốn rẽ ra một con đường khác, bụng bảo dạ rằng dẫu hắn có đi trên con đường ấy, thì ta cũng được đi trên con đường này, cũng như một bên làm tướng nước Nhựt, một bên làm tướng nước Xiêm, nghe nói hai bên làm tướng cả thì người đời cho là hai bên nghịch nhau, nào ai biết tài bên nào cao, trí bên nào thấp mà phân biệt trên dưới. Nghĩ thế rồi Chương Dân tiên sinh vung văng vác bút chạy ra một con đường mới " Đả đảo Đường luật, làm thơ theo lối mới ". Bọn thanh niên nói trên nghe được câu nói của Chương Dân tiên sanh liền hăm hở bắt hơi nối gót theo tiên sanh. Phái thơ Đường diễu cợt họ càng cay thì họ lại châm chích phái thơ Đường càng độc. Phái thơ Đường gồm những bậc lão thành hay thanh niên kiêm thông cả tân học cựu học, hay riêng giỏi về một món học thì cho họ là " một tụi văn sĩ non hứng lấy mà vùng vẫy một thứ văn không xuôi không vần ". Hoặc có người độc hơn thì lại thuật bài thơ cổ người ta vịnh con cóc để cười những kẻ làm thơ không ra thơ.

" Con cóc trong hang, con cóc nhảy ra,
Con cóc nhảy ra, con cóc ngồi đó,
Con cóc ngồi đó, con cóc nhảy đi !
" Rồi kêu bọn " thơ mới " mà cười rằng tôi tưởng thơ mới của các anh ra thế nào té ra cũng như thơ con cóc mà có người đã làm hơn trăm năm trước. Lời công kích có thú vị và cay độc quá. Tôi xin giả làm một nhà thơ mới đáp lại.
" Người làm bài thơ con cóc, là vì ngó thấy con cóc như vậy mới làm thơ, người không biết cóc thì biết gì mà bình phẩm thơ cóc ! Không, những nhà thơ mới gồm có những kẻ mới học tòm tèm được 3 chữ Pháp, không hề hiểu một giọt (ne comprendre goutte) về hán văn họ không thèm đáp lại một cách vu vơ như vậy đâu. Trái lại câu trả lời của họ có nhiều khi nghe ra cũng có phần xác thực lắm.

" Họ nói : các ông chỉ là những bọn nô lệ chịu trói buộc trong những luật pháp nghiêm khắc của thơ Đường.

" Nhưng họ quên rằng chính nhờ ở chỗ pháp luật nghiêm khắc đó mà thơ Đường rất dễ nhớ. Vì trong bài thơ đã hẹn trước rằng " chữ nào trắc chữ nào bằng ", nên khi ta đọc mà thấy sai thì tự nghĩ liền và đổi lại, tuy vậy ta cũng đừng nệ theo Đường luật lắm, chịu thất luật một đôi chỗ mà câu thơ thấy già hẳn lên ta cũng thấy vui lòng, nhưng chỉ khi nào bất đắc dĩ không dùng chữ ấy mà dùng chữ khác thay vào không thú bằng thì ta mới chịu dùng chữ ấy và cam tiếng thất luật vậy. Phái thơ mới lại chê : thơ Đường của các ông chỉ biết khóc trăng khóc gió. Thơ Đường luật cũng có nhiều bài khẳng khái lắm chứ. Các ngài hãy đọc thử lại những thơ văn cổ ngày nay quốc dân hãy còn truyền tụng mà xem. Người xưa dầu có nhiều khi họ than khóc thì trong tiếng than tiếng khóc của họ cũng nghe rất là giọng trượng phu. Tả một cảnh đang rơi châu đau ruột, như trong Chinh phụ ngâm, họ chỉ biết dùng ngòi bút vẽ ra một bức tranh khiến ta trông vào mà tự đau ruột rơi châu, chứ trong bài nào họ có hề dùng tới một chữ rơi châu đau ruột ? Các ngài không nhận rằng sầu là một cái bệnh chung của con nhà văn nhà thơ mà nở công kích kẻ đa sầu đa cảm ? Ấy thế mà các ngài chỉ biết làm những lối thơ phóng đãng là gì ? Các ngài thường " ôi " ! Thấy hoa bay các ngài cũng "ôi" ! Thấy lá rụng các ngài cũng ôi" ! Thậm chí có ngài viết " tôi đau đớn, ôi huyền diệu " ! Các ngài lại nói thơ Đường luật hay dùng những điển tích mơ hồ, như có người làm bài thơ " Vịnh Trương Lương " :

Mình dịu dàng như gái,
Bao trời một lá gan !
Bốn trăm năm nghiệp Hán,
Ba tấc uốn trong màn.
Vẫn biết ba tấc đây là ba tấc lưỡi, nhưng ba tấc lưỡi uốn trong màn, thì có thể khiến cho mọi người hiểu được không ? Cách dùng điển như vậy coi cũng mơ hồ lắm, nhưng đó là tay vụng chớ tay khéo thì nhiều khi họ dùng điển chẳng những đã rõ mà lại hay ; có một cách dùng điển mà tự lấy làm thú lắm khi họ dung hoà hai điểm lại một. Như nguyên trong sách Thuý Kinh của Tàu có nói : Giống cá Gáy hễ đến tháng ba thì đua nhau nhảy lên thác Long Môn (cách Trường Yên cao 900 dặm, con nào nhảy lên được thì hoá ra rồng, cho nên người đời hễ ai thi đậu thì người ta ví như cá Gáy nhảy lên được Long Môn, còn con cá Gáy nào mà không nhảy lên được thì phải vạch cả trán mà phải trở về chỗ cũ).
" Nhân vậy rồi Lý Bạch có câu thơ nói người thi hỏng :

" Điểm ngạch bất thành long " vạch trán chẳng ra rồng ! thú vị biết là bao nhiêu, còn trong đám thi sĩ ta thì có người làm câu :" Lò đời thổi gió un mây... " thì ai cũng biết rằng là đời là một điển, gió mây là một điển, nhưng tác giả khéo biết dung hoà vào trong một câu " gió thổi un mây " ứng với lò đời cũng như câu thơ của Lý Bạch ra rồng ứng với vạch trán, điển tuy cũ mà tứ vẫn mới đó vậy. Dùng điển mà dùng được như vậy thì cũng đáng dùng lắm chứ, còn như không thêm được cái ý mới vào chỉ biết lập lại những tư tưởng cũ của người thì xem ra cũng nhạt. Ví dụ bậc thi bá đời Đường đã nói " xử thế nhược đại mộng " rồi ta lại lập lại : Trăm năm giấc mộng cười thân thế ; lời thơ tuy cứng nhưng phái thơ mới họ bảo dở đó kìa.

" Họ lại chê thơ Đường luật quen lập lại những tư tưởng của tiền nhân.

" Vẫn có thế nhưng cũng chỉ có những kẻ bất tài mới có thế thôi, chứ phàm người có tài năng họ cũng biết rằng trong mỗi bài thơ ít nhất cũng phải có một câu tứ mới. Đừng nói đến thơ nôm, nói ngay đến một số câu thơ chữ của người xưa cũng đủ thấy rồi. Khi trong bài " Đi chơi đêm với cụ Nguyễn Hàm Ninh ở núi Tuỳ Vân ", ngài Tùng Thiện Vương có câu :

Ngư xướng trời thanh ngoai,
Chung minh thọ sắc trung.
Chài reo ngoài tiếng sóng,
Chuông điển giữa màu cây !
" Trong bài mừng được ân ban một chiếc thẻ ngà khắc Tứ Nguyễn Hàm Ninh nhập các, được ra vào tự do trong các, của cụ Nhâm Sơn có câu:
Cung nhật hồi xuyên ảnh,
Giai hoa phật bội thanh.
Dịch :
Vầng nhật trên cung xây bóng vách,
Cành hoa quanh lối gõ bài ngà,
" Mấy câu thơ đó ông Cao Bá Quát đã khuyên đặt cả mặt giấy chẳng phải đều có tứ mới sao ?
" Phái thơ mới lại chê : các cụ ấy chỉ ngồi mà đẽo gọt từng chữ.

" Lạ chưa ! thơ đã gọi là một môn mỹ thuật thì dầu cho đẽo gọt chạm trỗ cũng là lẽ thường. Nhưng bao giờ câu thơ cũng được vẻ tự nhiên, nhà thơ vẫn dư biết thế ! Mở lời ra mà gặp liền được chữ đối xứng thì cụ Dương Bá Trạc cũng đối chơi :

Ta giã núi bụi hồng đeo đẳng,
Núi xa ta mây trắng mịt mờ !
" bằng không, thì cụ Huỳnh Thúc Kháng cũng chỉ cười một hơi mà thành ra bài thơ vậy.
Tớ đẻ tháng mười năm bính tí,
Năm nay bính tí sáu mươi năm !
Kể vòng hoa giáp quanh đà khắp,
Còn nợ non sông chết chửa cam v.v...
" Nhưng các bạn thơ mới lại nói rằng : Các ông có học chữ tàu mà làm thơ nôm thì chúng tôi học chữ tây lại không có quyền bắt chước thơ tây mà chế ra một điệu thơ riêng để chúng tôi ngâm vịnh ?
" Đã bắt chước thì hễ ai có cái hay ta cũng có thể bắt chước được cả. Song thử hỏi lối thơ ta phỏng theo lối thơ tây, thì có thể ngâm nga được như lối thơ ta đã phỏng theo lối thơ Đường không ? Nói thế tất sẽ có người lấy làm lạ mà hỏi rằng vậy sao ta vẫn ngâm được thơ tây ? Vì ngâm thơ tây ta vẫn ngâm theo giọng tây, còn khi ngâm thứ thơ mới kia ta không thể ngâm theo giọng tây được, mà ngâm theo giọng ta thì nào có âm hưởng gì đâu. Đến như thơ Đường luật sở dĩ mình ngâm lên mà nó réo rắt như tiếng đờn nguyệt là vì hợp với tiếng ta đó vậy.

" Tóm lại, dầu chi ta cũng nên hoan nghinh lối thơ Đường luật, nếu có chê nó là khó thì cứ làm theo lối tứ tuyệt, lối song thất lục bát hay lối thượng lục hạ bát, cùng đi nữa thì những từ khúc.

" Thơ Thế Lữ, những bài xuất sắc cũng vẫn làm theo những điệu ấy, thế sao vẫn gọi là thơ mới ?

" À phải ! Ông Lê Tràng Kiều có nói : Vô luận thì làm theo điệu thơ gì có tứ mới thì đều gọi là thơ mới. Song tôi lại xin trừ ra lối thơ mà ta vẫn mô phỏng theo thơ tây một cách vô ý thức, vì ngoài một đôi người như Thế Lữ là vẫn có một chút tài, còn thì lối thơ lố lăng ấy chỉ tạo ra được những nhà thơ non như là Phúc Nhuận, ông Đỗ Phủ (ông Đỗ Phủ người Bắc chứ không phải cụ Đỗ Phủ người Tàu đâu !). Nhưng điều đó ta cũng chẳng cần lo, vì ông Phan Khôi thì đã ngỏ lời từ biệt lối thơ " không xuôi không vần " kia trên báo Trường An độ nọ, còn những đồ đệ của ông mỗi ngày mỗi vắng dần. Nhiều kẻ hô hào đào thải thơ Đường luật, ngày nay lại muốn trở về với nó. Đáng khen thay những kẻ biết rộng thấy xa, lâu nay vẫn dốc một lòng thờ phụng thơ Đường " (Văn Học tuần san, số 26, 1-11-1936).

Tản Đà lần đầu tiên lên tiếng về thơ mới
Trong cuộc tranh luận thơ mới thơ cũ này, Tản Đà xem ra có căm tức lắm, nhưng Tản Đà khôn lắm, ít khi lâm trận đánh thẳng vào địch, dù địch đó là Phan Khôi. Trong mấy lần đụng độ với Phan Khôi, như vụ Nho Giáo, vụ Cái Cười Con Rồng Cháu Tiên..., Tản Đà đã hăng hái, quyết liệt, phũ phàng nữa là khác. Vậy mà trong vụ thơ cũ thơ mới, Tản Đà xem ra đứng ở ngoài. Bài Tản Đà đả kích thơ mới mạnh nhất có lẽ chỉ là một bài chửi mát, mà cũng chỉ là chửi mát Phan Khôi trong bài " Hài đàm của Tản Đà : Thơ mới " đăng ở Phụ Nữ Tân Văn số Xuân năm 1934. Tản Đà đem so sánh Phan Khôi với Lý Bạch cũng như so sánh một họ Quách nào đó phải chăng là Quách Tấn với Bá Nha để rồi kết luận : đàn của chàng Quách thỉ " ngớ ngẩn " còn thơ của chàng Phan thì " vẩn vơ "
" Hài đàm của Tản Đà :

" Thơ mới
" Từ khi Lý Bạch chết, thiên hạ không chuộng thơ mà thơ kém hay : Bởi thế mới có Phan tiên sinh ra đời.
" Từ khi Bá Nha chết, thiên hạ không chuộng đờn, mà đờn kém hay : Bởi thế mới có Quách tiên sanh ra đời.

" Phan tiên sinh cải lương về nghề thơ, ở đời chưa gặp ai tri kỷ :

" Quách tiên sinh cải lương về nghề đờn, ở đời chưa gặp ai tri âm.

" Một hôm, kỳ ngộ duyên may, hai tiên sinh gặp gỡ.

" Trong một nhà ở phố Khâm Thiên, Phan đương nằm hút ở trên gác, bỗng nghe ở dưới gác có tiếng đờn gẩy, nhân lâu rất thấy khác thường ; tiếng đờn thực hay mà như không có cung bực do bụng hoài nghi, Phan tiên sinh bước xuống bực thang, ngó thử coi thấy người nẩy đờn đó chừng cũng là một du tử mà coi ra có vẻ cao nhân, nhân bước luôn xuống thang, làm quen nói chuyện chơi. Người đó là ai ? Tức là Quách tiên sinh vậy. Rồi đó, Quách tiên sinh nói chuyện đờn, Phan tiên sinh nói chuyện thơ.

Rồi Quách đờn một chập, Phan thơ một hồi.

Rồi Quách lại đờn ; Phan lại thơ.

Rồi Phan, Quách lại truyện thơ, truyện đờn.

" Cái thú gặp tri kỷ, khó bút mực nào vẽ cho hết. Chi chủ đó nguyên là một tay tài tình, văn thơ âm nhạc, đều có hiểu qua, nhân bàn quanh một cuộc cầm thi, cũng cảm tác một bài " Thơ Mới " :

Đờn là đờn
Thơ là thơ
Thơ thời có chữ, đờn có tơ.
Nếu không phá cách vứt điệu luật,
Khó cho thiên hạ đến bao giờ !
Bá Nha xa.
Lý Bạch khuất.
Thơ có họ Phan, đờn có họ Quách,
Thơ có chữ
Đờn có tơ :
Đờn thời ngơ ngẩn, thơ vẩn vơ
Tài tử văn nhân nhường rứa rứa,
Bách huê ngao ngán bận đề thơ "
Sau bài nói kháy, chửi mát Phan Khôi và thơ mới trên Xuân Phụ Nữ Tân Văn, Tản Đà viết một thôi năm sáu bài về thơ mới đăng trên Tiểu Thuyết Thứ Bảy vào cuối năm 1934 :
1)- Phong trào thơ mới muốn cùng ai trong bạn làng thơ (T.T.T.B. số 26 ngày 24-11-1934).
2)- Cùng các bạn làng thơ (T.T.T.B. số 28)
3)- Tính chất của thơ (T.T.T.B. số 30 và số 32)
4)- Một chữ trong nghề thơ (T.T.T.B. số 40)

Bài " Phong trào thơ mới muốn cùng ai trong bạn làng thơ " là để thương xác với Lưu Trọng Lư về bài diễn thuyết ông đọc ở nhà Học hội Qui NHơn.

Với một tâm hồn cởi mở, và những lời lẽ rất ư là khiêm tốn, Tản Đà đã bày tỏ thái độ của ông đối với thơ mới, thơ cũ. Tản Đà cho rằng giữa lúc xảy ra vụ tranh chấp thơ cũ thơ mới thì Tản Đà không có mặt ở Hànội, cho nên không theo rõi được sự diễn biến của cuộc chiến. Phải chăng đây là thời kỳ Tản Đà đang buồn chán vì An nam tạp chí của ông bị chết lần thứ tám, tức là lần chót. Biến cố đau thương đó đã khiến Tản Đà tủi dỗi đời nên tự đặt mình ra bên ngoài xã hội :

" Mới đây một người bạn tôi gởi cho bài diễn thuyết của ông Lưu Trọng Lư đọc ở nhà Học hội Qui Nhơn, tôi đọc tới bài đó, tâm hồn xúc động, không thể lại lẳng lặng mà ngồi yên. Cứ như bài diễn văn của ông Lư, cảm tưởng và kiến giải, phần nhiều thiệt tôi lấy làm phải, có nhiều chỗ lại thấy rất là tinh.

" Song mà trong sự quan sát cũng còn có chỗ không tường xác ; cái kiến giải để hướng đạo cho quần chúng coi chưa đủ phát dương hiệu lệnh trên thi đàn. Bài tôi viết đây, không chuyên cùng ông Lưu Trọng Lư biện luận, cho nên không dẫn đến những chỗ mà tôi cho hơn kém ấy. Nay tôi chỉ cần muốn biện bạch trước độc giả, công chúng vì thấy có mấy lời trong bài diễn văn của ông Lư.

" Trong bài ông Lư nói, ngay một đoạn mở đầu rằng : " gần đây, trong văn học nước nhà thấy có một cái phong trào mạnh danh là " thơ mới". Cái phong trào ấy dư luận chia ra làm hai, phái hoan nghênh và phái phản đối. Tôi không cần nói, các ngài cũng dư hiểu rằng phái hoan nghênh là phái thanh niên tân học, phái phản đối là các cụ nho học. Hai bên đương sừng sộ nhau đương giằng co nhau ".

" Ông Lư đã nói, chắc là ông có thấy như thế, mà lâu nay tôi xa đất Hà Thành, thực tình trạng trong văn giới như sao, ít có tiếp đến tai mắt, riêng về phần tôi, thời như lời ông Lư nói đó, tôi quả không phục tình. "

Sau đó, gián tiếp Tản Đà muốn bảo rằng cái mà người ta gọi là thơ mới, Tản Đà vẫn làm, làm từ lâu, từ 20 năm nay mà chỉ khác là ông không gọi nó là thơ mới. Ông trích mấy bài thơ ông đã làm trên dưới hai chục năm :

" Cứ văn vận của tôi đã làm ra trong khoảng 20 năm nay, kể có không ít ; mà nay nếu có người hỏi tôi rằng : bài nào hay hơn hết ? Thời phải lấy một bài trong cuốn tiểu thuyết Giấc mộng con thứ hai, làm cho Dương Quí Phi, Tây Thi...ở Bồng Lai, bài ấy rằng :

Non xanh xanh
Nước xanh xanh
Nước non như vẽ bức tranh tình.
Non nước tan tành
Giọt lệ tràn năm canh.
*
Đêm năm canh
Lụy năm canh
Nỗi niềm non nước,
Đó ai quên cho đành !
*
Quên sao đành ?
Nhớ sao đành ?
Bồng lai non nước xanh xanh ?
" Cuốn tiểu thuyết ấy viết ra, trong khi tôi giúp việc Đông Pháp thời báo của ông Diệp Văn Kỳ ở Nam, là khoảng năm 1926 cách đây đã 8 năm.
" Lại như bài " Cảm thu liễu thư " của tôi, một đoạn tả cảnh ở đầu rằng :

" Từ vào thu đến nay
Gió thu hiu hắt
Sương thu lạnh
Trăng thu bạch
Khói thu xây thành
Lá thu rơi rụng đầu ghềnh
Sông thu đưa lá bao ngành biệt ly.
Nhạn về...
" Mấy câu đó, riêng tôi thật ngâm mãi không chán ; mà bài văn đó tới nay ở trong báo Saigon lại có người lại đem ra để phê bình, kể cái thời gian tôi viết ra thời vào khoảng năm 1921, trong lúc tôi làm việc cho báo Hữu Thanh, cách đây có 14 năm.
" Lại như những bài " Hoa rụng " in ra ở Khối tình con, lời văn rằng :

" Hoa ơi, hoa hỡi, hoa hời !
Đang ở trên cành bỗng chốc rơi !
Nhị mềm cành úa,
Hương nhạt mầu phai
Sống chưa bao lâu đã hết đời
Thế mà hoa lại sướng hơn người.
. . . .
" Bài này viết ra, kể cách nay có tới 20 năm.
" Những điệu văn thơ đó, thật tự tôi đặt ra, không theo niêm luật ở đâu hết, duy tôi không gọi nó là thơ mới mà thôi. "

Ngày 8-12-1934, Tản Đà viết bài " Cùng các bạn làng thơ " (An nam tạp chí số 28), bàn về ý nghĩa của thơ mà ông phân biệt làm nghĩa rộng, nghĩa hẹp.

Về nghĩa rộng của thơ, Tản Đà viết :

" Theo nghĩa rộng mà nói, thì thơ là lương năng của mọi người, cho nên không có hạng người nào đều có thể nên thơ. Như thế, phạm vi của thơ thật rất rộng, hàm người ta nói ra mà hơi có vần, đều là thơ, không thể cách phi hết. Những thơ đó, theo ý kiến của người quan sát, chỉ có thể nhận cho những câu nào, những bài nào là hay; mà không thể phán đoán bảo như những câu nào, những bài nào là dở ".

" Hiểu theo nghĩa rộng, thơ là thú tiêu khiển ai cũng có thể làm được. Nhưng hiểu theo nghĩa hẹp, thơ là " một thứkỹ thuật phải người có học mới biết làm, mới làm được ; ví như đánh đàn phải có cung bực, đánh cờ phải sạch nước cản, nếu không thì không là thơ ".

Đối với Tản Đà, thơ hiểu nghĩa hẹp là các lối thơ thất ngôn, ngũ ngôn, cổ phong, tứ tuyệt. Như vậy mà trong cuộc tranh luận thơ cũ thơ mới, chữ " thơ mới ", theo Tản Đà là một danh từ lạm dụng, hiểu sai nghĩa.

Sau khi bàn về danh nghĩa của thơ, Tản Đà dành hai số báo để bàn về " Tính chất của thơ " (TTTB số 30 và 32). Theo Tản Đà, thơ có hai tính chất : tài và tình. Tài là tài nghệ, tức là thuộc về nghĩa mỹ thuật ; tình là tình hoài, tức là thuộc về nghĩa lương năng " (TTTB số 30). Tản Đà đã dựa vào hai tính chất tài và tình để tìm ra cái đẹp trong các câu thơ cũ. Không nói rõ ra, nhưng cứ theo lối trình bầy, người ta cũng nhận ra rằng thơ mới thiếu hẳn tính chất " tài ", cho nên thơ, mới là thứ thơ lệch lạc, là thứ thơ không hoàn toàn.

Những tài liệu tôi trích trên đây chưa phải là tất cả các tài liệu liên quan đến cuộc tranh luận gay go giữa thơ mới và thơ cũ và có lẽ cũng chưa phải là những bài quyết liệt nhất. Chẳng hạn ba bài diễn thuyết nảy lửa của Nguyễn Văn Hanh bênh vực thơ cũ, của Thái Phỉ công kích Lê Tràng Kiều, của Tường Vân và Phi Vân tác giả tập " Những bông hoa trái mùa ".

Can Tho
Global Moderator

Miền T?y, Hậu Giang

Posts: 4,775

Văn học - Luận Feb 17, 2014 4:32:33 GMT 9

Quote

Post by Can Tho on Feb 17, 2014 4:32:33 GMT 9

F - Sự trưởng thành của thi ca Việt Nam
Qua những tài liệu trên đây, ta thấy cuộc tranh luận có vẻ gay gắt, quyết liệt vào khoảng từ 1932 đến 1937. Nhưng từ năm 1938 trở đi, tình hình lắng hẳn xuống. Vấn đề thơ mới thơ cũ, không phải người ta không nói đến nữa, nhưng người ta nói đến bằng luận điệu khác, ôn hoà chứ không có vẻ bắt bẻ, chửi bới nhau nữa : người ta vẫn yêu những áng thơ cổ tuyệt tác, và người ta không ngớt ca ngợi những bài thơ mới kỳ diệu của hàng trăm nhà nghệ sĩ trẻ.
Một điều cảm động nhất là trước đây, ai nấy đều đổ xô vào mà chửi, mà chê Tản Đà, châm biếm hài hước nhà thơ lúc nào cũng như say sưa, thì từ năm 1938, nhất là sang năm 1939, 1940 trở đi, Tản Đà được coi như vị thánh sống của làng thơ. Người ta chia nhau viết về Tản Đà, ca ngợi thơ của ông.

Nguyên một mình Nguyễn Tiến Lãng đã viết một thôi một hồi về Tản Đà :

1)- Nửa đời thi sĩ Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu (Tràng An số 315, 20-4-1938).
2)- Nửa đời thi sĩ Tản Đà (Tràng An số 317, 3-5-1938)
3)- Nửa đời thi sĩ Tản Đà (Tràng An số 319, 10-5-1938)
4)- Nửa đời thi sĩ Tản Đà (Tràng An số 320, 13-5-1938)
5)- Nhân ngày giỗ Tản Đà (Tràng An số 164, 5-6-1943)
6)- Đọc lại một kỹ thuật nói về Tản Đà (Tràng An số 167, 12-6-1943)
7)- Mùa xuân với Tản Đà (Tràng An số 253, 20-1-1944)

Ngay đến Tự Lực Văn Đoàn trước kia thù hằn Tản Đà, luôn luôn bông đùa, bới móc Tản Đà vậy mà năm 1939, báo Ngày Nay đã dành không biết bao nhiêu bài nói về Tản Đà :

1) Thi sĩ Tản Đà do Văn Bình viết (Ngày Nay số 147, 28-1-1939).
2) Công của thi sĩ Tản Đà do Xuân Diệu viết (Ngày Nay số 166, 17-6-1939).
3) Một tháng với Tản Đà do Lâm Tuyền Khách viết (Ngày Nay số 171, 22-7-1939).
4) Vài truyện vui về thi sĩ Tản Đà do Khái Hưng viết (Ngày Nay số 167, 24-6-1939).
5) Cái duyên của Tản Đà cũng do Khái Hưng (Ngày Nay số 166, 17-6-1939).

Báo Tao Đàn, số 9, 1-7-1939, ra số đặc biệt về Tản Đà :

1) Lưu Trọng Lư viết " Bây giờ đây khi cái nắp quan tài đã đậy lại ".
2) Trương Tửu viết " Sự thai nghén một thiên tài ".
3) Nguyễn Tuân viết " Chén rượu vĩnh biệt "
4) Nguyễn Triệu Luật viết " Ảnh hưởng Tản Đà đối với nhà văn lớp sau ".
5) Trức Khê viết " Tản Đà triết học ".
6) Xuân Diệu viết " Một vài kỷ niệm về yêu thơ Tản Đà ".
7) Nguyễn Xuân Huy viết " Tản Đà dịch văn ".
8) Nguyễn Tuân viết " Tản Đà một kiếm khách ".
9) Nguyễn Công Hoan viết " Ông Tản Đà đi bàn việc để tái bản An nam tạp chí ".
10) Ngô Tất Tố viết " Tản Đà ở Nam Kỳ ".
11) Nguyễn Nhất Lang " Tản Đà tửu điếm ".
12) Nguyễn Công Hoan viết " Ông soát vé xe lửa với thi sĩ Tản Đà ".
13) Lê Thanh viết " Mộng và mộng ".

Từ cuối năm 1936, sang đầu 1937, nhất là từ 1939 trở đi, không còn có vấn đề cũ mới nữa mà chỉ có vấn đề nghệ thuật, đẹp hay không đẹp : người ta đã giải thoát được cái mặc cảm mới cũ.

Lưu Trọng Lư đặt giá trị đích thực của thơ không phân biệt mới cũ
Một người say mê thơ mới trước tiên, làm thơ mới chỉ sau có Phan Khôi, và lên tiếng đả kích thơ cũ kịch liệt ngay sau Phan Khôi, người đó là Lưu Trọng Lư, thì, nay, chính người đó như lơ là với thơ mới quay trở về dĩ vãng. Cuối năm 1942 sang đầu năm 1943, trên báo Tràng An, Trọng Lư viết nhiều bài phân tích cái hay cái đẹp của thi ca cổ điển Việt Nam, và công kích sự đi quá trớn trong việc Tây hoá. Đó là ý kiến Lưu Trọng Lư trong bài " Đàn Nam giao, một nền văn chương Việt Nam " (Tràng An số 34, 9-7-1942) :
" Tôi không nhớ vị giáo sư Pháp nào, ở lâu bên ta, đã nói :" Những thanh niên Việt Nam đào tạo ở trường học mới, không có một tinh thần sáng tạo chắc chắn ". Lời bình phẩm có vẻ vội vàng, gắt gao nhưng không phải là không có một phần sự thực. Vì sự thực : cái bệnh ỷ lại là cái bệnh của ta và dã ăn sâu trong xương tuỷ người nước ta, cơ hồ không gột rửa được nữa.

" Không phải bây giờ mà từ bao giờ, không phải ở văn chương mà ở khắp các địa hạt, người Việt Nam đã tỏ ra mình là một giống người sống lười biếng và cẩu thả.

" Nếu dân Pháp được người ta khen là một thứ dân " biết sống ", thì dân Nam rất đáng cho người ta chê về phương diện ấy. Dân Nam cẩu thả và biếng nhát trong sự ăn, sự mặc, sự ở, nhất là trong sự phô diễn về tư tưởng. Ở đây, tôi chỉ muốn nói đến cái điều cuối cùng này mà thôi, vì tôi không muốn ra ngoài phạm vi văn học.

" Cái tinh thần lười biếng và cẩu thả ấy đã làm cho văn chương ta nghèo nàn gần như " không có ". Tự ta, ta không hề cố gắng và tạo tác ra một cái gì hoàn toàn của ta ; ta chỉ muốn hưởng thụ những " của sẵn ", và cam tâm làm kiếp con ve của thơ Ngụ Ngôn. Ta đã vay mượn của người hàng xóm từ một điệu thơ nhỏ nhặt đến một đạo lý cao xa.

" Hồi xưa kia chúng ta là những người Tàu, gần đây chúng ta là những người Tây, và chưa có một lúc nào chúng ta là người Việt Nam cả.

" Nếu ông cố đạo kia không có cái ý hay hay, ngộ ngộ áp dụng vào tiếng ta cái lối viết la tinh, thì ta đến nay có lẽ cũng chưa có chữ quốc ngữ. Và nền văn học của ta không biết còn nghèo nàn đến thế nào nữa.

" Nhưng ta cũng không nên bi quan lắm, và thứ nhất là phải hết sức công bình. Cách đây độ vài mươi năm, ở nước ta đã có một phong trào sùng bái quốc văn, cầm đầu là Phạm Quỳnh tiên sinh.

" Người ta kiểm soát lại các giá trị hiếm có, và " phát minh " ra truyện Kiều. Người ta mới bắt đầu tin ở mình, tin ở tài lực mình, tin ở cái thiên tài của dân tộc, tin ở những cái khả năng ghê gớm của quốc âm. Một tương lai rất mênh mông và rất gần gụi. Người ta hăng hái, người ta nhiệt thành, nguời ta chỉ xin " cúc cung tận tuỵ " cho quốc văn. Một sự nỗ lực đáng đánh dấu lại trên cái lịch trình tiến hoá của dân tộc. Nhưng cái bệnh của nhà Nho ngày xưa vẫn chưa tuyệt nọc : ta vẫn đi vay mượn của người xưa. Xưa kia người ta vay mượn vì quá siêng năng. Và vì một nguyên lý khác : Làm cho tiếng Việt Nam được giầu thêm. Nhưng chẳng khác nào người ta đã " ghép " một giống cây tốt vào một thân cây đã khô héo. Người ta ham vay mượn mà nhãng quên cái gia tài sẵn có của mình. Phải chăng tại những người lúc bấy giờ quá sùng thượng truyện Kiều và coi nó là một cái khuôn vàng cho sự đúc nặn Quốc văn. Mà truyện Kiều, dầu sao ta cũng phải nhận là một tác phẩm chứ thoát khỏi lề lối Tàu : từ cốt truyện cho đến triết lý cuốn sách, nhất là lời thơ, đầy những điển cổ Tàu.

" Truyện Kiều là cái thí nghiệm tốt đẹp thứ nhất của tiếng Việt Nam mà còn bị phải " cố tật " ấy huống hồ là những người sùng bái truyện Kiều, lấy truyện Kiều làm " kinh nhật tụng ". Không những người ta không nhìn nhận cái bệnh ấy của truyện Kiều mà người ta còn coi đó là một sự vẻ vang cho truyện Kiều. Chẳng thế mà ta thấy những nhà chú giải truyện Kiều bắt những câu thơ hay, hay một cách vô tình và tự nhiên, cũng phải từa tựa với những câu văn xưa nào ở trong các Kinh truyện Tàu, nghĩa là họ đã cố làm cho bực thiên tài Việt Nam không sản xuất được một cái gì thật là của riêng mình, của dân tộc Việt Nam. Họ đã gán cho Nguyễn Du những sự vay mượn mà tiên sinh không hề làm.

" Theo cái óc của nhà Nho thì một bậc thiên tài trước hết phải là một " bồ chữ " động một cái gì cũng có thể " dẫn sách " được. Họ không biết rằng : cái giá trị của mình chỉ có thể có bởi mình. Và những câu thơ hay đẹp nhất ở trong truyện Kiều lại là những câu thơ thuần tuý Việt Nam. Những nhà nho chú giải truyện Kiều vô tình đã gây nên một lề thói rất không tốt cho sự gây dựng quốc văn mà chính họ chủ trương : vô tình ngưòi ta vẫn khuyến khích sự vay mượn những danh từ, những điển tích Tàu. Họ có biết đâu rằng tinh thần sáng tạo của ta vì thế trở nên lười biếng và quốc văn không tiến được như ý nguyện . Cái thời kỳ vay mượn của Tàu đến nay đã qua rồi, nhưng điều di hại vẫn còn từ nhà nho Tàu người ta trở nên nhà nho Tây. Ta hãy để lại một bên những người mê say viết Pháp văn ta chỉ nói đến những ngọn bút vẫn một niềm phụng sự tiếng mẹ đẻ và chỉ nên tiếc rằng : Cũng như xưa, tiếng mẹ đẻ không được phụng sự một cách toàn vẹn hơn ? Họ là những người học Tây ; họ có cái khuynh hướng " Âu hoá " những danh từ, những điệu ngữ, cả cái cách xuất diễn tư tưởng. Họ còn dám làm một việc không thể làm được, họ sửa đổi cả những tiết tấu thiên nhiên, những âm luật huyền bí của tiếng Việt Nam. Nhiều khi, việc ấy cũng có thể coi như là một sự cải cách cần thiết, một sự nhu cầu của cuộc đời mới.

" Nhưng cái gì cũng có một giới hạn : cái giới hạn đã bị vượt, điều hay lại trở nên dễ dàng một điều rất xấu. Xưa kia, chúng ta có những chữ sáo rỗng không mượn ở Tàu, thì bây giờ chúng ta cũng lại có những chữ sáo vô nghĩa dịch ở Tây. Thật là không nên nói, mà thật là có như vậy. Những ngữ điệu bị " Pháp hoá " đó hay những danh từ bị Việt hoá đó chính không phải là tai nạn, mà chỉ chứng tỏ một cái bệnh về tinh thần, nguy nan hơn : Chúng ta đã cảm xúc, đã tư tưởng theo người Tây. Cái hình thức kia chỉ là kết quả đương nhiên của biến đổi của một tâm hồn. Trong một bài nói đến thơ Xuân Diệu, tôi có tự hỏi :" ...đã từng ở giữa những xóm dừa, ăn rau sắng, ngửi mùi lúa ngự, ta có thể nhất đán trở nên một người Tây, một người Tây thành thực và trọn vẹn được không ? ". Ở đây, ta hãy thí dụ là có thể được nữa, nhưng đó không phải là một cái lý để " âu hoá " nền văn chương Việt Nam. Nền văn chương ấy nếu nó đã có thì nó phải có mãi, và phải độc lập mãi mãi, đứng riêng ra một địa vị ngoài sự chi phối của chính trị hay kinh tế. Chúng ta có thể mất hết, trừ văn chương. Và chúng ta chỉ mất " văn chương " khi ta muốn " ngoại hoá " nó đi mà thôi, nghĩa là muốn lột hết những tính cách riêng của nó.

" Với sự " âu hoá ", tôi sợ nền văn chương Việt Nam sẽ mất những tính cách riêng, rồi sẽ không thành thực nữa vì bị " mất gốc ". Mà sự " mất gốc " ở địa hạt văn chương rất nguy hiểm. Văn chương không cần phải có những sự phiêu lưu nguy hiểm mới to lớn. Điều trái lại có lẽ đúng hơn. Một ngày rời khỏi khí hậu, cái cây ấy sẽ héo ngay. Nó phải hút chất màu ở ngay chỗ nó mọc. Thật ra nhiều khi nó cũng có thể mang trồng qua chỗ khác được ; nó cũng vẫn sống như thường.

" Cây cam Xã Đoài dời qua làng cạnh nó vẫn sống, nhưng không còn là cây cam xã Đoài nữa. Văn chương Việt Nam chỉ có thể có giá trị khi nó là văn chương Việt Nam mà thôi.

" Chúng ta là lớp người cuối cùng được dự xem một thế giới đương suy tàn : Cái cuộc đời Việt Nam đương trỏ nên một cuộc đời khác...Đó là ta muốn gọi là một sự tiến bộ cũng được, nhưng khi trèo bước tới một cuộc đời quốc tế đó, ta phải nhận rằng : cái gì sâu xa, chân thật trong tâm hồn, trong cuộc đời Việt Nam đã rơi rụng hết, để nhường chỗ cho những cái khác ở ngoài vào...Đó có thể là một sự rất may mắn cho cuộc sinh hoạt của cả dân tộc, nhưng là một điều rất không may cho văn chương. Cái nhiệm vụ của nhà văn Việt Nam trong lúc này thiệt là nặng nề mà cũng thật rõ ràng : được chứng kiến một giai đoạn độc nhất trong lịch sử, nhà văn Việt Nam với sự tai nghe mắt thấy trong giờ phút này phải tạo tác ra một nước Việt Nam trong văn chương.

" Một nước Việt Nam còn ngân mãi bởi những câu hát đúm của các cô gái quê, còn sống mãi bởi cái phong vị say sưa của các cô gái quay tơ (vì cái chế độ đại kỹ nghệ sắp làm chết cái nghề tầm tang đầy thi vị) và lưu giữ mãi bởi cái này và cái kia đã làm nên những cái đặc sắc của một nền văn chương.

" Nhà văn Việt Nam trong lúc này có cái sứ mệnh phải tiếp tục quá khứ, và truyền giao quá khứ ấy lại cho hậu lai, làm cho người Việt Nam bất diệt trong tinh thần, trong tư tưởng.

" Xưa kia ta đã sống một cách rụt rè, lười biếng.

" Đã đến lúc ta phải siêng năng trong sự phô diễn tư tưởng cố gắng trong sự sáng tạo. Với những tài liệu hoàn toàn Việt Nam, ta sáng tạo lại những cảnh đời Việt Nam sắp sụp đổ.

" Tôi cầu nguyện cho sớm xuất hiện một cuốn thơ hay một cuốn tiểu thuyết xây dựng với những tài liệu lấy ở đất nước và một thiên tài của xứ sở, một cuốn thơ hay là một cuốn tiểu thuyết có thể nói với thiên hạ rằng :" Đâylà một tác phẩm của người Việt Nam, một giống người đã nghĩ và đã cảm ".

" Cái tác phẩm mong mỏi ấy, ta phải can đảm mà nhận rằng hiện nay ta chưa có, nhưng rồi ta phải có - nếu quả Trời chưa muốn nước Việt Nam ta phải diệt hẳn ở trong tư tưởng của người đời ".

Trên Tràng An số 69 (3-10-42) Lưu Trọng Lư viết bài " Sự hài hước trong dân chúng Việt Nam ", lên tiếng cực tán nền văn chương dân gian, một nền văn chương thuần tuý dân tộc, không chịu ảnh hưởng Tàu hay Tây.

" Nước ta là trong những nước có một nền phong tục thuần nhã và trang nghiêm vào hạng nhất. Ảnh hưởng Khổng giáo với một luân lý chặt chẽ đã đi sâu vào tâm hồn mỗi chúng ta ; những khuôn phép, lề lối đã làm cho ông cha chúng ta trở nên những trang văn nho lễ độ và đài các.

" Văn chương vì vậy lúc nào cũng đượm một vẻ nghiêm nghị, thận trọng, và nhà văn sĩ hay thi sĩ trước nhất là một nhà đạo đức. Người ta ít tìm thấy những cử chỉ hài hước, bông lơn. Hồ Xuân Hương là một ngoại lệ.

" Nhưng đó phải chăng là tính cách đặc biệt Việt Nam. Văn chương ấy là do một số thượng lưu, tinh ba trong nước, được thấm nhuần văn học, những lời lẽ của Thánh Hiền. Họ là số ít. Ta phải đi xuống thấp hơn, đến những hạng người mà sách vở là non sông, cây cỏ, những người chỉ được học trong quyển sách thiên nhiên : đất đai, đồng ruộng, là nơi họ sống - Tôi muốn nói đến bình dân - Chỉ có bình dân là hình ảnh rõ rệt của một dân tộc...Chỉ ở đó ta mới nhận thấy tâm hồn chất phác, tự nhiên nẩy nở, không bị ràng buộc bởi những tục lệ quá cầu kỳ.

" Đó ta thấy họ ca tụng ái tình, họ biết yêu, và không dấu diếm cõi lòng.

" Cả một văn chương chân thật, cảm động, súc tích trong những câu ca dao mộc mạc, mà bà mẹ hát ru con hay đứa mục đồng nghêu ngao trên lưng trâu giữa những lề ruộng um cỏ, trong những câu hò bên sông, trong những điệu hò khoan, mà ta đã nghe trong những cuộc giã gạo dưới trăng, giữa những làng quê bình lặng, hay trong những truyện cổ tích mà ta đã được nghe bà hay mẹ kể lại cho.

" Tôi để riêng những tính cách đạo tình - người ta đã nói nhiều - tôi, chỉ nói riêng về tinh thần hài hước. Họ châm biếm nhau trong những lời hát ứng khẩu giữa trai gái...Đây ta thấy người dân Việt Nam ranh mãnh, lanh trí, nhận xét rõ ràng về thực tế, thấy rõ những tật xấu, tính hư của người bên cạnh và rất sẵn lòng nêu ra cho kẻ khác thấy. Thực họ cũng hơi ác thật...Đây là người học trò " dài lưng tốn vải " bị diễu :

" Nhất sĩ nhì nông, không gạo chạy rông, nhất nông nhì sĩ ".

" Đây người trọc phú hà tiện bị đem ra làm trò cười, đây một ông già có hầu non, đẹp bị họ chế nhạo...

" Nhưng những tính cách ranh mãnh, mồm mép, đùa bỡn, hơi cay nghiệt ấy không đâu rõ rệt bằng trong một bộ sách - ta có thể gọi đó là một bộ sách, dầu không ai biết nó dầy mỏng bao nhiêu - một bộ sách mà ít người để ý đến, tuy nó rất có giá trị để hiểu biết rõ ràng tâm lý của người Việt Nam dân giả...Quyển sách đó, có lẽ là quyển sách hài hước bực nhất trong tất cả các văn chương, là quyển " Tiếu lâm ". Và đó có lẽ là bộ sách đặc biệt Việt Nam nhất.

" Tương truyền rằng tác giả Tiếu lâm là một người học trò thi mãi không đậu, phẫn chí, viết ra để công kích, chế diễu thiên hạ. Khi làm xong, vì châm biếm tất cả trời đất nên lăn ra cười rồi chết...Tuy nhiên, đó không phải là công việc của một người. Nó cũng như ca dao ngạn ngữ, là của chung của nhiều người, lần hồi truyền tụng cho nhau.

" Người ta đã buộc nhiều về " Tiếu lâm ". Nhưng tại sao lại bắt người ta phải dấu diếm những cái mà lòng họ nghĩ ra...Người ta thường nói đến tính cách quá sỗ sàng, hay cứ nói thẳng...tục tằn của bộ sách ấy, - nhưng nó là cái biểu thị dĩ nhiên của những hạng người sống tự nhiên giữa ruộng lúa, giữa khoảng đất rộng trời cao, không bị một bó buộc tinh thần nào cả.

" Nhưng nếu công việc của " Tiếu lâm " là làm cho cười, những câu chuyện cỏn con, lý thú ấy đã rất thành công. Cái cười tuy thô tháp, nhưng nó là cái cười nở trên những cặp môi bình dị, tự nhiên, nó không như chiếc hoa tỉa vẽ, uốn nắn trong những chiếc chậu kiểng xưa, nó là cây đại thụ bao quát cả một khoảng non sông.

" Ta đã nói bộ " Tiếu lâm " cho ta biết rõ tâm lý của người dân Việt Nam. Trước hết đó là một người vui vẻ, thích diễu cợt, bông đùa. Họ lại rất tỉ mỉ về khoa nhận xét...vạch rõ những bí ẩn của những đời tư...của ái tình...Và họ cười...Họ cười không phải để cải tạo xã hội, để sửa sang tính nết của người họ cười, theo như quan niệm của nhà triết học, họ cười vì họ ưng cười...Nhưng cái cười ấy có vẻ chua cay lắm. Họ nhận xét quá rõ ràng thành ra họ không còn tin tưởng gì nữa. Họ không tin đến cả ái tình, mà ta cho là thiêng liêng, đáng quí.

" Từ chỗ thiếu tin tưởng, họ đến chỗ không biết kính nể ai cả. Cả đến trời đất, quỷ thần họ cũng đem ra châm biếm...

" Sự dĩ nhiên đó không phải là tánh tốt, nhưng đó là sự thật.

" Và cũng như bài ngụ ngôn của thời phong kiến Pháp (Roman de Renart, Les Fabliaux) ta không nhắc đến thơ của La Fontaine, vì đó là văn chương, lời lẽ quá đẹp, ý tứ quá sửa sang, khuôn phép là tinh thần của người dân giả Pháp... " Tiếu lâm " là hồn của dân giả Việt Nam.

" Ta có quyền khinh họ, nhưng ta phải công nhận rằng họ không dối lòng họ. Việc gì phải che đậy những cái không đáng che đậy.

Tuy nhiên tôi không khuyên đọc " Tiếu lâm ", biết đó là những sự thật nhưng có những sự thật ta không cần biết đến. Và ta chỉ nhắc đến tên " Tiếu lâm " để biết rằng nước ta không phải thiếu tinh thần hài hước " (Tràng An số 69, 3-10-1942).

Tràng An số 107 (5-1-43), Lưu Trọng Lư nói về Nguyễn Công Trứ và coi ông có một cái gì chưa từng có ở trong văn chương Việt Nam, một nguồn cảm hứng mau lẹ, quả quyết như một đạo cảm tử :

" Nguyễn Công Trứ không chỉ là một thi sĩ của Quốc gia, mà còn là một bậc công thần xứng với nền Quân chủ, một nhà nho xứng với Thánh đạo, hơn thế nữa, một võ tướng có thao lược, một nhà chính trị có tài kinh luân, một người có tiết tháo. Cái sự nghiệp của tiên sinh ai cũng biết rõ, không cần phải nhắc lại nữa. Ta chỉ nên ký nhận rằng trên tâm hồn của tiên sinh, trên thân thể của tiên sinh, đã un đúc, đã tụ kết lại bao nhiêu cái hay, cái đẹp, cái hùng, cái mạnh của cái tinh hoa chủng tộc.

" Thật là sự điều hoà của những cái tương phản nhau : sự điều hoà của Mộng với Thực, cái ngông cuồng của một kẻ lãng tử, với cái nề nếp của một nho sinh, và cuối cùng là một sự điều hoà của thơ văn với Khổng giáo. Nguyễn Du muốn là người bạn hoàn toàn của thơ văn, đã phải lảng Nho mà theo Phật...Nguyễn Công Trứ vẫn ở trong cái phong khí khắc khổ của Nho, mà vẫn khoáng dật thích thảng như một đồ đệ của lão Trang. Tiên sinh vừa hành binh, trị nước, vừa ngâm hoa vịnh nguyệt mà cái này không hại đến cái kia.

" Thành thực ta phải nhận rằng Nguyễn Công Trứ không có cái nghệ thuật điêu luyện của Chu Mạnh Trinh, Nguyễn thị Điểm, không có cái tâm hồn uyển chuyển của Nguyễn Du, hay cái giọng điệu dễ dàng của Hồ Xuân Hương, nhưng ở trong thi văn của Nguyễn Công Trứ, một cái gì chưa từng có ở trong văn chương Việt nam - một nguồn cảm hứng mau lẹ, quả quyết như một đạo cảm tử. Cái thể ca trù nhờ pháp thần của Nguyễn Công Trứ đã trở nên một thể cách hoàn toàn Việt Nam, rất thích hợp với sự diễn xuất hùng mạnh...Tôi nhớ như có một lần ông Huỳnh Thúc Kháng ví cái điệu thơ ấy với thuỷ triều - thật không phải là một lời nói vu vơ. Điệu ca trù còn hơn là một sức mạnh nữa. Nhưng khi những bài thơ ấy, ngâm lên với điệu phách nhịp đàn, thì ta lại thấy nó có một vẻ hào phóng vừa trả lời vừa kín đáo, vừa gắn bó, vừa sỗ sàng. Nó là một thứ sản vật hoàn toàn Việt Nam, nó phải lâu dài với đất nước. Một ngày kia, năm bảy trăm năm sau, trong cái đám hậu lai man mác, nếu có một người nào còn ngâm được một bài ca trù của Nguyễn Công Trứ chẳng hạn, tôi tin rằng người ấy có một mối u sầu nặng bâng khuâng nhớ tiếc một thời khoáng dật to nhớn, rộng rãi và kiêu sa. Cái thời buổi của những nhà nho tuy vẫn nhọc nhằn cặm cụi với nhân sinh, nhưng cũng là những kẻ " bốc giời " phung phí mà không tiếc tay, những kho tàng vũ trụ, những kẻ biết sống mà cũng biết chơi, biết làm trọn nghĩa vụ mà cũng biết rõ cái đùi non mà giốc hớp rượu cuối cùng...

Cho nên sau một cuộc đời sóng gió, hoạt động, Nguyễn Công Trứ hàng ngày thường thắng một cái xe bò mà ngao du sơn thuỷ. Đó cũng chỉ là để tỏ một lần nữa rằng : sau khi là một bậc công thần, một tay thao lược, một kẻ " chiến sĩ ", Nguyễn Công Trứ ung dung và thích thảng, đánh xe đi ra ngoài cõi thế, vừa phẩy quạt vừa mỉm cười, để đùa với cuộc đời, đùa với số mệnh.

" Nguyễn Công Trứ vào đời nghiêm trang như đức Trọng Ni, ra đời hiền vui như thầy Trang Tử. Không phải chỉ là một thi nhân đáng lưu truyền hậu thế, mà là một quan niệm về nhân sinh đáng truyền bá ra giữa cuộc đời âu tây chật vật.

" Một người như Nguyễn tiên sinh, khi là một vị đại thần, rồi khi chỉ còn là một tên lính nhỏ, rồi từ một tên lính, lại nhẩy lên một địa vị tướng quân, đánh Nam dẹp Bắc, cho đến khi về già thắng một cái xe bò, và cô hầu non, ngao du khắp chín mươi chín đỉnh Hồng sơn, mà người như thế hẳn có thể dạy ta được một cái gì mới về sự sống của con người. Thật là " Lãng mạn ", thật là ngông nhưng mà người ấy đã là một kẻ giúp đời, và có công lớn với Tổ quốc. Nguyễn Công Trứ đã tỏ ra cho chúng ta thấy rằng : văn chương và hành động là hai điều biệt lập, và một tâm hồn lãng mạn cũng không thể hại đến chí chiến đấu, nếu quả người ta muốn chiến đấu " (Tràng An, số 107, 5-1-1943).

Hán Quỳ ca ngợi Thế Lữ, Huy Thông, Nhược Pháp
Trên Tràng An số 108 (24-3-1936), Hán Quỳ ca ngợi Thế Lữ, Huy Thông, Nhược Pháp mà ông coi là giống Lamartine, giống V. Hugo, giống Musset :
" Những cuộc cãi nhau về " thơ cũ " và " thơ mới " đã qua. Nay chúng ta chỉ biết có thơ. " Thơ mới " chỉ là một hình thức của Thơ để diễn tả những tính tình và cảm giác của tâm hồn người ta ở thời đại mới.

" Thơ mới " đã đứng vững với tác phẩm giá trị của những thi sĩ có tài : Thế Lữ, Huy Thông, Nhược Pháp.

" Cũng ba tên ấy gợi cho tôi ý viết bài này. Đây tôi không phê bình. Tôi chỉ là một người yêu thơ, ham đọc thơ nói chuyện cùng các bạn những điều hay hay mình đã thấy.

" Xem thơ của ba thi sĩ trên kia, trong trí tôi nẩy ra một sự so sánh : Thi ca Việt Nam vào hồi này cũng tựa như thi ca nước Pháp vào khoảng 1830. Tôi không nói Thế Lữ, Huy Thông, Nhược Pháp giống đủ phương diện những thi sĩ Pháp hồi đó. Nhưng phong trào thơ bên Pháp hồi 1830 và thơ ta bây giờ có chỗ so sánh được.

" Với Lamartine, thi ca lãng mạn xuất hiện. Lamartine đem lại cho văn chương Pháp một lối thơ mới về tình cảm và âm điệu, hợp với tâm hồn người đương thời, nên được công chúng cực lực hoan nghênh. Cái buồn vẩn vơ, nỗi ước ao một đời cực lạc, những tiếng than não nuột trong thơ Lamartine đã làm " mê " cả một xã hội. Nhưng bên cạnh thi sĩ cái hồi đó người ta đã để ý đến một thi sĩ trẻ tuổi khác. Victor Hugo trong hai tập Odes et Ballades và Les Orientalesđã từ thơ ly tao đi đến thơ hùng tráng. Buồn vẩn vơ và mơ ước cuộc đời lý tưởng cùng Lamartine người ta theo trí tưởng tượng của Hugo sống lại thời xưa mãnh liệt cùng những cảnh lộng lẫy của " phương đông ". Đến năm 1830 Musset bước lên văn đàn, cười rộ. Tập Contes d'Espagne et d'Italie của ông là một tiếng cười hóm hỉnh và tinh quái lẫn giữa giọt nước mắt não nùng của Lamartine và những cảnh rực rỡ oai nghiêm của Hugo.

" Ba thi sĩ đi ngang nhau làm thi ca Pháp rực rỡ một thời.

" Nhưng ta hãy để công việc phê bình ba thi sĩ ấy cho nhà văn học sĩ nước Pháp...

" Mỗi lúc đọc thơ Thế lữ, tự nhiên tôi nghĩ đến Lamartine. Cũng như nhà thi sĩ Pháp, Thế Lữ bắt đầu một kỷ nguyên mới về thi ca. Ông Hoài Thanh đã bàn rõ điều này trong một bài phê bình thơ Thế Lữ. Tôi chỉ nhắc qua rằng : Lamartine là thi sĩ xã hội Pháp mong đợi sau những cuộc binh lửa khắp Âu Châu dưới triều Napoléon 1er , cũng như Thế Lữ đã " ru " người ta " dạy cho cả một thời đại yêu " (Hoài Thanh), kiếm sự an ủi trong tình yêu và mơ mộng, tìm một lý do để vui sống sau những vụ đổ máu năm 1930. Thanh niên ta hồi đó đang bỡ ngỡ trước những tấn kịch thảm khốc dễ làm họ chán đời vì chán nản. Thi sĩ Thế Lữ kịp thì ra an ủi họ. Những bài thơ đầu của Thế Lữ đăng ở báo Phong Hoá được người ta hoan nghênh cũng như tập Méditationscủa Lamartine được dân chúng Pháp ca tụng hơn một trăm năm về trước (1820).

" Nếu thơ Thế Lữ " ru " người ta thì thơ Huy Thông mạnh mẽ và mới lạ hơn. Ông Lê Tràng Kiều đã ví Huy Thông nhà thơ ly tao và hùng tráng với V. Hugo. Sự so sánh ấy tôi tưởng đúng lắm từ cái tuổi cho đến cái tài và nàng thơ " Siêng năng " của thi sĩ Phạm Huy Thông.

" Như Alfred de Musset, Nguyễn Nhược Pháp đã dám cười khi người ta đang mơ màng theo Thế Lữ hay hậm hực như mang hận chiến sĩ theo Huy Thông Musset nói truyện Y Pha Nho, Ý Đại Lợi thì Nhược Pháp kéo chúng ta về " ngày xưa ", ngày xưa cũng là một xứ lạ đối với hiện tại của nước ta. Trong cảnh lạ và khác ấy, thi sĩ Nhược Pháp ấy xen lẫn nụ cười của ông, nụ cười " hóm hỉnh " và có duyên rồi ông giục chúng ta cười theo...

" Chỗ giống nhau giữa thi ca nước Pháp một trăm năm về trước vần thơ ta hiện giờ không làm tôi ngạc nhiên. Văn chương lãng mạn Pháp ảnh hưởng sâu xa đến văn chương hiện đại của ta. Vả lại thi ca ta cũng ở vào một trường hợp giống như thi ca Pháp vào hồi 1820-1830.

" Thế Lữ, Huy Thông...cũng là những nhà thơ lãng mạn thành thử đối với Pháp về thi ca ta sống thụt lùi một thế kỷ. Sự chậm trễ đó không có gì đáng trách vì ta theo gót người - nếu có thể nói được như thế. Mà trách sao được ? Chúng ta không có quyền kết án thơ lãng mạn. Tuy thế, xã hội ta ngày nay không phải là xã hội Pháp hồi năm 1830. Ta không thể cấm đoán thi sĩ lãng mạn, mơ màng song ta có quyền mơ ước : ngoài những giờ mơ màng đắm say trong giấc mộng các thi sĩ nên nhìn cảnh đời xung quanh mình mà ca lên cho ta nghe những bài ca nói đến người nghèo, đứa con ghẻ xã hội, một thi sĩ có chân tài thì dù trong giấc mộng đẹp đẽ hay trước một cảnh thực tế thảm khốc dơ dáy, cũng tìm được những vần hay ý mới. Cuộc đời hàng ngày là một kho tài liệu cho thi ca, cho thi ca lãng mạn nữa.

" Về tiểu thuyết ta đã có những quyển như Kép tư Bền của Nguyễn Công Hoan, Giông Tố của Vũ Trọng Phụng. Ta cũng mong các thi sĩ vẽ cho ta đọc những bài thơ nói đến sự thực gần ta như thế " (Tràng An, số 108, 24-3-1936).

Xuân Phương ca ngợi tập Xác Thu của Hoàng Điệp
Bây giờ không còn phải là lúc một tờ báo chỉ bênh thơ mới hay thơ cũ nữa. Trên mặt báo Tràng An, nhà thơ mới Lưu Trọng Lư, bỏ thơ mới, quay về dĩ vãng, ca ngợi, phê bình thơ cũ. Cũng trên mặt báo Tràng An nhiều người vẫn tiếp tục tán dương thơ mới của nhiều nhà thơ mới, có điều họ không khen thơ mới như là thơ mới mà chỉ khen như là thơ hay, thơ có giá trị không đả động gì đến mới hay cũ.
Xuân Phương, trên Tràng An số 314 (22-4-38) phê bình và ca tụng ba tập thơ : Hận chiến trường, Điêu tàn, Xác thu là ba tập thơ ra đời năm 1937 :

Với tập Xác thu,ta không phải theo ông Hoàng Điệp ra bãi chiến trường đầy cả xương, tanh cả máu, hay bay lên cung Hằng để nghe ngóng hơi thơ của muôn tiên, để hớp lấy giòng trăng đương chảy. Ta chỉ nhẹ bước theo sát ông, nhập vào ông để cùng ông nuốt lấy cái Đau thương, vồ lấy cái Chán nản trong người ông. Ta hãy nghe tim ông hồi hộp, hồn ông rung chuyển khi mùa thu tới :

Tất cả mùa thu vàng xám lại
Chán chường cũng lại giết hồn tôi
(Xót xa)
Và trong lúc ông thất thểu đi tìm lại cái linh hồn trong sạch ngày xưa, ông chỉ thấy trơ vơ những xác chết trên vệ đường : Hẻo lánh bên đường ít quán tranh.
Nầy đây sắp sửa lá xa cành
Vài ba cánh cửa không buồn mở,
Khói nhẹ lan chùm cỏ xám xanh
(Xác thu)
" In hình như ông Hoàng Điệp bị hoàn toàn thất bại trên đường tình, nên ông chỉ lấy cái Đau khổ làm Nàng Thơ để ôm ấp, nâng niu trong những đêm buồn nản ông đã quá tàn ác mà đặt tên người yêu ông là Nàng Đau đớn để kêu gọi, van xin :
Hỡi nàng Đau đớn của ta ơi !
Khổ lắm, cho ta một nụ cười,
Hãy nắm tay ta thêm chút nữa
Để truyền cảm giác xuống đầu môi.
(Đau đớn)
" Nhưng càng van xin chừng nào, người yêu ông vẫn không buồn trở lại, nàng vẫn là một hình ảnh đau xót trong trí tưởng tượng của ông mà thôi :
Anh chỉ yêu em...ngồi xích lại
Cho anh gạn hỏi một đôi điều,
Cho anh lọc hết giòng cay đắng
. . . .
Có phải em là : xác quạnh hiu.
(Đau đớn)
" Từ cái buồn rướm máu ở đáy lòng ông cho tới cái buồn bao la của vũ trụ, của những buổi chiều vàng úa, của một đêm trăng nhạt nhạt, ông đều tả ra với những lời thơ thật dễ thương và mới lạ :
Trong tôi :
Mặt trăng mờ nhạt.
Ngôi chùa đổ nát
Con đường quạnh hiu.
Một buổi chiều,
Tôi đón lời tiêu,
Tôi đưa lá chết
Tôi nhìn đám tang,
...Xác thu vàng !
(Đám tang)
" Với ông Hoàng Điệp, ta được thấy những khung cảnh nho nhỏ, xinh xinh và bao gồm được lắm ý nghĩa sâu xa.
Ai đi nhặt tiếng vàng rơi
Trong trăng trong gió, trong người, mùa Thu.
" Ta cũng đủ hiểu tác giả muốn đi tìm những tấm ảnh tầm thường, giản dị và diễn tả được cái tầm thường " Không màu sắc " ấy, là tài riêng của ông Hoàng Điệp.
" Mùa Thu của ông mới và lạ lắm, đầy những lá vàng đẫm máu, vang dậy cả tiếng lòng u uất, hình ảnh của một đời tình đau khổ (Nếu tôi không lầm).

" Về nghệ thuật, tập Xác Thuhẳn có phần kém hơn hai tập Hận chiến trườngvà Điêu tàn. Những lối thơ tám chữ của ông Hoàng Điệp cần phải sửa đổi thêm nhiều.

" Nhưng nói về ý tứ sâu xa để giải phẩu tình yêu, nói đúng hơn, một mối tình tuyệt vọng, tràn cả mùi " xót xa ", cả vị " cay đắng ", tập " Xác Thu " sẽ là một tập thơ có giá trị riêng về chỗ đó.

Xuân Phương ca ngợi Hận Chiến Trường của Thanh Tịnh
" Ông Thanh Tịnh với tập Hận chiến trường đã tả hết sự tàn ác của chiến tranh, đã níu hồn ta lại những nơi tràn cả thây người, nặc cả mùi tanh của máu xương và sặc sụa cả hơi thuốc súng. Có lúc ông lại nhịp đàn lòng theo điệu trầm bổng của một chiều mong đợi, của nỗi niềm thương tiếc dưới bóng trăng chênh, hay là một linh hồn " Lạc lối giữa thành sầu mù mịt ".
Xuân Phương ca ngợi Điêu Tàn của Chế Lan Viên
" Giữa lúc ấy, ông Chế Lan Viên lại ranh mãnh hơn, gan dạ hơn. Ông sụy xuống mồ vô tận để đánh thức yêu ma. Ông bay lên nguyệt điện để sai biểu tinh tú. Ông lang thang đi tìm người chiêm nữ lúc ẩn lúc hiện trong đêm biếc, giữa dòng trăng. Ông điên hẳn lên, ông không phải là ông nữa, ông là cái sọ dừa vỡ rạn, ông là đám dân chiêm sống lại, ông là muôn sao đang chới với, ông là máu, là xương, là tủy, là trăng là mây, là gió vv...
" Ông Hoàng Điệp lại thầm kín, rụt rè quá. Ông không dám bước nặng, ông không dám la to, vì ông sợ phải lay đổ cả, cái im lặng đầy bí mật của đêm thâu của khói hương bay, của làn sương mỏng. Ông đi nhặt những mảng trăng rơi lả tả trên tà áo của thiếu nữ, ông ngừng hơi thở để nghe những xác cây nẩy nở những lời thán oan của chiếc lá lìa ngành. Ông lại một mình lẳng lặng xây đắp trong hồn ông một cảnh thu kết bằng lá Đau Thương và Cảnh Chán Nản.

" Các thi sĩ thường sung sướng hay đau khổ và thường sống trong những cảnh tưởng tượng. Họ sống riêng trong những thế giới riêng của họ. Nhưng thế giới ấy là bãi Chiến Trường của ông Thanh Tịnh, là cái tháp điêu tàn của ông Chế Lan Viên, là những xác lá chết của ông Hoàng Điệp.

" Nói tóm lại, làng thơ năm 1937 đã hiến cho ta ba viên ngọc quí :

" Hận chiến trường, Điêu tàn và Xác thu " (Xuân Phương, Tràng An, 22-4-1938, số 314)

Lương An ca ngợi Lửa Thiêng của Huy Cận
Lương An, trên Tràng An số 12 (tháng 3 năm 1941) ca ngợi Lửa Thiêng của Huy Cận và nhìn nhận có một nguồn thơ bất diệt :
" Đọc những bài thơ này, người ta ngỡ đâu như đọc bài " Premières Solitudes " của Sully Prudhomme, tả bọn học trò còn nhỏ phải đưa vào trường, đêm khuya nhớ nhà ôm nhau mà sụt sùi.

" Tuy nhiên cái đời học sinh trẻ thơ ấy có bao giờ lâu dài được đâu, người ta chỉ có thể vô tư vào độ hai mươi trở xuống ; từ tuổi ấy trở lên người ta đã bắt đầu bước vào cuộc đời và nhấm vị chua cay của nhân tình thế sự. Tâm trí, hoài bão, ý niệm người ta cũng đổi khác đi. Lúc này là lúc phải lo âu, phải suy nghĩ để tìm lấy một xu hướng.

" Thi nhân của ta cũng thế. Tuy sự thay đổi trong đời chàng chỉ là một sự thay đổi không khí cỏn con nhưng cái tuổi không cho phép chàng ngây thơ như trước nữa. Bởi lẽ ấy người ta bắt đầu thấy Huy Cận buồn buồn. Mối buồn của thi nhân bao giờ cũng là một mối buồn vô hạn. Huy Cận cũng trở nên thi sĩ của tình cảm thống thiết, cũng tham lam đòi hỏi tình yêu, nhưng chàng thực chưa nặng tình cùng yêu mến như " Bạn chàng Xuân Diệu ".

" Chàng cũng yêu tất cả, nhớ tất cả. Tâm hồn chàng là một khu vườn cũng theo mùa mà nở hoa hoặc hiu quạnh. Tâm hồn chàng bây giờ là đối tượng của những hiện tượng của thời tiết. Một điều đáng chú ý là cái nhớ của chàng rất đỗi mênh mông và ôm trùm cả vũ trụ.

" Nuôi một mối tình muôn dặm, yêu vẩn vơ một nàng cỡi ngựa trong rạp xiếc, nằm trông lên thả mộng ra khắp phương trời, nếu không phải chàng Huy Cận đang độ vô tư lự thì là ai nữa ! Những hành động thơ ngây, những mối tình trẻ trung ấy phải là của một chàng thi nhân sống ngoài nhân tình thế sự ; chàng thi nhân ấy nếu không phải Huy Cận thì là ai nữa ! Nhưng ngày thơ ấu ấy bây giờ không còn nữa. Bây giờ là độ thanh xuân chạm trán với cuộc đời, bây giờ là lo âu, là nghĩ ngợi. Bắt gặp cảnh biệt ly mà sầu, đi giữa đường thơm mà lo tình mất, thấy dấu chân trên đường mà thẩn thờ, nghe mưa rơi lác đác mà buồn buồn, chao ôi, sao lòng chàng thi nhân của ta thiết tha và dễ cảm xúc đến thế.

" Sở dĩ Huy Cận buồn thương như vậy là vì chàng lo sợ một ngày rất gần hạnh phúc sẽ không cười duyên với chàng nữa, mà chàng thì ham sống và tin vào cuộc đời quá. Chàng sầu vì tâm can chàng bắt chàng phải thế. Đó là một trong những lý do đã đưa chàng lên lầu thơ bất tuyệt. Mối sầu của chàng có thể cho là một mối sầu vạn cổ.

" Từ đây Huy Cận là một con người nặng tình sông núi, cảm gió sầu trăng. Bây giờ chàng đã thấy những sự mâu thuẫn của đời nên thơ chàng cũng rẽ vào lối " đoạn tràng ". Chàng chạy theo rõi một mối tình mất mà thương tiếc ; Chàng ngậm ngùi khi nắng chiều xế vàng trên bãi ; chàng nhớ nhà vì một cảnh tràng giang ; chàng ngơ ngẩn khi bắt gặp một cảnh thu trên núi rừng ; chàng thẫn thờ sau một cái xe tang ; chàng đau khổ khi nghĩ đến một ngày sắp tới người sẽ mất hết linh hoạt để " bước vào mồ nhỏ tí " Chàng đã bị những sự mắt thấy tai nghe hàng ngày cảm hoá và làm cho xúc cảm nhiều quá. Ý nghĩ của chàng chỉ quanh quẩn trong cõi sầu thương ; chàng là thế đó, trọn một đời thương nhớ và hồn bị thiên hạ bỏ đìu hiu ; chàng than thở với Thượng Đế, đã làm ra thân thể con người để đau khổ và để làm nên tội lỗi.

" Huy Cận sinh ra với một tấm linh hồn đơn chiếc, đa sầu đa cảm. Chàng than van không có bạn bè tri kỷ, chàng đi bơ vơ trên đường đời âm thầm và đau đớn. Tình yêu không lưu luyến chàng, mọi việc gợi ra trước mắt chàng sự ê chề, sự chán ghét. Tất cả những nguồn sống ở đời đối với chàng đơn sơ quá nên không thể làm cho cái tinh thần sinh hoạt của chàng (vie intellectuelle) đầy đủ được.

" Tả một phong cảnh tráng lệ biết bao. Mây đun núi bạc chim nghiêng cánh nhỏ, nhẹ nhẹ ánh chiều sa, tưởng ngần ấy cũng đã đầy đủ như một bức tranh của một họa sĩ tài hoa. Chính thi nhân cũng nhận rằng cái cảnh tràng giang ấyđã làm cho mình ca tụng và mê mẩn. Ta hãy nghe thi nhân nói cảm giác của mình :

Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà
" Ngày xưa, Thôi Hiệu đứng trước cảnh lầu hoàng hạc mà ngậm ngùi và thấy khói sóng trên sông mà nhớ nhà.
Nhật mộ hương quan hà xứ thị,
Yên ba giang thượng sử nhân sầu.
Nhưng ở đây, Huy Cận thấy trời nước mông mênh quá tráng lệ quá mà nhớ nhà. Vì lẽ ấy mà cảnh không tang thương, lòng không hoài cổ, sông không đùn sóng mà cũng ngậm ngùi mối tình lữ thứ.
" Tả một buổi chiều xuân, Huy Cận viết :

Hai hàng cây xanh
Đâm chồi hy vọng...
Nhạc vươn lên trời
Đời măng đang dậy
Thật là nói đủ tất cả hy vọng, trẻ trung, êm dịu của một mùa xuân.
" Tả một cảnh thu ở núi rừng :

Non xanh ngây cả buồn chiều
Nhân gian nghe cũng tiêu điều dưới kia
" Xem chữ " ngây " nó nhẹ nhàng, thấm thía biết bao. Không, mùa thu đến non xanh có buồn gì đâu ; non xanh chỉ thấy trời buồn mà buồn lây mà thẩn thờ lây đấy thôi.
" Đại để chỉ đơn cử ngần ấy tỉ dụ kể cho hết thì quá dài. Những chữ vừa trích ra đây trong tập " Lữa thiêng " không phải ít. Đọc nó lên là thu được một cảm giác, thấy được một cử động, nghe được một dư thanh. Thực là những chữ " thần tình ".

" Thơ Huy Cận nhờ thế mà trong như thuỷ tinh và đẹp như ngọc thạch. Đọc Xuân Diệu thấy trong người sôi nổi ngọn trào lòng rào rạt ; đọc Huy Cận thấy trong người lâng lâng, tâm hồn khoan khoái. Trí phán đoán sáng suốt mắt nhận xét tinh vi, cách dùng chữ thần tình. Đó là ba đặc điểm của Huy Cận.

" Văn Huy Cận là một thứ văn chải chuốt ; tình Huy Cận là một tấm tình đơn giản mà thấm thiết.

" Đừng thấy chàng buồn buồn mà cho chàng là người lạnh nhạt hững hờ ; đừng thấy văn chàng chạm trổ quá mà cho là mất vẻ tự nhiên. Huy Cận viết văn rất điêu luyện ; song không bao giờ để rơi những ý niệm của mình. Bởi vậy khi đọc thơ Huy Cận ta thấy trong người nhẹ nhàng nhu khoái. Đã lâu lắm từ ngày " Thơ thơ " ra đời đến nay mới lại có một tập thơ đã khiến người phải đọc đến mà sinh vô hạn cảm tình với tác giả.

" Tập thơ " Lửa thiêng "là một tập thơ rất đáng chú ý về tình cảm cũng như về văn pháp. Không cần so sánh cũng đủ nhận thấy đó là một tập thơ hay và tác giả là một thi nhân có đặc tài. Trong công cuộc xây đắp thi giới nước nhà, một tập thơ như thế là tất cả một sự gắng công, và có lẽ là một công trình văn nghệ rất đáng chú ý nữa.

" Huy Cận hiện đang đi tới giữa chúng ta với một tài hoa đương thời nảy nở. Tương lai của chàng chắc hẳn càng tốt đẹp và sáng lạn hơn nữa.

" Lửa thiêng " ra đời, được hoan nghênh nhiệt liệt, cái đó không phải nghi ngờ gì nữa. Nhưng phần thưởng đích đáng nhất cho Huy Cận là tác phẩm của chàng sẽ được sống lâu (Lương An, Tràng An, tháng 3 năm 1941, số 12).

Xuân Tâm ca ngợi Xuân Diệu
Trên Tràng An số 405, 21-5-1939, 406, 24-5-1939, Xuân Tâm phê bình thơ thơ của Xuân Diệu với lời lẽ rất to tát và coi " Thơ thơ " là " một quyển sách để đầu giường " của ông :
" Như tôi đã nói, nghệ thuật của Xuân Diệu rất lão luyện bên nhà thi sĩ có tài tâm hồn muôn điệu, lại có nhà thợ thơ tinh xảo, có kinh nghiệm nhiều và nhất là rất tận tuỵ với nghề mình.

" Tuy lối thơ lục bát của Xuân Diệu không được mềm dẽo và du dương như của Thế Lữ, nhưng trái lại lối thơ hoàn toàn mới với những câu tám chữ và vần liên tiếp, hay lối thơ gồm có từng đoạn bốn câu hoặc tứ tuyệt, hoặc thơ mới với vần song hành, lại rất xuất sắc.

" Đọc những bài Cảm xúc, Vì sao, Trăng, Huyền Diệu, Yêu xa cách, Phải nói, Đây mùa thu tới, Hẹn hò, Vô biên, Tương tư, Chiều, Với bàn tay ấy, và gần hết những bài khác, người ta thấy lời thơ chảy song suốt từ đầu đến cuối, không bỡ ngỡ không khó đọc, mà rất dễ dãi. Lắm đoạn vụt lên rất tự nhiên rất nhẹ nhàng, khiến ta thấy nó từ đáy hồn vụt ra như những tia sáng.

" Những đoạn ấy nhiều lắm, không thể không chép ra đây được, các bạn đọc qua cũng thấy, không phải tìm kiếm.

" Mà những đoạn thơ rất tự nhiên ấy có phải Xuân Diệu phun ngay ra như thế đâu. Chính thi sĩ đã trao dồi rất công phu, sửa đi sửa lại từng câu hay từng chữ nhỏ. Chính những bài thơ đã đăng ở báo Ngày Nay hay Tinh Hoa rồi, mà nay in trên sách lại khác đủ tỏ rằng Xuân Diệu là một người thợ thơ cần mẫn, biết thận trọng nghệ thuật, và khi nào cũng cố gắng đạt được mục đích là sự hoàn mỹ.

" Ví dụ trong bài " Cảm xúc ", câu thứ sáu bây giờ :

Đây là bình Thu Hợp trí muôn hương
" Khi trước :
Đây là bình Thu Nhận trí muôn hương
" Chữ thu nhận chỉ có một nghĩa là thu vào mà thôi nên kém chữ thu hợp, có nghĩa thu vào mà còn chung đục còn trộn lẫn với nhau nữa.
" Trong bài " Đây mùa thu tới ", câu thứ 4, khi trước :

Với áo Chùng Thâm Mặt Dám Vàng ;
Bây giờ :
Với áo Mơ Phai Dệt Lá Vàng,
" Mùa thu mà có mặt thì cũng hơi kỳ thật. Chứ áo của mùa thu dệt bằng lá vàng thì hợp lý và hay hơn nhiều.
Cũng trong bài ấy, câu thứ 13 khi trước :

Én bỏ từng không, Oanh bay đi.
Bây giờ :
Mây vẫn từng không, Chim bay đi.
" Mùa thu là mùa của chim én ở xa về bay lượn ở đồng nội mà lại bảo nó bỏ từng không thì sai quá. Huống gì mấy chữ " mây vẫn từng không " đã đúng mà còn may mắn hơn nữa.
" Không cần phải đưa ra nhiều, ba cái ví dụ trên đây chứng thật một cách rộng rãi rằng Xuân Diệu trau dồi nghệ thuật rất công phu.

" Bên nhà thi sĩ đặc sắc, bên nhà thợ thơ có lương tâm ấy, lại thấy có đèo thêm một nhà họa sĩ. Xuân Diệu đã thấy " màu hoa mới thắm như kêu " (Nụ cười xuân), đã thấy " sắc đỏ của màu xanh " (Đây mùa thu tới). Phải có con mắt của họa sĩ mới thấy được những tế nhị của màu sắc như vậy.

" Với những câu :

Lũ mây già, nghìn vạn khối lâm ly,
Đứng giữ lưới bủa vây trời nhỏ hẹp,
Vài chiếc quạ, Mình Thân cong Mỏ Thép,
Quạ vừa kêu, đến tự xứ đêm nào,
Những cây bàng là những bộ xuơng cao,
Nét ngớ ngẩn đã rèn bằng Sắt Cũ.
Tét cắn lá - lá nằm trên Đất Ủ,
Màu Lặng Yên không còn mộng xa ba ;
Đất Đen kêu như sắt dưới chân giầy
Tiếng rắn rỏi có pha màu Mực Đậm.
(Sắt)
Xuân Diệu đã vẽ ra một cảnh màu đông nếu tôi không lầm, với những mùa chết, hay nói cho đúng hơn là màu đất và mùa tét. Những chữ " sắt cũ ", " tét cắn lá ", " màu lặng yên ", " Tiếng rắn rỏi pha màu mực đậm " làm ta thấy thật màu đỏ nâu vàng úa của bàng, da bàng về mùa đông là mùa thay lá, và nhận thấy tác giả đã biết hoà hợp tiếng màu để làm nên một cảm giác nặng nề mệt nhọc phảng phất trong bài thơ từ đầu đến cuối.
" Nhà họa sĩ đã vẽ ra bằng thơ những bông hoa xinh đẹp, đầy vẻ sống, linh hoạt một cách khác thường trong bài " Lạc quan ", và hiến cho ta bức tranh tuyệt mỹ có cả tình cảm :

Một tối bầu trời dăm sắc mây,
Cây tìm nghiêng xuống nhánh hoa gầy,
Hoa nghiêng xuống, cỏ trong khi cỏ
Nghiêng xuống làn rêu một toi đầy.
Những lời huyền bí tảo lên trăng
Những ý bao la đủ xuống trần,
Những tiếng ân tình hoa bảo gió,
Gió đào thỏ thẻ bảo hoa xuân.
(Với bàn tay ấy)
" Đó là chưa nói đến mánh khóe nhà nghề mà nhà thơ đã dùng để tả những ý tưởng của mình. Với hai câu :
...Và làm sai tơ nhịp trăng Đang,
Dịu Dàng Đàn những ánh tơ xanh.
(Trăng)
" thi sĩ đã được một điệu đàn bằng thơ.
" Với câu :

Những luồng Run Rẩy Rung Rinh lá.
(Đây mùa thu tới)
Xuân Diệu đã tả nổi cho ta nghe những lá run rẩy thật, nhờ ở cách sắp khôn khéo và tìm tòi bốn chữ đi với nhau.
" Về cách dứt mạch câu (césure) Xuân Diệu cũng tỏ ra mình nhanh nhẹn lắm. Khi đọc mấy câu :

Thong thả chiều vàng thong thả lại...
Rồi đi... Đêm xám tới dần dần...
Cứ thế mà bay cho đến hết
Những ngày, những tháng, những mùa xuân.
(Giờ tàn)
" ta tưởng như nghe cả chiều lại, đêm đi và ngày tháng bay thật, nhất là câu cuối cùng, nhờ căÙt làm ba mạch nên đọc lên một âm điệu đưa đẩy rất đầy đủ.
" Còn những hình ảnh (images) mới mẻ may mắn, mà tôi đã nói rồi, và nhất là những chữ dùng rất ngộ nghĩnh, rất táo bạo mà không bao giờ đến lỗ mãng, như Huy Thông, thì Xuân Diệu giầu lắm. Bất cứ bài nào cũng có, và chính đó là những chấm đặc sắc nhất của thơ thi sĩ. Thành thử khi ta đọc đi đọc lại càng thấy thấm thía thâm thuý mà không bao giờ chán.

" Sau hết tôi mách các bạn một cái đặc điểm mà chỉ có một mình Xuân Diệu có, lối thơ ngây thơ và dễ yêu : Các bạn hãy nghe :

Ờ nhỉ ; sao hoa lại phải rơi ?
Mất...
Thực là dị quá - Mà tôi nữa :
Sao nhỉ làm chi chuyện lại phai ?
- Nếu không biết những câu thơ ấy của Xuân Diệu, người ta hẳn phải cho là những lời ngây thơ của một thiếu nữ nào mới biết yêu và chưa hiểu đời với những thống khổ là gì.
- Cùng một loại thơ ngây ngô ấy, bài " Đơn sơ " hẳn là một tác phẩm bất hủ. Nó cám dỗ hồn ta với những chữ thông thường, rất tự nhiên, và nhất là với vẻ " có duyên " của nó.

" Một thi sĩ giầu tình yêu, hiểu thấu đáo âm nhạc, giầu tình cảm, giầu sức tưởng tượng, và có một nghệ thuật tinh vi như Xuân Diệu, hẳn là một thi sĩ hoàn toàn nhất mà ta có đến bây giờ.

" Và quyển Thơ Thơtác phẩm hoàn toàn như tác giả của nó là một quyển sách để đầu giường (livre de chevet) mà chẳng bao lâu sẽ trở nên một người bạn thân ái của chúng ta.

" Phải chăng tôi đã xem Thơ Thơvới một tâm hồn " rất bạn " của thi sĩ Xuân Diệu ? (Xuân Tâm, Tràng An, 21-5-1939, số 405).

Trên Tràng An số 494 (15-3-1940) H.X.T. khen nữ thi sĩ Thu Hồng, tác giả Sóng Thơ :

" Tôi xin thú thật rằng đối với những tập thơ mới xuất bản của nhiều thi sĩ thanh niên ta ngày nay, ngoài một vài người tôi đã quen làm bạn, như ông Thế Lữ, ông Lưu Trọng Lư, ông Xuân Diệu, ông Huy Thông, ông Thái Can, ông Huy Cận v....tôi thấy tôi lo sợ mỗi khi tôi cầm một tập thơ mà xem. Lo sợ mà lại thấy lạnh lùng nữa. Không phải là tôi thờ ơ với thi ca mới cũng không phải là tôi yên trí rằng nhiều thi sĩ thanh niên ngày nay không có biệt tài trong sự làm thơ.

" Có lẽ vì tôi dành để quá nhiều thì giờ để xem các thi ca xưa. Có lẽ là vì tôi thấy thi ca trong văn chương chúng ta hiện đương trải qua một thời kỳ phân vân, về đường thể cách cũng như về đường lý tưởng, làm cho độc giả chẳng biết lấy đâu mà căn cứ để suy nghĩ, để so sánh, chẳng biết lấy thái độ nào mà thấu hiểu và cảm động theo cái thâm tứ của mỗi thi sĩ trong mỗi bài thơ.

" Đối với quyển Sóng Thơmới ra đời, trước hết tôi cũng lạnh lùng như vậy. Tôi cầm tập thơ nhỏ xinh kia, lật những trang giấy nhanh chóng, rồi tự nói : Lại một tập thơ mới. Lại thi sĩ nữa ra đời. Mà là một nữ thi sĩ, ở Đế Đô, một nguời trong Hoàng phái...Rồi tôi xem qua cũng nhanh chóng như thế thấy câu hay, câu không hay ; nhưng không để ý lắm. Chẳng khác lúc đi qua một vườn hoa của người xa lạ nhìn vào để ngắm cảnh rồi thản nhiên trong giây lát đã bước qua vườn hoa ấy, và đôi mắt đã đưa nhìn khúc đường xa lạ khác.

" Vậy là tôi đã xa lìa tập Sóng Thơ, như tôi đã xa lìa nhiều tập thơ mới khác. Có lẽ tôi không nghĩ đến nữa, nếu một sự tình cờ không xui giục tôi quay lại vườn hoa cũ, quay lại với Sóng Thơ của nữ thi sĩ Thu Hồng.

" Một buổi hội họp tại nhà một ông bạn, tôi đã được gặp nữ thi sĩ Thu Hồng, một thiếu nữ trẻ tuổi, và nói chuyện rất tự nhiên và vui vẻ. Lẽ tự nhiên là nói chuyện " thơ ". Rồi trong câu chuyện, nữ sĩ Thu Hồng đọc cho chúng tôi nghe một đoạn của một bài thơ nàng mới làm và chưa in trong tập Sóng Thơ mới ra đời.

...Vì hiểu lầm nên mới mong đừng nên hiểu ;
Mong chán nản chớ len vào niên thiếu,
Chờ len vào sớm quá tội em mà,
Em nghe như thời ấy vẫn còn xa.
Em chầm chậm để mong còn xa mãi,
Hãy là hoa, xin hãy khoan là trái,
Hoa nồng hương, mà trái có khi chua...
" Đoạn thơ được nghe đó, cùng nhiều câu thơ khác, của nữ sĩ Thu Hồng đọc ra hôm ấy, tôi thấy có ý vị, và có một sự giản dị hoà với một âm điệu dịu dàng. Vì cái cảm tưởng hôm ấy nên tôi mới đọc lại tập Sóng Thơ, bà Đạm Phương nữ sĩ có viết một câu phê bình rất ngắn, nhưng rất đúng : Ngòi bút của Thu Hồng tuy chưa sành nghề cho lắm, nhưng có vẻ tự nhiên tao nhã. Tôi xin thêm rằng : có vẻ giản dị và êm đềm tỏ ra một tâm hồn giầu cảm tình, hay thổn thức với cảnh đẹp của tạo hoá, yêu văn chương, không hề oán hận, không hề than van. Vì vậy thơ cô không phải là tiếng kêu gào của những tấm lòng bị đau thương, không phải lời oán trách của những người ê chề, chán nản. Chỉ như là những làn " sóng " dịp dàng uốn mình dưới một ngọn gió nồm thanh thanh mà mát mẻ ; chỉ như những tiếng động rì rào trong lá.
Gió qua, lá động rì rào,
Khuya trăng chi chít muôn sao dệt trời.
" Không phải là cô không có lúc lo sợ hay buồn bã. Nhưng sự lo sợ hay buồn bã của cô không bao giờ khốc liệt, có rồi rào cũng vẫn êm đềm mà thôi.
Buồn ngày xưa em buồn thêm một chút...
Hoặc là :
Vì đâu thoi thóp với canh tàn ?
Rời rạc kia mây cũng muốn tan !
Tan tác lòng em bao mộng đẹp,
Cái tình vô hạn, khéo đa mang !
" Sự tan tác không phải tấm lòng của cô ; chỉ là bao mộng đẹp mà thôi. Khối tình cô khéo đa mang, chỉ là " Cái tình vô hạn ", một mối tình mênh mông bát ngát, nó không chung đúc vào một người, một vật nào, có thể làm đau đớn gắt gao được.
Vì vậy cho nên một tấm yêu,
Lui không nẻo bước, tới cam liều
Khi yêu nào nghĩ xa xôi nữa,
Mà khổ tình thêm cũng rất nhiều !
" Đối với ái tình, xem bốn câu thơ nầy, chúng ta thấy nữ sĩ Thu Hồng, vẫn dùng lời êm dịu mà phân giải, mà nghị luận. Chúng ta có thể nói rằng " thi cảm " của cô không phải là của người mê say ; nó còn ở trong vòng khuôn của lý trí nhiều hơn của tình cảm.
" Sự giản dị, một sự giản dị mà chúng ta có thể gọi là tầm thường, cái " nên thơ " trong mỗi ý nghĩ hằng ngày trong mỗi câu nói đầu lưỡi, trong mỗi cử chỉ xung quanh ta, trong mỗi tư tưởng thông thường, ấy là chốn nữ sĩ Thu Hồng đã khéo đi lượm những vần thơ, đi hái cho ta những cành hoa thơm đẹp.

" Đó là các đặc điểm, tôi sơ lược theo ý kiến riêng của tôi viết ra sau khi đọc xong tập Sóng Thơ của nữ sĩ Tôn nữ Thu Hồng. Tập thơ in đẹp, có tựa của Đạm Phương nữ sĩ, và tranh vẽ bìa của nữ họa sĩ Mộng Hoa.

" Chúng tôi xin giới thiệu quyển Sóng Thơ với độc giả (H.X.T., Tràng An, 15-3-1940, số 494).

Trên mặt báo Ngày Nay, từ năm 1938 trở đi, Xuân Diệu và Thế Lữ phê bình thơ rất nhiều. Cũng như báo Tràng An, báo Ngày Nay hình như cũng đã xoá bỏ chữ cũ mới trong khi nói đến thơ. Đặc biệt là Thế Lữ trong mục " Tin Thơ " đã chỉ phê bình thơ như là thơ, bởi vậy, rất nhiều bài thơ cũ được ca ngợi và bài thơ mới bị công kích, cũng như vô vàn bài thơ mới được khen lao và bài thơ cũ bị chê bai.

Cuộc tranh luận thơ mới thơ cũ như vậy là đã đi hẳn vào lịch sử. Qua cuộc tranh luận kéo dài có hằng mười năm, chẳng những làng thơ mới hăng say thảo luận mà ngay đến làng thơ cũ cũng bỏ cái thói quen dè dặt, thẳng thắn bày tỏ và bênh vực lập trường. Chẳng những thi ca mà cả nền văn học Việt Nam, nhờ vậy, đã tiến rất mạnh mẽ.

MỤC LỤC
* TẠI SAO XUẤT BẢN
** MẤY LỜI NÓI ĐẦU

Chương I : ĐẶC TÍNH CHUNG THẾ HỆ 1932

Mười một lý do khai mạc thế hệ mới :
Những biến động chính trị
Việc Bảo Đại hồi loan
Những cải cách của Nội các Bảo Đại
Đời sống xé rào của vị vua trẻ
Bế mạc thế hệ cũ và xuất hiện thế hệ mới
Nhiều báo mới ra đời
Sự ra đời của Phong Hoá và Tự Lực Văn Đoàn
Kỹ thuật mới của báo Phong Hoá
Phong Hoá đả kích thế hệ đàn anh
Phong Hoá đả kích tất cả báo chí đương thời
Phong Hoá đả kích lý tưởng văn hoá thế hệ trước
Chương trình cải cách của Tự Lực Văn Đoàn
Sự xuất hiện nhiều cuộc bút chiến
Sự xuất hiện những tiểu thuyết mới
Sự xuất hiện thơ mới
Sự xuất hiện một thế hệ mới
Các hiện tượng Văn học vừa bế mạc
Các hiện tượng Văn học vừa khai mạc

Chương II : NÓI CHUNG VỀ PHÊ BÌNH VĂN HỌC

Từ ngữ Nghệ thuật
Từ ngữ Văn chương
Từ ngữ Văn học
Từ ngữ Phê bình Văn học
Từ ngữ Văn học sử
Sự khác biệt của Phê bình Văn học và Văn học sử
Các trường pái phê bình
Trường phê bình cổ điển
Trường phê bình lãng mạn
Trường phê bình khách quan
Trường phê bình ấn tượng
Trường phê bình sáng tạo
Trường phê bình triết học
Trường phê bình duy vật
Trường phê bình bác học
Kỹ thuật và công tác phê bình
Phê bình một tác phẩm dĩ vãng
Nghiên cứu trạng thái bên ngoài của tác phẩm
Tìm ra tác giả
Tìm thời điểm sách ra đời
Nghiên cứu sự thành hình tác phẩm
Tìm hiểu ý tưởng chỉ huy
Tìm cách bố cục tác phẩm
Tìm hiểu công việc trình bày tác phẩm
Kiểm điểm tài liệu
Phê bình một tác phẩm quen biết nhiều
Phê bình nhà văn bậc hai, bậc ba
Phê bình tác phẩm hiện đại
Phải biết chung cả sự nghiệp nhà văn
Phải biết chung về văn học nhiều ít đồng thời với tác phẩm được phê bình
Phải biết tổng quát về văn học
Phê bình một thời đại
Viết Văn học sử

Chương III :

SINH HOẠT PHÊ BÌNH VĂN HỌC THẾ HỆ 1932

Đặc tính khối A, tức khối Cựu Học
Đặc tính khối B, tức khối Cấp Tiến
Đặc tính khối C, khối chống Phong Hoá
Đặc tính khối D, khối Mác Xít

Chương IV :

MƯỜI VỤ ÁN VĂN HỌC THẾ HỆ 1932
Vụ án BÁO CHÍ
Vụ án CŨ và MỚI
Vụ án PHAN KHÔI - TRẦN TRỌNG KIM
Phan Khôi phê bình Nho giáo
Trần Trọng Kim trả lời Phan Khôi
Phan Khôi viết bài cảnh cáo các nhà học phiệt
Phan Khôi mời Trần Trọng Kim đến chơi nhà
Mr Logique
Trần Trọng Kim mời Phan Khôi trở về nhà học ta mà nói truyện
Vụ án TẢN ĐÀ - PHAN KHÔI
Phan Khôi công kích " Cái cười của Con Rồng Cháu Tiên "
Phan Khôi công kích Tống Nho
Tản Đà khai chiến với Phan Khôi
Nguyễn Tiến Lãng đả kích Phan Khôi
Vân Bằng đả kích Phan Khôi
Vụ án QUỐC HỌC
Lê Dư đặt vấn đề Quốc Học
Trịnh Đình Rư bác lý thuyết về Quốc Học của Lê Dư
Phạm Quỳnh bày tỏ lập trường ủng hộ Trịnh Đình Rư
Phan Khôi công kích Phạm Quỳnh
Phan Khôi luận về Quốc Học
Phạm Quỳnh luận về Quốc Học
Lê Dư trả lời cả Phạm Quỳnh lẫn Phan Khôi
Nguyễn Trọng Thuật giàn hoà
Phan Khôi chống sự giàn hoà của Nguyễn Trọng Thuật
Vụ án THƠ CŨ - THƠ MỚI
Phạm Quỳnh chê thơ Đông Phương
Phan Khôi chê thơ cũ trên Đông Pháp
Nguyễn Văn Vĩnh và bài thơ Con Ve sầu và Con Kiến
Trịnh Đình Rư công kích thơ Đường
Phan Khôi kịch liệt đả kích thơ cũ và đề nghị cải cách : làm bài thơ Tình Già
Lưu Trọng Lư hưởng ứng thơ mới
Các phe bênh thơ cũ
Các phe bênh thơ mới

MẶT TRẬN BÊNH THƠ MỚI

Phong Hoá bênh Thơ Mới
Việt Sinh chê thơ cũ
Tứ Ly chế diễu Tản Đà
Tứ Ly chế thơ cũ trong vở kịch " Tuồng cổ Tân thời "
Tứ Ly chế thơ cũ trong hài kịch " Hội nghị Văn học "
Nhất Linh công kích thơ cũ
Nguyễn Tường Bách công kích thơ cũ
Tứ Ly tính sổ văn học để ca ngợi thơ mới
Ngộ Không phê bình Nguyễn Văn Hanh
Ngộ Không tường thuật cô Kiêm diễn thuyết bênh thơ mới
Thạch Lam tường thuật cô Kiêm diễn thuyết bênh thơ mới
Lê Ta tường thuật cô Kiêm diễn thuyết bênh thơ mới
Nguym tường thuật cô Kiêm diễn thuyết bênh thơ mới
Lê Ta tường thuật cô Kiêm diễn thuyết bênh thơ mới
Lê Ta phê bình tập thơ " Những bông hoa trái mùa "
Nhị Linh công kích nhà thơ mới Đỗ Đình Vượng
Thạch Lam chửi thơ mới của Phan Văn Kỳ
Lê Ta phê bình thơ mới của Đức Văn
Lê Ta phê bình thơ mới của Nguyễn Vỹ
An Điểm phê bình thơ mới trên Phụ Nữ Tân Văn
Thạch Lam phê bình thơ mới của Hồ Văn Hảo
Cô Nguyễn Thị Kiêm bênh thơ mới
Phụ Nữ Tân Văn bênh thơ mới
Huấn Minh ca ngợi thơ mới của cô Kiêm
Chủ nhiệm Phụ Nữ Tân Văn ca ngợi thơ mới
Tác giả L.Đ ca ngợi thơ mới
Lưu Trọng Lư ca ngợi thơ mới
Nguyễn Thị Kiêm ca ngợi thơ mới
Phan Văn Hùm phê bình nhà thơ Xuân Giang, tức Đông Hồ
Đông Hồ lên tiếng trả lời Phan Văn Hùm, tự nhận là Xuân Giang
Lưu Trọng Lư ca ngợi thơ mới
Lưu Trọng Lư gửi thơ thứ nhất cho Tản Đà
Lưu Trọng Lư gửi thơ thứ hai cho Tản Đà
Hoài Thanh ca ngợi thơ mới trên T.T.T.B.
Văn Thức trên báo Loa ca ngợi thơ mới
Lê Tràng Kiều tính sổ thơ mới
Lê Tràng Kiều ca ngợi Thái Can
Lê Tràng Kiều ca ngợi Nguyễn Nhược Pháp
Lê Tràng Kiều ca ngợi Đông Hồ
Lê Tràng Kiều ca ngợi Nguyễn Vỹ
Lê Tràng Kiều ca ngợi Thế Lữ
Lê Tràng Kiều ca ngợi Vữ Đình Liên
Lê Tràng Kiều ca ngợi Lưu Trọng Lư

MẶT TRẬN THƠ CŨ

Thái độ chung các nhà thơ cũ
Chất Hằng đả kích thơ mới của Phan Khôi
Thương Sơn bênh thơ cũ
Động Đình đả thơ mới
Tùng Lâm Lê Cương Phụng đả kích thơ mới
Hoàng Tân Dân chê thơ mới phản động
Đẩu Tiếp chê thơ mới
Tản Đà lần đầu tiên lên tiếng về thơ mới
Văn giới đối với cái chết của Tản Đà

SỰ TRƯỞNG THÀNH CỦA THI CA VIỆT NAM

Lưu Trọng Lư đặt giá trị đích thực của thơ không phân biệt mới cũ
Hán Quỳ ca ngợi Thế Lữ, Huy Thông, Nhược Pháp
Xuân Phương ca ngợi tập Xác Thu của Hoàng Điệp
Xuân Phương ca ngợi Hận Chiến Trường của Thanh Tịnh
Xuân Phương ca ngợi Điêu Tàn của Chế Lan Viên
Lương An ca ngợi Lửa Thiêng của Huy Cận
Xuân Tâm ca ngợi Xuân Diệu
(xin đọc tiếp nơi cuốn 2)